[zaloguj się]
[pdf]

KLESZCZE (31) sb pl t

Oba e jasne.

Fleksja
sg
N kleszcze
G kleszcz(o)w, kleszczy
A kleszcze
I kleszczami
L kleszczach

N kleszcze (10). ◊ G kleszcz(o)w RejZwierc (2), kleszczy (2) ModrzBaz, ActReg. ◊ A kleszcze (8). ◊ I kleszczami (5); -ami (4), -(a)mi (1). ◊ L kleszczach (4); -ach (3) CzechRozm, CzechEp (2), -åch (1) RejWiz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) ‒ XIX w.

1. Narzędzie składające się z dwóch ruchomych części służące do chwytania, ściskania, miażdżenia; cęgi, szczypce; forceps Murm, BartBydg, Mącz, Cn; fenullum BartBydg. forcipes Calep; ferrum dentatum instar forficis, lupi, tenaces, tenacula, tenaculae Cn (24): Forceps. eyn tzange der ſchmyde, Klyeſcze. Murm 146; BartBydg 60, 156b; Bo kráwcy gdy ſie zeydą/ mowią o nożycach/ Kowale też o kleſzcżach/ mniſzy o kápicach. RejWiz 147, 119v; Mącz 133d; Acż kowalá od kleſzcżow á zdumá od gárnczow thrudno odwieść/ bo zwycżay drugi zakon/ ále y kowal kiedyby go burmiſtrzem wybrano á vkazano mu inſze pożythki/ pewnieby y klefzcżow ſnádnie odbieżał. RejZwierc 268v; Vcżynił teſz wſzytko nacżynie (do) ołtárzá/ kotly kleſzcże/ niecki/ wárzechy/ łopáty BudBib Ex 38/3; ModrzBaz 45v; Calep 429a; LatHar 247.
Zwrot: »ująć w kleszcze« (1): Weźmi ſtárych ſłonin ſztuczkę/ włoż ią miedzy dwie ſkórze brzozowé/ vymiſz to w kleſzcze álbo w roſzczépkę SienLek 171v.
Wyrażenia: »kleszcze rozpalone« (1): ony chleby w kleſzcżách rozpalonych tworzył/ ktore poſpolićie opłátkámi zową. CzechEp 66.

»kleszcze żelazne« (2): Drudzy [bogowie] zaś ſą/ ktorzy ſą rękomá ludzkimi vrobieni/ ábo z mąki y z wody w kleſzcżách zeláznych ná ogniu/ ábo ze złotá/ śrebrá/ kámienia/ gliny y drzewá. CzechRozm 6v; CzechEp 109.

a. Jako instrument chirurgiczny (3):
Zwrot: »zgnieść kleszczami« (1): Tedy muſi ią zdławić á zgnieſć/ takieſz y cżaſzki głowne takiemi kleſzcżami/ iakiemi barwierze zęby wyymuią FalZioł V 34.
Szereg: »(noże), kleszcze, haki (i nożyce)« [szyk 1 : 1] (2): Ku ktorey rzecży lekarze maią mieć pewne nacżynie/ Iako noże Kleſzcże, haki/ y nożycze FalZioł V 34, V 33v.
b. Jako narzędzie tortur (2):
Zwroty: »rozpalić kleszcze; kleszcze rozpalone« (1; 1): BielKron 215; y milcżąc rozpalił kleſzcże gorąco/ y wyrwawſzy ie z ogniá/ vchwyćił iemi cżártá zá nos SkarŻyw 508.

»targać kleszczami« (1): Niechćieli ich [chrześcijan] ſłucháć nauki/ vcżyniono tedy ich práwo/ tárgano ie kleſzcżámi roſpalonymi BielKron 215.

2. Szyk wojskowy przypominający kształtem kleszcze, oskrzydlenie (9): Ieſliby nieprzyiaćiel ná klin ſwoy lud ſzykował/ chcąc woyſko twoie przebić [...]/ tedy ná to ieſt drugie záſie ſzykowánie iáko kleſzcże. BielSpr 17v, 18v, 23v [2 r.], 31v.
Zwroty: »na kleszcze, w kleszcze ująć« (1 : 1): lepiey mieć doſtátek luddźi [!] zbroynych/ ktore możeſz ſzykować ná rozmáite vffce/ chceſzli ná klin ku przerwániu woyſká nieprzyiaćielſkiego/ chceſzli też ná kleſzcże viąć nieprzyiaćielſki klin. BielSpr 18, 23v.

»kleszczami zachwycić« (1): tedy tymi kleſzcżámi záchwyćić klin w koło/ á nie dáć ſie mu rozwieść máiąc ludźi pomocnych doſtátek BielSpr 18.

Przen: Trudna sytuacja, pułapka (1):
Zwrot: »z kleszczy wyniść« (1): A cosz to za oppozycyą w masz pierwey zklesczy wynisc, ba nie czekaiąc owdzie. ActReg 164.
3. Klamra; confibula Calep; arrectaria, orthostata, spona Cn (1): Confibula ‒ Kleſzcze ktorimi drzewo rozłupione vimuią. Calep 237b.

Synonimy: 1. klama; 3. klamra, skobel.

MM