[zaloguj się]
[pdf]

KLIN (186) sb m

Fleksja
sg pl
N klin kliny
G klina, klinu klinów
D klinowi klinóm
A klin kliny
I klinem kliny, klinmi, klinami
L klinie klinach

sg N klin (60). ◊ G klina (21), klinu (1); -a : -u OrzRozm (1 : 1). ◊ D klinowi (5). ◊ A klin (38). ◊ I klinem (19); -em (1), -(e)m (18). ◊ L klinie (3). ◊ pl N kliny (10). ◊ G klinów (6). ◊ D klinóm (1). ◊ A kliny (16). ◊ I kliny (1) BierEz, klinmi (1) Strum, klinami (1) KlonFlis. ◊ L klinach (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Trójkąt, figura geometryczna o trzech kątach i trzech bokach; płaszczyzna zawarta między nimi; cuneus Mącz, Cn; triangula forma, triquetrum Cn (150);
a. Jako termin matematyczny (108): A ták początek Figur ieſt/ thá co ieſt o trzech ſtrónách: którą łáćińſkim ięzykiem zową Triangulum, á my ią możem zwáć Klinem. GrzepGeom Dv; klin niéktóry ieſt/ co ma kąt ieden proſty [...], Drugi ieſt/ co ma kąt ieden tępy [...]. A trzeći ieſt/ co wſzytki trzy kąty ma kóńczáté. GrzepGeom Dv; Iż mówię thy dwá kąty ſą równé/ y między równymi Liniámi leżą: tedyć y trzećia Linea b. a. ieſt równa trzećiéy Liniéy c. d. y wſzytek Klin a. e. b. ieſt równy wſzytkiemu Klinowi d. f. c. GrzepGeom G4; Tymże też obyczáiem/ kiedy Figurę Romboides iákokolwiek rozdźieliſz ná dwá Kliny równé/ tedy ieden Klin będźie o iednym dnie z Kwádratem GrzepGeom H2; Abowiém Klin/ ieſt początek káżdéy Figury/ y káżda Figurá z Klinów ſye ſkłáda/ y ná kliny ſye dźieli. GrzepGeom H3v; A kąt co ieſt między e. c. y c. d. obiemá Klinóm ieſt ſpólny/ y ſam ſobie równy. GrzepGeom N4v; kiedy ſye tráfi w Klinie ieden kąt ſzérſzy/ tedy drugié dwá muſzą być iuż wężſzé. GrzepGeom Q2v, D2, E [3 r.], E3, E3v [4 r.], E4 (95).

W charakterystycznych połączeniach: klin mniejszy, okresiony, opisany, więtszy; do klina przydać (4); klin (po)mierzyć (zmierzyć) (4), (u)czynić (2); na kliny (roz)dzielić (się) (rozdzielony) (10); z klinow składać się.

Wyrażenia: »dno klina« = podstawa trójkąta (1): przeto y trzećia Linea/ która ieſt iákoby dno iednégo Kliná/ będźie równa tákowéyże Liniéy drugiégo GrzepGeom G2.

»kąt klina« [szyk 7 : 2] (9): Trzy tedy kąty Kliná/ ſą równé dwiemá kątóm proſtym. GrzepGeom E3v, Ev [2 r.], E3v, E4, F [3 r.], N4v.

»klina strona« = bok trójkąta [szyk 1 : 1] (2): Iż kiedy będą kliny z ienylkimi kątámi/ tedy tych klinów ſtrony/ któré ſą około ienylkich kątow/ będą miéć iednáką proporcyą GrzepGeom N3, N3v.

Szereg: »tryjangulus albo klin« (1): Triangulus tedy álbo Klin/ nie káżdy ieſt iednáki. GrzepGeom Dv.
b. Jako kształt (42): Cożeś mi to námálował zá Klin? OrzRozm Ev.
Wyrażenia: »kończato, kończysty jakoby klin« (1 : 1): Cuneatus, Kończyſty yákoby klin. Mącz 72b, 72b.

»na ukoś jako klin« (1): Cuneatus ager, Rola ná vkoś yáko klin vchodząca. Mącz 72b.

W przen (2): Bo niebędźieli tego kliná wierzchu dźierżał Ołtarz/ á dołu iego [...] niebędźieli po práwey ręce dźierżał Kápłan/ á po lewey Krol/ áby ták Polſka ſtánęłá. OrzRozm Ev, Ev.
αα. W funkcji przysłówka: na kształt trójkąta; cuneatim Mącz, Calep (7):

»klinem« (3): Iakoż tego ieſt znak w płomieniu ogniowym ktory zawſze klinem ku gorze ciągnie, acżkolwiek v dołu bywa ſzyroki. GlabGad H7; ZapWar 1551 nr 2684; Cuneatim. Ná vkoś / Klimem. Mącz 72b.

Wyrażenie przyimkowe: »w klin« (1): Cuneatim – W klin, naukoſz. Calep 277b.
W przen (3):

»klinem« (3): ták iáko Polſka Koroná przez Exekucyą w mierze ſwey ná tym Seymie/ ták proſta klinem ſtánęłá/ iáko byłá przez przodki náſze poſtánowioná/ niechyląc ſye áni ná práwo/ áni ná lewo. OrzRozm E3, Ev, E3.

α. Szyk bojowy w kształcie trójkąta; wojsko ustawione w tym szyku; cuneus Mącz (25): gdzie ćwicżone Rycerſtwo prędko Ordynek inſzy mogą vcżynić ná iedno kiwnienie Hetmáńſkie/ [...] może z gránowitego przecżynic ná klin/ to ieſt/ ná trzy węgły BielSpr 10; Tákowym klinem przerwie nieprzyiaćielſkie woyſko prędko/ [...] trzebá ſie śćiſnąć/ náukoś ſtać wſzyſcy BielSpr 22v; Ieſliby nieprzyiaćiel ná ćie klin záſádźił chcąc przeráźić twoie Woyſko [...]/ máfz przeſadźić Męże zbroyne mocne iáko kleſzcże/ álbo iáko literá V. BielSpr 23v, 10, 17v, 18 [2 r.], 22, 22v (13). [Cf 2. BartBydg 38b.]

W charakterystycznych połączeniach: klin nieprzyjacielski, tatarski; przeczynić (na) klin (2), zachwycić; klinem przerwać (3).

Zwroty: »klin ordynować; ordynek na klin« (1; 1): Piſałem też iáko klin ordynowáć ná kſztałt litery V BielSpr 31v, 22v.

»szykować na klin, klin« [szyk zmienny] (3 : 1): Ieſliby nieprzyiaćiel ná klin ſwoy lud ſzykował/ chcąc woyſko twoie przebić BielSpr 17v, 18, 18v, 22.

Wyrażenie: »klin jezdny« (2): Tákie ſtánowienie woyſká pieſzego [...] ieſt pozyteczna przećiw klinowi iezdnemu BielSpr 24, 24.
Szereg: »klin albo kąt« (1): Cuneus per translationem, Klin álbo kąt vſzikowánego woyská Mącz 72b.
αα. W funkcji przysłówka: »klinem« (3): á źle też kiedy bárzo przeſtrono/ by nieprzyiaćiel klinem woyſká/ s khoreykolwie [!] ſtrony nie przerwał gwałtem przypadwſzy. BielSpr 9v.
Zwrot: »klinem szykować się« (1): Ordynek dwoiáki y troiáki ku potykániu miewáią/ klinem poſpolićie według ſtárych ich obycżáiá ſzykuią ſie BielSpr 68.
Szereg: »na ukoś albo klinem« (1): Cuneatim progrediuntur milites ex castris, Ná vkoś álbo klinem ſie wytoczily z obozu żołnierze. Mącz 72b.
β. Pas ziemi w kształcie trójkąta (3):

klin czego (1): Iakom szia ya nyewrzvcżil wklyn Roley na Imienyv chrzanovye ZapWar 1541 nr 2602.

αα. W funkcji przysłówka: »klinem« (2): A tu trzy źiemie zeſzły ſię klinámi/ Dobrzyńſka włość y Mázoſz z Kuiáwámi. KlonFlis G; Miedzy Sżkárpáwą/ y Leniwką pádłá Wyſpá niemáła/ klinem ſobie śiádłá. Niemcy Neryngiem/ Polacy ſwą mową/ Mierzeią zową. KlonFlis Hv.
γ. Trójkątny skrawek materiału wstawiany w suknię [w czym] (1): Immissura, Látá/ wſtáwienie/ klin w ſukniey. Mącz 226b.
2. Kawałek drewna lub metalu w kształcie ostrosłupa służący do rozszczepiania twardych materiałów lub do ściągania części składowych konstrukcji drewnianej; cuneus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; epischidion Mącz, Calep (30): Siekierá gdy dąb zwáliłá/ Z niegoż kliny vcżyniłá: Aby ſie mógł lepiey ſzcżepáć BierEz L4, L4; Murm 149; Mymer1 29; Cuneus dicitur multitudo militum vel peditum, item dicitur, quo ligna finduntur, clyn BartBydg 38b; Cuneus, Klin którym drwá ſzczepáyą. Mącz 72b, 72b, 106d; Potym óno położenié záćiągni dobrze klinmi/ áby ſye dobrze óno Położenié zeſzło. Strum M2v, L3v; Calep 277b, 367b.

W porównaniu (1): Iáko klin ktory bywa wbit miedzy kámienie [Sicut in medio compaginis lapidum palus figitur Vulg] ták też grzech záwádza ſię miedzy przedawániem y kupowániem. BibRadz Eccli 27/2.

Przysłowie: Et sic ars deluditur arte, Ták klin klinem/ zdrádę zdrádą/ wybiiáią StryjKron 220; CzechEp 52; GórnRozm H [2 r.]; Acżći mi po wcżoráyſzym/ ieſzcże ſzumna głowá/ Więc ſie też nákáźiłá/ iáko cżuię mowa. Przydź k lepſzemu zdrowiu/ klin klinem wybić muſzę/ Lecż niewiem becżką piwá/ ieſli ſię vgáſzę. PaxLiz E3v. [Ogółem 5 r.].
Zwroty: »klin (w)bi(ja)ć« = infindere Mącz (4): Kiedy ty klin biyeſſ wdrewno/ záwſſe ſye ſtreż tego pewno/być nyewypadł zdrzewá tego/ á niewybił oka twego. March1 A3v; March3 V2; ſtegoſch drzewa vczinycz klyn a wwoſz gdziekolwyek wbicz LibMal 1549/149; Mącz 127b.

»wszczepiać klin« (1): Infindo autem, Wſzczepiam klin/ Záſádzam álbo wbiyam w drzewo. Mącz 127b.

Wyrażenie: »klin żelazny« (1): Też vſtáwiamy: áby kliny żelázné [cunei ferrei JanStat 39]/ ile ich w Zupiéch będźie ználeźiono/ nie ináczéy były ráchowáné/ iedno kożdy po pułgroſzku. SarnStat 374.
W przen (3): Mać ieſzcże Bog w ſłowie ſwym ná ták twárde ſęki/ Kliny nieprzytępione/ y Grot ná tę hártowną zbroię pewnie nie ołowiány. CzechRozm 129.

klin czego (1): Wſzakoz miłoſiam [!] waſzim chcząc ten klin twardego rozumu na to nowe latko wyrębić/ [...] ieſtem miłoſciam waſzem ti kxięgi vymyſlił LudWieś ktv.

Zwrot: »klin wybijać« (1): twárdym klinem ſłowá Bożego y iego właſnymi principały/ y właſnymi ſłowy iego/ klin przez I. M. wbity wybijáć. CzechEp 52.
Wyrażenie: »klin wbity« (1): twárdym klinem ſłowá Bożego y iego właſnymi principały/ y właſnymi ſłowy iego/ klin przez I. M. wbity wybijáć. CzechEp 52.
3. Brzeg szaty, podołek [u czego] (1): Lacinia ‒ Klin vſuknie ktori viawſzi w nim nieczo noſiemi Calep 576b.
4. Przepuklina; hernia Murm, BartBydg, Calep (4): Herniosus. Eyner der gebrochen iſt. Ktory ma klyn. Murm 78, 78; BartBydg 68; Hernia – Przepuklina, albo klin. Calep 479b.
5. Łono matki (1): Von der Schoſz reiſſen. S kliná Z łoná zerwáć. Excutere sinu. Calag 546a.
[Wyrażenie: »klin matczyn«: Ktorego ſwiat ten nieſtrzimal/ Wklinie matczynim lezal [der ligt inn Marien ſchos] Krofej B7.]

Synonimy: 1. tryjanguł, trzykąt; b.α. kąt; γ. cwykiel; 4. przepuklina, przepukłość.

ZCh