Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [JEDWABNO]

Następne hasło: [JEDWO] »

JEDWABNY (118) ai

jedwabny (96), jadwabny (22); jedwabny ZapWar (2), BierEz, Murm (2), Mymer¹ (2), BartBydg (2), FalZioł (6), BielŻyw, LibMal (3), KrowObr (2), Leop (4), Mącz (9), SienLek (2), GórnDworz, HistRzym, RejZwierc (2), BielSpr, KochMon, StryjWjaz (2), ModrzBaz, KochPs, StryjKron, SkarŻyw (2), KochFr, ReszList, BielSjem, PudłFr (3), WujNT, SarnStat, VotSzl, KlonFlis (3), Calep (8), GosłCast, SkarKaz, ZbylPrzyg, SzarzRyt; jedwabny : jadwabny GliczKsiąż (4 : 2), WyprKr (3 : 19), BielKron (16 : 1).

e jasne; -å- (63), -a- (11); -å- BierEz, Murm (2), GliczKsiąż (6), SienLek (2), GórnDworz, HistRzym, RejZwierc (2), BielSpr, StryjWjaz (2); ModrzBaz, KochPs, StryjKron, SkarŻyw (2), KochFr, ReszList, BielSjem, PudłFr (3), Calep (3), SarnStat, VotSzl, GosłCast, SkarKazSej, KlonFlis (2), KlonWor, ZbylPrzyg, SzarzRyt; -a- WujNT; -å- : -a- KrowObr (1 : 1), Leop (1 : 3), BielKron (13 : 4), Mącz (7 : 2); jad-.

Fleksja

sg
m	N	jedwåbny	f	N	jedwåbnå	n	N
	G	jedwåbn(e)go		G	jedwåbn(e)j		G	jedwåbn(e)go
	A	jedwåbny		A	jedwåbną		A	jedwåbn(e)
	I	jedwåbnym, jedwåbn(e)m		I	jedwåbną		I	jedwåbnym
	L	jedwåbnym		L	jedwåbn(e)j		L	jedwåbnym

pl
N	m pers	jedwåbni
N	subst	jedwåbné
G		jedwåbnych
A	subst	jedwåbné
I	m	jedwåbn(e)mi
	f	jedwåbn(e)mi
	n	jedwåbnymi
L		jedwåbnych

sg m N jedwåbny (18). ◊ G jedwåbn(e)go (1). ◊ A jedwåbny (3). ◊ I jedwåbnym (3) GliczKsiąż, KochMon, SzarzRyt, jedwåbn(e)m (3) FalZioł, WyprKr (2). ◊ L jedwåbnym (2). ◊ f N jedwåbnå (11). ◊ G jedwåbn(e)j (5). ◊ A jedwåbną (3). ◊ I jedwåbną (4). ◊ L jedwåbn(e)j (2). ◊ n G jedwåbn(e)go (2). ◊ A jedwåbn(e) (1). ◊ I jedwåbnym (2). ◊ L jedwåbnym (2). ◊ pl N m pers jedwåbni (1). subst jedwåbné (13); -é (4), -(e) (9). ◊ G jedwåbnych (13). ◊ A subst jedwåbné (22); -é (1), -(e) (21). ◊ I m jedwåbn(e)mi (2). f jedwåbn(e)mi (3). n jedwåbnymi (1). ◊ L jedwåbnych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Przymiotnik od „jedwab”; zrobiony z jedwabnej przędzy lub tkaniny (110)
- Przen (10)
  - a) Delikatny, elegancki (3)
  - b) Obłudny, zwodniczy, przewrotny; niepotrzebny (7)
2. Zestawienie w funkcji nazwy zoologicznej: »jedwabny robak« = Bombyx mori L. (Rost); jedwabnik morwowy, motyl z rodziny prządkowatych Bombycidae (oprzęd gąsienicy tego motyla służy do wyrobu przędzy jedwabnej) (8)

1. Przymiotnik od „jedwab”; zrobiony z jedwabnej przędzy lub tkaniny; sericus Mącz, Calep, Cn; bombycinus, holosericus Mącz, Cn (110): Iakom ya nyezadal Malgorzacze ctherech ran [...] y rąpka nyezdrapal yedwabnego ZapWar 1517 nr 2202; BartBydg 23; FalZioł III 29a, III 13b, V 26; Item sznur yedwabny czarny ſhanky panyey ſwoyey vkradla LibMal 1546/116v, 1545/107, 1553/176; Leop Ex 26/10, 36/8, 36/11, Esth 8/15; WyprKr 90v, 95, 97v, 98, 98v (21); Chorągwi okazáłych w woyſce nie noſzą/ tylko ná drzewcách znáki iedwabne rozmáithych fárb BielKron 259v, 248, 264, 267v, 268v, 278v (9); Capillare, Syateczká yedwabná którą na głowie niektórzy ludzie naſzayą. Alias vitta dicitur. Mącz 34c, 26a, 157b, 386c [2 r.]; kazał wiele poſtáwow iedwabnych przynieść/ á teyże nocy kázał imi wſzytko miáſto y vlice roſpoſtreć [!]. HistRzym 8; twoj cie woła Paris nażyczliwszy, W marmurowej łożnicy pod pięknym namiotem Jedwabnym KochMon 33; Swiećiły w gmáchach ſciány nádobnie przybráne/ Y iedwabne ſzpálery złotem háftowáne. StryjWjaz B2, Cv; BielSjem 24; Tego to męká wſzytká/ iż chce być widźiány/ A miło mu poglądáć ná iedwabné śćiány. PudłFr 56, 16, 47; Calep 208b, 972a; A to vwinienie w czyſte prześćierádło znáczyć może [...] iż ćiáło Páńſkie przy naświętſzey ofierze nie ma być we złotogłowy/ áni w iedwábne chuſtki vwijáne/ ále w czyſte płotno. WujNT 122; SarnStat 951; GosłCast 4; SzarzRyt D4v; VotSzl D2v; nie tylko ſuknią/ obuwie/ cżapkę/ pás y pierzśćień: ále też nawet ſzárłat/ iedwabne rzecży y płotno bárzo ćienkie drelichowe ſam tkał. KlonFlis A2.

W porównaniach (3): Thowary ich ktore nam nośili/ len ſubtylny Kotoná s ktorego ſzáty ſobie dźiáłáią iáko Iedwábne. BielKron 451v, 453; KochFr 104.

W przeciwstawieniu: »jedwabne [co] ... twardość [czego]« (1): miękkie á iedwabne y drogie pośćieli/ niech ſię wtwárdość włośienic obrocą. SkarŻyw 140.

W charakterystycznych połączeniach: jedwabny (-a, -e) bram, chustka (2), kamcha, lec, lektyka, mieszek, namiot, nić (2), opona, pętlica (2), płaszcz, postawiec (2), pościel (3), proporczyk, rąbek (2), rzecz (8), siateczka, stroka (4), sukno, sznur(ek) (16), sznurkowanie, szpaler (2), sztuka, ściana (2), znak.

Wyrażenia: »jedwabna szata, odzienie, barwa, suknia« = vestis serica Murm, Mymer¹, Cn; bombycina Mącz, Calep, Cn; holoserica Calep; bombyx Cn [szyk 16 : 12) (21 : 4 : 2 : 1): ZapWar 1522 nr 2268; Murm 152; Mymer¹ [31²]v; Wezmi wodki [...] Na ſpędzenie zmaz z wſzelkiey ſzaty iedwabney. FalZioł II 20a, II 20a, V 117v; BielŻyw 29; vbyory á yádwabne odzyenya [...] bárzo pſuyą y otuchę ná złe cżynyą GliczKsiąż E7v, E7v [2 r.], E8v; KrowObr 241v; BielKron 86v, 260v, 276v [2 r.], 439v, 459v; Mącz 26a, 386c [2 r.]; BielSpr 58; Wielkich Pánow ſynowie [...] pirwey poznawáią iedwabne ſzáty [byssinas vestes prius cognoscunt] niż pocżną mowić ModrzBaz 12; StryjKron 125; Calep 135a, 486a, 972a; SkarKazSej 704b; KlonFlis A2; Pátrz ábyś ſię w iedwabną ſzátę nie ſtroiłá. ZbylPrzyg B3.

»tkacz jedwabny« (1): Sericarius textor, Qui vestes sericas texit – Tkacz ie dwabni. Calep 972a.

Szereg: »jedwabny i złotogłowowy« [szyk 1 : 1] (2): WyprKr 103v; Dał iey potym dáry złote/ ſrzebrzne/ zavſnice/ y ſzáty iedwabne y Złotogłowowe StryjKron 125.

W przen (1): tym tylo nabożnieyſza być chceſz/ iſz wpodłych ſzáćiech [...] chodziſz? ſerce to/ co ták płácże/ w iedwabnym odzieniu mięſzka. SkarŻyw 196.

Przen (10):

a) Delikatny, elegancki (3): Złoto/ y drogié kámienie W máłéy ſą v śmierći cenie: Iedno to v niéy/ gburowie/ Y iedwabni Tyránnowie. KochPs 124.

Wyrażenie: peryfr. »umotany jedwabnym Wenusem« = owładnięty uczuciem miłości (1): Abowim ći ſnadz ieſli [...] ledá nyewyáſtą ſye opęta/ [...] zoſſalony á vmotány iedwabnym Wenuſem/ ledá yáką [za żonę] porwie: ſynom á dzyecyom ſwoim [...] takye pyątno przypali/ ktorego nigdy/ [...] wygłádzić nye będzye mogł. GliczKsiąż Bv.

Szereg: »jedwabny a subtelny« (1): Bo pan Bog tám nye rozumye tych rzemyoſl yedwabnych á ſubtelnych/ ktore ſie zá roſkoſſą wzyęli. Ale rozumye oráctwo GliczKsiąż Hv.

b) Obłudny, zwodniczy, przewrotny; niepotrzebny (7):

Przysłowie: Słowá w ięzyku iedwabne/ Ale w pierśiach ſerce zdrádne. BierEz H4v.

Wyrażenia: »jedwabna postawa« (1): Táka tedy głádkość niechay będzie v mego Dworzániná/ ktoraby nic niewieſciego w ſobie nie miałá/ bo y owá iedwabna poſtáwá/ ſłowá pieſzcżone/ zemdlona mowá/ [...] niewiem komu by ſie ná ſwyecye podobáć mogłá GórnDworz E.

»jedwabne słow(k)a, rozmowki« = verba byssina a. simulata Cn [szyk 4 : 2] (5 : 1): BierEz H4v; KrowObr B3v; Wſzytko krotkiemi ſłowy co trzebá roſpráwią/ [...] Nie pátrzą tám poſtawek ni iedwabnych ſłowek RejZwierc 251v, 251v; Abowiem tákowi nie Chryſtuſowi [...] ſłużą/ ále ſwemu brzuchowi/ y prze iedwabne rozmowki y błogoſłáwienia/ zwodzą ſercá niewinnych ReszList 178; KlonWor **3.

Szereg: »jedwabny i pozłocisty« (1): Azaż nie cżęſto ſłychamy onych iedwabnych y pozłoćiſtych ſłow: Moy drogi: moy złoty: moie ſerce KlonWor **3.

2. Zestawienie w funkcji nazwy zoologicznej: »jedwabny robak« = Bombyx mori L. (Rost); jedwabnik morwowy, motyl z rodziny prządkowatych Bombycidae (oprzęd gąsienicy tego motyla służy do wyrobu przędzy jedwabnej); bombyx Murm, Mymer¹, BartBydg, Calep, Cn; vermiculus sericum nens Mącz; necydalus Calep (8): Murm 97; Bombex. Seydenwurm. Iedwabny robak Mymer¹ 27v; BartBydg 20; Serseris [!], vermiculus sericum nens, Yedwabny robak. Mącz 386c; SienLek 254, Xxx2; Calep 135a, 693a.

Synonimy: 2. jedwabiec, jedwabnica.

Cf CAŁOJEDWABNY