Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [KATNAR]

Następne hasło: KATOLICTWO »

KATOLICKI (402) ai

k- (399), c- (3); -th- (315), -t- (87).

a oraz o jasne (w tym w a 9 r. błędne znakowanie oraz 3 r. zapis ko- SkarŻyw).

Fleksja

sg
m	N	katolicki	f	N	katolickå, katolicka	n	N	katolicki(e)
	G	katolicki(e)go		G	katolickiéj		G	katolicki(e)go
	D	katolicki(e)mu		D	katolicki(e)j		D
	A	katolicki, katolicki(e)go		A	katolicką		A	katolicki(e)
	I	katolickim		I	katolicką		I	katolickim
	L	katolickim		L	katolicki(e)j		L	katolickim

pl
N	m pers	katoliccy
N	subst	katolicki(e)
G		katolickich
D		katolickim
A	m pers	katolicki(e)
A	subst	katolicki(e)
I	m	katolickimi
L		katolickich

sg m N katolicki (36). ◊ G katolicki(e)go (24). ◊ D katolicki(e)mu (3). ◊ A katolicki (6), katolicki(e)go (2). ◊ I katolickim (8). ◊ L katolickim (25). ◊ f N katolickå (63), katolicka (4); ~ (attrib) -å (62), -a (3); -å : -a SkarJedn (5 : 1), SkarŻyw (7 : 2); ~ (praed) -å (1) SkarJedn, -a (1) ReszPrz. ◊ G katolickiéj (78); -éj (1), -(e)j (77). ◊ D katolicki(e)j (14). ◊ A katolicką (37). ◊ I katolicką (7). ◊ L katolicki(e)j (15). ◊ n N katolicki(e) (7). ◊ G katolicki(e)go (10). ◊ A katolicki(e) (3). ◊ I katolickim (2). ◊ L katolickim (2). ◊ pl N m pers katoliccy (7). subst katolicki(e) (7). ◊ G katolickich (17). ◊ D katolickim (4). ◊ A m pers katolicki(e) (7). subst katolicki(e) (6). ◊ I pl m katolickimi (5). ◊ L katolickich (3).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Określenie wyznania chrześcijańskiego, które uznaje papieża za głowę Kościoła i wierzy we wszystkie prawdy wiary, które tenże Kościół do wierzenia podaje; zgodny z zasadami religii katolickiej (339)
- a. O innowiercach przypisujących swemu wyznaniu atrybut powszechności związany z etymologią wyrazu „katolicki” (2)
2. Przymiotnik od „katolik” (62)
- a. Odnosi się do katolika jako wykonawcy czynności lub uczestnika stanu (8)
- b. Będący katolikiem (44)
- c. Złożony z katolików (3)
- d. Przeznaczony dla katolików (5)
3. Powszechny, zwrócony do ogółu (1)

1. Określenie wyznania chrześcijańskiego, które uznaje papieża za głowę Kościoła i wierzy we wszystkie prawdy wiary, które tenże Kościół do wierzenia podaje; zgodny z zasadami religii katolickiej; catholicus Cn [catholicus – pospolity Mącz 41b; – powszechny, obecny Calep; powszechny – catholicus Cn] (339): Więcey niż dziewiędzieśiąt kácerſtw z Grecyey/ y z tjch tám ſtron ná ſkáżenie/ y otrućie prawdy Kátolickiey wyſzło SkarJedn 168; wezmi pokoy pocáłowánia Kátolickiego/ wiáry iedney/ y Páſterzá iednego. SkarJedn 386, A*, 74, 104, 275, 324 (11); Obacż/ ty ktory z Greki ten błąd trzymaſz/ żeby Duch S. od Syná niepochodził/ iáko ták ſtáry Cyryllus tę prawdę Kátholicką zna. SkarŻyw 278; Cátolickie imię właſne Boże^mv kośćiołowi ná rożność od Heretykow. SkarŻyw 279 marg, A5, 80, 119, 203, 300 (11); Tákći onych cżáſow ty ártykuły kátolickie/ ámbicyą/ y mocą do zboru wprowádzone ſą. NiemObr 137; ReszPrz 67; Dźieśięć rozdźiałow Modlitw Kátholickich/ z rozlicżnych Kośćiołá Powſzechnego Doktorow LatHar kt, +3v, +5 [2 r.]; WujNT 733; WysKaz 14; Sekty Kácerſkie od prawdy Kátolickiey iáko śnieg od ſłońcá táią PowodPr 55, 46; Ty poćiechy miedzy innemi ſą przednieyſze: Nieśmiertelność duſz náſzych [...]: dobre á Kátholickie z tego ſwiátá zeſzćie: płácz mierny/ y pogrzeb vczćiwy SkarKaz 381b, 43a [2 r.], 121a, 384b, 385b, 548b, 549a, 576b; Ożywiay dobrotliwy Pánie/ pobożność Kátholicką SkarKazSej 688b, 681a, 682b, 688a marg, 702b.

W przeciwstawieniach: »heretycki (4), luterski (2) ... katolicki« (6): o kośćioł zaden áni Kátholicki áni Heretycki nie dbał. SkarŻyw 369; Abráhám nie Luterſką/ ále Kátholicką wiárą był vſpráwiedliwiony. WujNT Xxxxx, 728 marg, Xxxxx3v, Cccccc3v; SkarKaz )(3.

W charakterystycznych połączeniach: katolicki(-e, -a) artykuł, brakowanie (2), chwała, czujność, imię, księgi, łaskawość (4), mądrość, męstwo, miłosierdzie, modlitwa, napominanie, natura, obrona, pobożność (4), pocałowanie, pociecha, post, postylla, prawda (29), prawo, przełożony, sława, spowiedź, sprawiedliwość (2), wykład (3), zeście (2).

Wyrażenia: »katolicka cnota« (1): Ktoremu do tych Páńſkich krolewſkich y Kátolickich cnot [...] áby Pan Bog wielkie ſzcżęśćie y zwyćięſtwo nád wſzytkiemi nieprzyiaćioły dáć racżył/ vſtáwicżnie iego świętey miłośći prośiemy. SkarŻyw A2v.

»cześć katolicka« (1): kácerſtwa żeby vſtáły á wyſoko ſię cżeść twoia Boſka y Katholicka podnioſłá SkarŻyw 115.

»kościoł katolicki« [szyk 11 : 1] (12): Ták iż kośćioł Rzymſki ná on cżás od nich malárze brał/ iáko widziem wſtárych kośćiołách Kátholickich/ y w ſamym Rzymie gdzie málowánia ſą Greckie. SkarJedn 227; SkarŻyw 58, 86, 279 [2 r.]; StryjKron 767; ActReg 16, 17 [2 r.]; Kosćioły Kátholickie nie máią być haeretykom pozwaláne. WujNT 93 marg, 444, Zzzzz3.

»nabożeństwo katolickie« [szyk 2 : 1] (3): CzechEp 6; Ten ſtáry dąb ták vroſł/ á wiátr go żaden nie obálił. bo korzeń iego ieſt Chryſtus y Kápłani iego/ y nabożeńſtwo ku Bogu kátholickie. SkarKazSej 682a, 688b.

»nauka katolicka, katolickiego Kościoła« [szyk 15 : 6] (20 : 1): Przetoſz Kátolicka náuká/ ſłuſznie do rzeki ktora vſtáwicżnie od wieku płynie/ á nie vſtáie/ przyrownaná ieſt w piśmie. SkarJedn 24, 343, 396; SkarŻyw 119, 200, 300; ReszPrz 27; WujNT 518 marg, 732 marg, 830, 835, Bbbbbb4, Cccccc3; Ná práwym [...] rozumieniu tey iedney táięmnice wiele nam należy/ nie tylo do vmocnienia niektorych náuk Kátholickiego kośćiołá: ále też do poćiechy y pomocy wielkiey náſzey SkarKaz 633a, 309b, 419b, 549b, 635b; SkarKazSej 686a, 687a [2 r.].

»reliija katolicka« (14): SkarJedn 21; á religia záśię Kátolicka/ cżáſem zá máłym ſtárániem wielce ſie pomnażá PowodPr 56, 26, 28, 36, 44, 46 marg; SkarKazSej 664b, 677a, 681a marg, b, 682b, 683a, 694a.

»katolicki rzymski« (4): SkarJedn 230; SkarŻyw A2v; WujNT 747; A iż to Kroleſtwo Polſkie ieſt zdawná ná religiey kátolickiey Rzymſkiey záſádzone PowodPr 44.

»synod katolicki« (1): Ieſli tych błędow Synodęm Kátolickim nie popráwiem/ á kośćielna ſię nam iedność nie wroći zginęlichmy SkarJedn 141.

»katolicka, Kościoła katolickiego wiara« [szyk 77 : 63] (139 : 1): SkarJedn ktv, 18, 20, 21, 29 (17); Piſzą Kroyniki náſze/ iáko to był gorący Chábry w nabożeńſtwie y rozmnożeniu wiáry S. Kátholickiey SkarŻyw 356; ktorą też hoyność [...] z máiętnośći ſwey wiekuiśćie Kollegium temu Wileńſkiemu pokázał/ áby ſie tym ſławá Boſka w wierze święte^go kośćiołá Kátolickiego Rzymſkiego ſzerzyłá SkarŻyw A2v, A2, A3v, 58, 59, 119 (20); CzechEp 226, 228, 358, 362; OrzJan 94; LatHar 192, 375, 376; WujNT ktv, przedm 2, 5, 11, 22 (56); PowodPr 32, 43, 55; SkarKaz kt, )(3, 40b, 205a, 384b [2 r.], 421b, Oooo; SkarKazSej 658a, 665b [2 r.], 675b, 681b [2 r.], 682a (27); W wątpliwość nie przywodźić Kátolickiey wiáry: Cżynić według możnośći ochotne ofiáry. KlonWor 53.

»wyznanie katolickie« [szyk 6 : 3] (9): A ták tá iedność y zgodá wyznánia Kátolickiego/ we wſzytkich Kátolikách/ nie omylny znak ieſt Duchá Bożego y kośćiołá iego SkarJedn 21, 176; SkarŻyw 203, 278, 357, 392; NiemObr 127, 133, 135.

Zestawienia: »Kościoł katolicki« [szyk 74 : 16] (90): Bo kośćioł ieſt Kátolicki/ to ieſt po wſzytkim świećie rozlani SkarJedn 16, A8, 19, 25, 26, 28 (12); SkarŻyw A2v [2 r.], A3v, 91, 120, 318, 369; Naprzod ten náſz Kátholicki kośćioł/ przy ktorym ſtoiemy/ ieſt Ieden: Bo ſię ſam z ſobą w iednośći wiáry/ y w iednákim rozumieniu zgadza. ReszPrz 14; LatHar 682; WujNT przedm 8, s. 39 [2 r.], 44 [2 r.], 97 marg, 114 (56); PowodPr 38, 55; SkarKaz 44a, 155a, 418b [2 r.], 607a, 608a (9); SkarKazSej 681b marg; KlonFlis A3v.

»Pismo święte katolickie, Biblia katolicka« = zbiór ksiąg Starego i Nowego Testamentu, które Kościół uważa za kanoniczne, natchnione i święte [szyk 1 : 1] (2): Wſzyścyć haeretycy piſmo święte Kátholickie czytáią WujNT ktv; Biblia Kátholicka nie ma w ſobie fałſzu żadnego. WujNT przedm 5 marg.

Szeregi: »katolicki i apostolski« (2): dla tego [...] moie wyznánie tym liſtem oznáymuię: iſz to co Kátolicki y Apoſtolſki P: Iezu Chriſtuſow kośćioł Rzy^mv ſtáre^go trzyma y święći: to ia wſzjtko trzjmam wierzę y wyznawam SkarJedn 294, 396.

»chrześcijański, katolicki« (1): Chrześćiáńſkie Kátholickie práwá od ſámego ſą Bogá. SkarKazSej 699b marg.

»katolicki abo papieski« (1): Ztych przodkow wiárá twoiá Kotolicka [!]/ ábo chceſzli mowić Papieſka y kośćiołá Rzymſkiego dziwnie ſie wtobie vtwierdzi SkarŻyw A3v.

»powszechny, (to jest, a) katolicki (a. katolickiej wiary)« [szyk 2 : 1] (3): áby nikomu nie dopuſzczał czego inſzego vczyć/ iedno to co przyiął święty kośćioł Powſzechny/ to ieſt/ Kátholickiey wiáry. WujNT 719, 538; PowodPr 43.

»prawowierny, (i) katolicki« (2): Bądz teſz tego pewien iſz Ruś ná pocżątku práwowierną y Kátholicką wiárę/ gdy ieſzcże ná on czás y Grekowie w poſłuſzeńſtwie kośćiołá Rzymſkiego żyli/ przyięli. SkarŻyw 576, 357.

»rzymski (a. rzymskiego Kościoła), (co i, ktory, i) katolicki« [szyk 5 : 1] (6): Bo po dziś dzień ſtatecżnieyſze w Niemcech Kśięſtwá/ y miáſtá Kátolicką y Rzymſkiego Kośćiśłá [!] ſtárożytną wiárę trzymáią. SkarJedn 29; Tenże Doktor vczy/ iż wiárá Rzymſka táż ieſt co y Kátholicka. WujNT 525, 525 [3 r.], Bbbbbb3v. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

a. O innowiercach przypisujących swemu wyznaniu atrybut powszechności związany z etymologią wyrazu „katolicki” (2):

Wyrażenie: »wiara katolicka« (2): Toſz ſię o dziśieyſzych Heretykách nie dawno od Lutrá powſtáłych mowić może. Ieſli v nich wiárá Kátolicka/ cżemu dopiero powſtáłá? cżemu nie Apoſtołá ktorego ále Lutrá ma przodká? SkarJedn 28, 28.

2. Przymiotnik od „katolik” (62): Rzadki był Kátholik: drudzy imieniem tylko Kátholickim ſię pokrywáli/ á Arryáńſkim ſię towárzyſtwem mázáli/ pochlebuiąc Pánom y Ceſarzowi. SkarŻyw 392; Nie boyćie ſię dobre dźieći/ opátrzność Bogá Kátholickiego nád wámi SkarKaz 44a.

a. Odnosi się do katolika jako wykonawcy czynności lub uczestnika stanu (8): SkarŻyw 119; Kátholicką obronę przećiw Pogánom kacerſtwa pſuią. PowodPr 56 marg, 33, 37; Iáko y dźiśieyſzych czáſow y tu v nas łáſkáwość ſię wielka ku nim [heretykom] Kátholicka pokázuie. SkarKazSej 687b, 687b marg, 688a [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: katolicka(-ie) łaskawość (4), napominanie, obrona, rozkazowanie, sława.

b. Będący katolikiem (44): SkarJedn 18, 100, 382, 385; Bo gdy przypádło ziemie trzęśienie w Anthyochiey: obálił ſię dom ich ábo Kośćioł/ gdźie [...] wielką lidzbę [!] Heretykow zgromádzonych/ przytłukł: á iedná namnieyſza oſobá Kátholicka w onym trzęśieniu ziemie nie zginęłá. SkarŻyw 87, 48, 301, 394; Doktorowie Kátoliccy [...] wykłádáli o Antychriśćie/ y o walkách iego CzechEp 409; á więc Kátholickim piſárzom nie będźie ſię godźiło/ o tey wſzyſtkim ludźiom potrzebney cnoćie Modlitwy świętey częſto y wiele rzeczy piſáć LatHar +5v, +4v, +++2v, 58, 121, 381, 673; Bo tey mocy żaden inſzy nie ma/ iedno ábo Koncylium/ to ieſt Synod ábo Zbor wálny Biſkupow Kátholickich WujNT przedm 5; Tákći mowią wſzyścy Kátholiccy káznodzieie Chrześćijáńſkim ludziom WujNT 505, przedm 2, 15, s. 97 marg, 313, 525, 841, Yyyyy4v; PowodPr 45, 55; Po Walenśie heretyku/ gdy Ceſarz Theodozyus Kátholicki y święty pan náſtał: tylo Aryáńſkim biſkupom vſtępowáć z doſtoieńſtwá/ y kátholikom kośćioły oddáwáć roſkazał. SkarKazSej 687b, 687b [2 r.].

W przeciwstawieniach: »nie heretycki, nie pogański żydowski ... katolicki« (2): O co ſię iednák haeretycy vśilnie ſtáráią/ ſámi śiebie rownáiąc z Chriſtuſem/ á Biſkupy y kápłany Kátholickie z Biſkupy Zydowſkimi y z Pháryzeuſzámi. WujNT 243; Oto błogoſłáwić mię będą wſzytkie narody. ktoreż to narody? [...] Nie heretyckie/ nie Pogáńſkie. A ktoreż? ſámy Kátholickie v ktorych cześć twoiá przebłogoſłáwiona Pánno cáła y nienáruſzona zoſtáie SkarKaz 578b.

W charakterystycznych połączeniach: katolicki(-a, -ccy) biskup (8), doktor (10), historyk, kaznodzieja (4), krol, natura, nauczyciel, osoba, pan (2), pasterz, patryjarcha, persona, pisarz, rodzice (2), spowiednik, syn.

Zwrot: peryfr. »krew katolicką rozlać« = pomordować katolików (1): Arryanowie [...] Kośćioły Kátolickie poburzyli/ Ołtarze ſproſnośći y brzydkośći nápełnili/ krew Kátholicką rozlali SkarŻyw 58.

Wyrażenia: »kapłan katolicki« (6): ActReg 18; Táż odpowiedz ma być vrzędowi/ kiedy co ſtánowi przećiw Bogu y powſzechney wierze: kiedy kápłanom Kátholickim zákázuią vczyć/ y ſłużyć Pánu Bogu WujNT 411, 243, 470; PowodPr 30, 31.

»lud, człowiek (a. ludzie) katolicki(-ccy)« [szyk 4 : 1] (3 : 2): wroćił ſię Arryuſz do Alexandryey/ y iáwnię [!] bluznierſtwá ſwoie [...] ſzerzyć pocżął: ták iſz lud Kátholicki [...] vćiekł ſię do Ceſarzá. SkarŻyw 389, 463; WujNT przedm 5; przeto iáko cżłowiek Kátolicki/ w tym łáſkę y miłośierdźie Páná ſwego być nád ſobą z wdźięcżnośćią wyznawa WysKaz 14; PowodPr 35.

Szereg: »katolicki i prawowierny« (1): iáko ſami Grekowie świadcżą/ iż káżdy Kátholicki y práwowierny Pátryárchá/ náſtępuiąc ná ſtolicę/ wyznánie wiáry do Rzymu poſyłał SkarJedn 210.

c. Złożony z katolików (3): Azaż to nie wielkie ſą prawdźiwey miłośći chrześćijáńſkiey znáki/ ktore nie tylko żywym/ ále też y zmárłym oddawáne bywáią? Ktore ácż ſię też y w inſzych mieśćiech Kátholickich znáyduią ReszHoz 123; W woyſku Kátholickim P. Bog gdzie ſą kápłani iego. SkarKazSej 685b marg, 685a.

d. Przeznaczony dla katolików (5): Nie ták w Kośćiele Rzymſkim/ wſzytcy iednym ięzykiem co iedno nas Kátolikow mowiemy [...]. Ták iáko Powſzechney Wiáry ludziom Kátolikom/ ięzykiem Kátolickim przyſtoi/ ná ziednocżenie ſerc náſzych y związek miłośći. SkarJedn 362; y prośił iego oycá/ pilnie go ná to námawiáiąc: aby go do ſzkoły Kátholickiey nieſłał SkarŻyw 371, 371 [3 r.].

W charakterystycznych połączeniach: język katolicki(-a), szkoła (4).

3. Powszechny, zwrócony do ogółu (1):

Zestawienie: »listy katolickie« (1): Lecz liſty inſzych Apoſtołow [...] nie ták ſą piſane do iednego ktorego kośćiołá/ ábo do iedney oſoby [...] ále do wſzytkich wiernych: y dla tegoż ie zowią Kátholickimi/ to ieſt powszechnymi/ ábo do wſzech w obec. WujNT 516.

Szereg: »katolicki, to jest powszechny« (1): WujNT 516 cf Zestawienie.

Synonim: 3. powszechny.

Cf KATOLICZNY