Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [JARZYCA]

Następne hasło: JARZYNKA »

JARZYNA (75) sb f

jarzyna (74), jerzyna (1) ZapMaz.

Oba a jasne; e z tekstu nie oznaczającego é.

Fleksja

	sg	pl
N	jarzyna	jarzyny
G	jarzyny	jarzyn
D	jarzynie
A	jarzynę	jarzyny
I	jarzyną	jarzynami
L		jarzynåch

sg N jarzyna (16). ◊ G jarzyny (8). ◊ D jarzynie (2). ◊ A jarzynę (7). ◊ I jarzyną (3). ◊ pl N jarzyny (10). ◊ G jarzyn (10). ◊ A jarzyny (13). ◊ I jarzynami (1). ◊ L jarzynåch (5); -åch (2), -(a)ch (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Rośliny uprawiane dla ich jadalnych nasion, jak groch, bób, soczewica, niektóre zboża, z których otrzymuje się kasze, jadalne nasiona tych roślin oraz potrawy z nich, także rośliny uprawiane w ogrodzie (warzywa) (61)
2. Zboże jare, siane wiosną (12)
3. n-pers (2)

1. Rośliny uprawiane dla ich jadalnych nasion, jak groch, bób, soczewica, niektóre zboża, z których otrzymuje się kasze, jadalne nasiona tych roślin oraz potrawy z nich, także rośliny uprawiane w ogrodzie (warzywa); legumen Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; legumentum Mącz, Cn; obsonium Mymer¹; bladum BartBydg; pulmentum Mącz; germina hortorum, hortensia, in horto sata, lachanon, legaria, legumina nascentia in horto, olus, olusculum Cn (61): ZapMaz III T 1/398; Legumen. Gemuſz ader frucht die man mit der hand lyſſet Yárzyná. Murm 118; Mymer¹ 17, 41; BartBydg 19b, 80b; richlej ſie też [mięso] w krew y w ciało przemienia niżli iarzyny, albo inſze pokarmy GlabGad H4; Bowiem wſzelkie iarzyny maią w ſobie twardoſć y wietrznoſć, á tak trudno ſie trawią GlabGad Iv, H3v, Iv [2 r.], I2v; BibRadz Matth 13/32, Mar 4/32, Rom 14/2; Fressa faba, Yárziná nieyáka/ wielogrochowi podobna. Mącz 136d; Siliqua, Zwierzchnia łuſzcziná którą yárziny yáko groch/ tátarká [...] y tym równe bywáyą nákriwáne. Mącz 393c, 112d [3 r.], 113a [3 r.], 187b, c, 259c (15); A ze wſzyſtkich Iárzyn/ iednoż Bob dobrego ſoku ieſt. SienLek 7v; BudBib Dan 1/12, 16; y ták wecżwártek y wniedzielę vcżniom ſwoim iarzyny wárzone dawał. SkarŻyw 571, 100, 224, 324, 498 [2 r.]; ReszList 165; Calep 589b; GostGosp 64, 106; Bo ieden wierzy iż moze pożywáć wſzelákich pokármow: á ow záś ſłáby iárzyny niech iada [holus manducet]. WujNT Rom 14/2; Day nam iárzyny [legumina Vulg; semina PolAnt Dan 1/16]/ ktore źiemiá rodźi/ á po 10 dni pátrz ná twarzy náſze ieſli będą bláde y ſuche. SkarKaz 121b; Choćby mu ſtáwiał nalepſzą źwierzynę/ Przedſię on woli Fliſowſką iárzynę. Kiedy iuż tám raz tego/ ábo ze trzy/ Grochu záwietrzy. KlonFlis D4.

W połączeniach szeregowych (10): Bladum, proszo, yarzyna BartBydg 20; ale iarzyny albo kapuſty inſze, gdyż ziemie pochodzą á tak naturę ziemię maią, przeto więcey im ſtopniow ku obroceniu w ciało nie doſtawa GlabGad H4; LibMal 1550/153v; Pulmentum, Wſzelákie yárzyny/ káſze/ káſzá. Mącz 331a, 270b; SienLek 53v; Oczko 24v; á ſamá wiodłá żywot święty [...] winá nie pijąc y ryb nie iedząc/ á raz tylo wiecżor iárzyn y krup pożywáiąc. SkarŻyw 224; BielRozm 10; KmitaSpit A2v.

Wyrażenia: [»jarzyna ogrodna«: Iárzyny ogrodne zowiemy/ ty co w ogrodźiech śieią/ iáko Ią Piotruſká/ Rzepa/Kápuſtá y ine/ zową Lácinnicy Olera. SienHerb I4#v (Linde).

»jarzyna polna«: Iárzyny polne/ ále ſłuſzniey zbożnymi zowiemy Legumina. Iáko groch/ krupy/ y inych wiele co z źiárná przypráwuią/ Niemcy zową Zümuſz/ ále nieroźdźielnie/ bo ták ogrodne iáko zbożne iednáko zową/ ácż ſie tá nieroſtropność y niektorych Polakow dźierży. SienHerb I4#v (Linde).

»jarzyna zbożna« cf »jarzyna polna«.]

Szeregi: »zboże, (i, a) jarzyna« (5): De frumentis et Leguminibus Von Korn vnd Gemüs. O Zbożu y Yárzynach. Murm 118; Imiona zboża: y iarzyn rozlicznich. Mymer¹ nlb 1, 16v; Tegoż roku byłá wielką z nieurody drogość/ zboż á iarzyn po wſzytkiey Polſzce BielKron 419; StryjKron 652.

»[nie] żyto ani jarzyna« (1): [Tatarzy] zagony [...] proſem oſiewaią/ z kthorego iagieł ſobie placki (ktore Boiry zową) cżynią/ zadnego inſzego żytha ani iarzyny niemaią [Non habent frumentum nec aliquod aliud legumen MiechSarm Bv]. MiechGlab 22.

2. Zboże jare, siane wiosną (12): Iárzyny wſzelkie/ pſzenice zwłaſzcżá/ do tárgu/ do Browáru/ záraz przy Kárbárzu podśiewáć GostGosp 50, 98.

W charakterystycznym połączeniu: siać jarzynę (2).

Szereg: »(tak) ozimina, (jako (i), a) jarzyna; ozimina z jarzyną« [szyk 8 : 2] (9; 1): LudWieś A4v; RejFig Bb3v; Siérpá trzebá oźiminie/ Koſá ſye zeydźie iárzynie KochSob 62; áby ći po dźieśiąći dni oźiminy z iárzyną pomoc żąć byli powinni. GostGosp 158, 64, 78, 106, 158, 160; KlonWor 78.

3. n-pers [Rej wykorzystuje znaczenie podstawowe wyrazu tworząc kalambur] (2): Co Iárzynę ſzácował. Ieden iechał s Krákowá/ drudzy go pytáli/ Po cżemu tám ná tárgu zboże przedawáli. Ten rzekł iż oziminę nie drogo dawano/ Lecż ſłyſzę iż iárzynę/ tę oſzácowano. A Iárzyná był w ten cżás dworzánin ná dworze/ Pytáli go/ niewieſz wżdy/ pocżemu być może. Ten rzekł/ ſnadz zá ſto grzywien zá dwádzieſciá ktemu RejFig Bb3v.

Cf [JARA], JARKA, JARKISZ, [JARZYCA]