[zaloguj się]
[pdf]

JASZCZORKA (72) sb f

jaszczorka (52), jaszczurka (20); jaszczorka BartBydg (3), FalZioł (13), MiechGlab, RejPs (2), RejWiz (2), OrzList (2), BielKron (3), RejAp (2), RejPos (7), HistLan, RejZwierc (2), BielSpr (2), StryjKron, ReszList, KochPieś, WujNT, KlonWor; jaszczurka Mymer1, RejKup, GroicPorz (4), Leop, ReszPrz, Calep (6), SkarKaz; jaszczorka : jaszczurka Murm (1 : 2), Mącz (4 : 2) SienLek (2 : 1).

Oba a jasne, o pochylone.

Fleksja
sg pl
N jaszczórka jaszczórki
G jaszczórki jaszczórek
D jaszczórce jaszczórkąm
A jaszczórkę jaszczórki
I jaszczórką jaszczórkami
L jaszczórkåch
V jaszczórko

sg N jaszczórka (35). ◊ G jaszczórki (5). ◊ D jaszczórce (5). ◊ A jaszczórkę (5). ◊ I jaszczórką (3). ◊ V jaszczórko (1). ◊ pl N jaszczórki (8). ◊ G jaszczórek (2). ◊ D jaszczórkąm (1). ◊ A jaszczórki (3). ◊ I jaszczórkami (3). ◊ L jaszczórkåch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. zool. Lacerta agilis (L.) (Rost); niewielki gad z grupy łuskowych bardzo ruchliwy, a także inne gady łuskoskóre jadowite, np. różne odmiany węży; lacerta Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; vipera Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; echidna Murm, BartBydg, Calep, Cn; lacertus Murm, Mącz, Cn; ophiomachus Murm, BartBydg; natrix Mącz (71): Murm 41, 95, 102; Mymer1 26v; BartBydg 45b, 102b, 171; IAſzcżorka ieſth robak o cżwor nog/ Ogon y ięzyk wężowi podobny/ farby zieloney, pod brzuchem żołtey. FalZioł IV 15a; +4a, *3c, I 41d, 55a, IV 15a (10); MiechGlab **; iáſzczurká ſámiec gdyſye s ſámicą ſchodźi/ głowę ſwoię w iey vſtá włoży/ ktorą potym ſámicá w ſobie vgryźie GroicPorz 113, 112v, 113 [2 r.]; Ni Iáſzcżorká/ áni Wąż/ ani wſzyſcy Smocy/ Nie mogą nie vcżynić/ bez they Boſkiey mocy. RejWiz 110v, 109; Leop *A3v; OrzList i2v; BielKron 335, 441v; Chalcidix vel Chalcidis, genus lacertae, Yáſzczorká nieyáka. Mącz 50d, 71a, 181c, 352c, 498c; gdy bydło zdycha/ [...] nápal iáſzczurek w gárncu ná popiół/ zmiéſzay go z ſolą/ á ſtháwiay to przed bydłem niechay bydło liże. SienLek 191, 157v, I65v; Izali ieſt ktory ociec zyemſki ták zły/ áby mógł podáć ſynacżkowi ſwoiemu proſzącemu miáſto chlebá kámień/ á miáſto ryby iáſzcżorkę? RejPos 345, 175v, 256, Ooo2v; Co ſie działo onym Apoſtołom ſwiętym miłoſnikom Páńſkim/ że ie wiązano/ biczowano/ iáſzcżorki ie kąſały/ śćinano/ krzyżowano/ żywo łupiono. RejZwierc 152v, 10v; StryjKron 110; ReszList 182; by namniéy ruſzyły Iáſczórki krzakiem/ tá ſye duſzá [Neta] zlęknie/ Aż od boiáźni ná źiemi przyklęknie. KochPieś 13; Calep 347b, 576a, I127a; WujNT Act 28/3; Iák v ſrogiey Meduzy Phorkuſowey corki/ Miáſto włoſow żywe ſię kręćiły iáſzcżorki KlonWor 6.

W charakterystycznych połączeniach: jaszczorka szkodliwa, szpetna, wielka; jaszczorka bazyliszek, wąż (albo, i) jaszczorka (5).

W porównaniach (12): FalZioł IV 38c, 39d [2 r.]; RejPs 85v, 207v; Koſmus v kazuie Pawłowi [...] Weycżie czoſzcżij podobnego K jaſcurkąm wypadło zniego [z kupca] RejKup R; My też kwoli thym nieprzyiaćielom duſz náſzych/ [...] przyſtániemy ku tym [...] kthorzy Fundatorá ſwego iáko iáſzczorká mátkę ſwą zágryźli OrzList h4; RejAp 192y [2 r.]; RejPos 221v; ReszPrz 61; Calep 939a.

W przeciwstawieniu: »ludzie ... jaszczorki« (1): A ieſliż ſą gdzie tácy [źli] ſynowie y corki/ Wierzę iż nie ſą ludzie lecż práwe iáſzcżorki. HistLan B3.

Wyrażenia: »jadowita, śmiertelna jaszczorka« [szyk 3 : 1] (3 : 1): A tu rozumiey kogo tu Pan ſprzećiwnemi ſobie álbo niewierniki ſwemi á práwie iádowitemi iáſzcżorkámi zowie. RejAp 192v; A gdy dáley będzyeſz cżedł żywot y ſpráwy iego [Gamalijela]/ znaydzyeſz [...] iáko go ony śmiertelne iáſzcżorki kąſáły/ iáko bywa! w rozmáithych nawáłnoſciach morſkich RejPos 286, 221v; ReszPrz 61.
Zestawienia: »jaszczorka z cielęcą głową« (1): W źiemi Chynchital ieſt gorá ná ktorey miedzy innemi dziwy ieſt też rodzay iáſzcżorek z ćielęcemi głowámi/ ktore zowiemy Sálomendry. BielKron 269.

»jaszczorka miedzy płoty mieszkająca« (1): Saura – Iaſzczurka miedźi płoti mieſzkaiaca. Calep 949a.

»wodna jaszczorka« = natrix L. (Rost); zaskroniec (1): Natrix, Wodny wąż álbo yáſzczurká. Mącz 242b.

»jaszczorka zielona« (1): Colotos, vel Colotes ‒ Aristotéli lacertae genes est, quod Latini Stellionem vocant [...] Iaſzczurka zielioną. Calep 218a.

W przen (1): Ieſzczeć P. Bog/ mowił Moyzeſz/ nie dał odpocznienia: ieſzcześ ná puſzczy miedzy wężmi y iáſzczurkámi: ieſzcześ pod płáchćiánemi domki ná źiemi SkarKaz 551a.
Przen: O złej kobiecie (1): (marg) Przeklęcie niewiáſty złey. (–) O nędzna świnio/ o márna iáſzcżorko/ izaſzby tobie nie lepiey ſłucháć a odnośić ná ſobie ty ſwięte ſłowá á obietnice Páná ſwoiego [...] niżli [...] thy márne przezwiſká iego/ y ty ſrogie przeklęctwá od niego. RejPos 175v.
a. Wyobrażenie plastyczne jaszczurki (1): zową ie [działa ku strzelaniu] od ſwych znákow/ iáko ná ktorym známię ſtoi wyláne/ ieſli Iáſzcżorká ná nim ſthoi wylána/ tedy Iáſzcżorką zową BielSpr 74v.
2. Nazwa działa (1): BielSpr 74v cf 1. a.

Cf JASZCZOR, JESZCZERZYCA

KCh