![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.png){kind=logo}
![[SEARCH]](/static/img/icons/magnifier-left.png){kind=icon}
| « Poprzednie hasło: [KAMYCZKOWY] | Następne hasło: KAMYKOWATY » |
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}
KAMYK (62) sb m
a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).
Fleksja
| sg | pl | |
|---|---|---|
| N | kamyk | kamyki |
| G | kamyka | kamyków |
| D | kamykowi | kamyk(o)m |
| A | kamyk | kamyki |
| I | kamyki(e)m | kamykami, kamyki |
| L | kamyku |
sg N kamyk (14). ◊ G kamyka (3). ◊ D kamykowi (1). ◊ A kamyk (19). ◊ I kamyki(e)m (3). ◊ L kamyku (3). ◊ pl N kamyki (3). ◊ G kamyków (5); -ów (1), -(o)w (4). ◊ D kamyk(o)m (1). ◊ A kamyki (5). ◊ I kamykami (3) Mącz, ModrzBaz, Calep, kamyki (2) RejAp, RejPos.
Sł stp notuje, Cn s.v. kamyczek, Linde XVI – XVIII w.
Znaczenia
- Dem. od „kamień”
(62)
- 1. Niewielki odłamek skalny
(37)
- a. Jako pocisk (1)
- b. Jako materiał używany w budownictwie
(3)
- α. Odłamek muru, gruz (2)
- c. Wytwór z kamienia; tu poświęcona płyta kamienna w ołtarzu, na którym odprawiają mszę św. (1)
- d. Jako przedmiot religijnego kultu pogańskiego; tu złośliwie o katolickich rzeźbionych wizerunkαch świętych z punktu widzenia innowierców (1)
- 2. Gałka służąca do głosowania przy osądzaniu winnego (4)
- 3. Minerał, uznany za tak zwany kamień szlachetny lub półszlachetny (14)
- 4. Magnes (szczególnie stosowany w złotnictwie jako tzw. kamień probierczy) (2)
- 5. Według ówczesnych mniemań wytwór pochodzenia zwierzęcego o właściwościach leczniczych
(5)
- a. Lapis celidonius (Rosi); jaskółczy (2)
- b. Rakowy (2)
- c. Świński (1)
- 1. Niewielki odłamek skalny
(37)
Dem. od „kamień” (62):
1. Niewielki odłamek skalny; scrupulus Mącz, Calep; lapillus Mącz, Cn; calculus Calep, Cn; saxulum, scrupus, umbilicus Mącz (37): á gdy ſie dobrze vſtogi roztłucż nie kielko gałek bobku/ zawiąż gi w chuſtecżkę z iakiem cżiſtem kamykiem/ á w puſć w piwo aż pogrężnie. FalZioł V 64v, IV 25a [2 r.]; Mozeż też wagy przyſporzyċ Do pieprzu kamikow wlozyć. RejKup e2v; RejWiz 114v; KwiatKsiąż Pv; Umbilici etiam, Máłe/ głátkie á okrągłe kámyki. Mącz 50ld, 370a, 376a, 450d; Y kámyki roſkázuie zbyeráć Anyołom ſwoim ná drogach ich/ áby żaden nie obráźił nogi ſwoiey. RejAp AA6v; RejZwierc 53 [2 r.], 69; Calep 151a, 457a, 957b [2 r.]; Straż ieden żoraẃ trzyma kámyk vchwyćiwſzy/ A drudzy śpią/ pod ſkrzydłá głowę podłożywſzy. KmitaSpit B.
W charakterystycznych połączeniach: cisnący kamyk(i), czysty, gładki, mały (2), natarty, okrągły, rozliczne; kamyk(i) trzymać, uchwycić, włożyć, (wy)zbierać (3).
Zwrot: »o (najmniejszy) kamyk obrazić, uderzyć się, obrażony, uderzenie« (7 : 1 : 2 : 1): A ſnadz práwie wręku ſwoich będą piáſtowáć cię y ſtrzedz/ ábyś y o kámyk nieobráził nogi twoiey RejPs 136v; Gdyżeś go ſwym Anyołom ták w opiekę zwierzył/ By ſie ſnadź y o kámyk nigdy nie vderzył. RejWiz 2v, 172v; á nogi iego ſtrzedz kazał Anyołom ſwoim/ áby y o naymnieyſzy kámyk nie byłá obráżoná, RejPos 228; Azaſz nákoniec nie obiecał policżyć y włos głowy iego/ y o namnieyſzy kámyk obiecał przeſtrzedz vderzenia iego. RejPos 292, 116, 222v, 269v, 276v, 329v, 341v.
Wyrażenie: »gra kamykami« (1): Scrupulorum lusus, Dźiećinna á chłopięca grá máłemi kámykámi. Mącz 376a.
a. Jako pocisk (1): iuż poráźić możeſz okruthnieyſze nieprzyiacioły ſwoye/ niżlibyś poráźił wſzytki pogáńſkye naprzednieyſze ſprawce á Hetmány te (kust) go ſwiátá (–) A nie inácżey i[á]ko Dawid poráźił dwiemá kámyki. on[e]go okrutnego Obrzymá Goliaſzá RejPos A4v.
b. Jako materiał używany w budownictwie (3):
Wyrażenie: »kamyk drogi [= kosztowny]« (1): A świátłość iego podobna kámykowi drogiemu iáſpiſowi [simile lapidi pretioso iaspidis] iako krzyſztał świecącemu. BudNT Apoc 21/11.
α. Odłamek muru, gruz (2): ták iż thám y ieden kámyk nie będźie náleźion [usque quo non inveniatur ibi etiam lapis]. BibRadz 2.Reg 17/13; BudBib 2.Reg 17/13.
c. Wytwór z kamienia; tu poświęcona płyta kamienna w ołtarzu, na którym odprawiają mszę św. (1):
Wyrażenie: »alabastrowy kamyk« (1): ázaſz nie dáć zá ſwięczenie/ zá birznowánie/ zá golenie/ zá ſtrzyżenia mniſzek iáko od owiecżek/ zá ágnuſy/ zá oleie/ od krzcżenia koſciołow/ ołtarzow/ ornatow/ dzwonow/ portátyłow/ to ieſt álábáſtrowych kámykow/ obraſkow/ kośći vmárłych RejAp 152.
d. Jako przedmiot religijnego kultu pogańskiego; tu złośliwie o katolickich rzeźbionych wizerunkαch świętych z punktu widzenia innowierców (1): A iákoż tu kto ſmie powiedáć Iż ia ſtoię przy koſciele/ iż ia ſtoię przy poſłuſzeńſtwie/ á on biega/ á on dutkuie przed obraſki/ przed goleniámi ſprochniáłymi/ przed kámyki/ á powieda iż ták ſtáry Zwycżay/ iż ták przodkowie náſzy cżynili/ iż tego koſcioł ieſzcże nie złamał. RejAp 160.
2. Gałka służąca do głosowania przy osądzaniu winnego; calculus PolAnt, Vulg (4): BibRadz Apoc 2/17; WujNT Apoc 2/17 cf Wyrażenie.
Wyrażenie: »kamyk biały« = calculus candidus PolAnt, Vulg (2): Themu ktoryby zwyćiężył/ dam ieść z oney ſkrytey mánny/ y dam mu kámyk biały/ y ná kámyku imię nowe nápiſáne/ ktorego nikt nie zna/ iedno ten ktory ie bierze. BibRadz Apoc 2/17; WujNT Apoc 2/17.
3. Minerał, uznany za tak zwany kamień szlachetny lub półszlachetny; gemma, lapillus Modrz (14): Theſch on vkradl kamykow zielonich do pyerſczieny naczinyonich 52 LibMal 1548/143; BudBib I 336c marg; á ni ocż ſię więcey nieſtáráią/ iedno áby kámykámi śrebrem y złotem świećili ModrzBaz 42v, 56.
W połączenia z nazwą lub przymiotnikiem od nazwy [w tym: sb w składni zgody (1), ai (3); kamyk + nazwa (2), nazwa + kamyk (2)] (4): á gdy on kamyk Adamas odeymie z niego/ vcżyni włoſnoſć ſwoię przyrodzoną/ tho ieſt pociągnie k ſobie żelazo. FalZioł IV 55d; Calcidonius, Kalcedonowy kámyk. Mącz 31b, 38b, 415b.
W charakterystycznych połączeniach: kamyk mały, osobliwy, rozlicznej piękności, zielony; łsnąć się jako kamyk; ukraść [ile] kamykow; kamykiem popisować się, pysznić się, świecić.
Wyrażenie: »kamyk drogi« = lapillus Mącz, Modrz; gemmula Murm; cylindrus Mącz; lapis pretiosissimus PolAnt [szyk 5 : 1] (6): Murm 121; BibRadz Prov 26/8; Mącz 76b; RejAp 182v; BudNT Apoc 21/11; Ktorzi ſię cżapką/ kámykiem drogim/ poſtáwą/ pochodem/ y inſzemi tákowemi fráſzkámi pyſznią/ ći ſwoię nikcżemność wyiawiáią ModrzBaz 57v.
Przen: Cenne dzieło (1):
Wyrażenie: »drogi kamyk« (1): zá ieden dźiw może być policżono/ że my Polacy [...] iego [Frycza] chwalebnych kśiąg zániedbáli. [...] Ieden ſie tylko miedzy náſzymi Sármátſkimi Pány ználazł/ ktory ten ſkarb á ten drogi kámyk pod łáwą leżący/ obacżył/ á z prochu y z pleśni otárł. ModrzBazBud ¶6v.
4. Magnes (szczególnie stosowany w złotnictwie jako tzw. kamień probierczy) (2):
Wyrażenie: »czarny kamyk« (1): Złothá probuią ná cżarnym kámyku RejZwierc 216.
W przen (1):
Wyrażenie: »czarny kamyk« (1): á miey záwżdy porfirius przy ſobie ow cżarny kámyk co złotá probuią/ z roſtropnego bacżenia/ z vwáżenia rzecży roznych s pilnoſcią ſpráẃiony. RejZwierc 19.
5. Według ówczesnych mniemań wytwór pochodzenia zwierzęcego o właściwościach leczniczych (5):
a. Lapis celidonius (Rosi); jaskółczy (2): Gdyby kto Iaſkolę rozdarł na zchodzie pirwſzego kxiężycza po wylężeniu/ thedy w nim naydzie dwa kamyki, Ieden kudobrernu á drugi ku złemu iako na cżary. FalZioł IV 24d, IV 24d.
b. Rakowy (2): Wezmi Imbieru/ balſamu, Citwaru/ muſzkatowego kwiatu/ pieprzu długiego/ kamykow kthore w rakoch bywaią FalZioł V 113v.
Wyrażenie: »rakowy kamyk« (1): Weźmi wody w iáki dzbánek ćiáſnogęby/ náſyṕ w nię prochu z rákowych kámyków SienLek 151v.
c. Świński (1): Też w ielitach v ſamicze [świni] nayduią kamyki, kthore ſtłucżone á w winie wypite/ kamień wnątrz łamią y wyganiaią. FalZioł IV 3d.
Cf KAMIENIEK, KAMIONEK, [KAMUSZEK], KAMYCZEK, KAMYSZCZEK, KAMYSZEK
AL