Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOŁYSAĆ

Następne hasło: KOŁYSAN »

KOŁYSAĆ SIĘ (39) vb impf

sie (38), się (1).

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	kołysać się
praes
	sg	pl
1		kołysz(e)my się
2	kołyszesz się
3	kołysze się	kołyszą się

praet
	sg
3	f	kołysała się

fut
	sg
3	m	będzie się kołysåł

imperativus
	sg
2	kołysz się
3	niech, niechåj się kołysze

conditionalis
	sg
2	m	byś się kołysåł
3	f	by się kołysała

inf kołysać się (10). ◊ praes 2 sg kołyszesz się (1). ◊ 3 sg kołysze się (8). ◊ 1 pl kołysz(e)my się (1). ◊ 3 pl kołyszą się (4). ◊ praet 3 sg f kołysała się (1). ◊ fut 3 sg m będzie się kołysåł (1). ◊ imp 2 sg kołysz się (1). ◊ 3 sg niech, niechåj się kołysze (8). ◊ con 2 sg m byś się kołysåł (1). ◊ 3 sg f by się kołysała (1). ◊ part praes act kołysząc się (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Poruszać się ruchem wahadłowym (38)
- a. Iść kołyszącym się chodem (1)
- b. Leżeć w kołysce; tu przen: wychowywać się (1)
- c. Chwiać się, być szarpanym, targanym przez siły przyrody (35)
  - Przen (29)
    - a) Być w niebezpiecznej, trudnej lub niepewnej sytuacji (25)
    - b) Być niezdecydowanym (3)
    - c) Być nietrwałym (1)
- d. Być chwiejnym, luźno osadzonym (1)
2. Uspokajać się, pocieszać się; tu w przen (1)

1. Poruszać się ruchem wahadłowym; iactari petauro Cn (38):

a. Iść kołyszącym się chodem; iactare oscillis corpus Cn (1): PRzyſzedł kſiądz z długą brodą/ miedzy towárzyſze/ S poſtáwą á s powagą/ idąc ſie kołyſze. RejFig Dd2.

b. Leżeć w kołysce; tu przen: wychowywać się (1): Iuż ſie może bez mátki bez oycá kołyſáć/ Bo go wzyęłá Minerwá ná ſwoię opiekę PaprPan O4v.

c. Chwiać się, być szarpanym, targanym przez siły przyrody; nutare Mącz (35): RejFig Dd2; Mącz 255a; Także y márinarz gdy ſie iuż powrozy pádáią/ żagle ſie kołyſzą/ kotwice ſie rwą/ ieſli z ochotną twarzą á poſtáwą do máſztu y do inſzich przipraw ſie miece/ wſzytkim dobrze tuſzy/ iuż ſie też wſzyſcy ná pomoc iego ſkupią RejZwierc 96v; Szubienicą to zową. więc ták będźie wiſał/ Ná wietrze y ná deſzcżu będźie ſię kołyſał. KlonWor 40.

W porownaniu (1): Piąthe/ mamy obacżáć/ iż ſie nam Pan ſtrzedz każe zámieſzáney trzćiny ſwiátá tego/ ktory ſie mieſza w ſpráwach ſwoich/ nye inácżey iáko trzćiná/ gdy ſie wiátrem kołyſze. RejPos 11. [Cf Przen a) W porównaniach; b) W porównaniach.].

Zwrot: »wiatrem kołysać się« (1): tylko gdźie legáią vwiążą od drzewá do drzewá báwełniáną ſieć/ ná kthorey będźie leżał wiátrem ſie kołyſząc BielKron 447.

Przen (29):

a) Być w niebezpiecznej, trudnej lub niepewnej sytuacji [najczęściej na przenośne znaczenie wyrazu hasłowego w sposób istotny wpływa cały kontekst] (25): RejWiz 11v; iż niech ſie dzyeie czo chce/ niech ſie ſwiát kołyſze y obráca iáko chce/ [...] tedy thu ſłyſzymy iż Ewányelia Páńſka ieſt wiecżna RejAp 119v; Y widzi mi ſie by tácy wſzytcy byli w wyſzſzym kole/ mniey by ſie kołyſáłá tá łodź Rzecżypoſpolitey/ niżli ſie kołyſze. GórnDworz Ee; iedno miey ſtałą wiárę o Pánu ſwoim/ byś ſie theż nabárziey kołyſał/ nigdy ſie zánorzyć nie możeſz RejPos 50v, 26v, 49, 50, 286; RejZwierc 204, 214, 269 marg.

kołysać się w czym (10): BielKron 299; A tu ſobie mamy vważáć s tey Ewányeliey ſwiętey/ iż gdy ſie ſwiát kołyſze w tych omyłkach ſwoich/ tedy ſie mamy pytáć o Pánu RejPos 11, 49, 49v, 51, 280v; RejZwierc 177, 206, 269. Cf kołysać się w czym po czym.

kołysać się w czym po czym (1): A przecżżebyá ſie też ty tego lękáć álbo ſie przed tym trwożyć miał? iż płynieſz do tego wdzięcżnego porthu ſwoiego/ [...] widzącz w iákim ſie thu niebeſpiecżeńſtwie kołyſzeſz po tym burzliwym morzu ſwiátá tego RejZwierc 177.

kołysać się między kim (1): á tho wiemy iż ten tret iuż vſtáwicżnie áż do ſkońcżenia ſwiátá ták ſie miedzy námi kołyſáć muśi RejZwierc 133v.

W porównaniach (2): ábychmy ſie nie dziwowáli tey márney trzćinie ſwiátá tego/ kthory ſie chwieie á kołyſze nie inácżey iáko trzćiná od wiátru zruſzona. RejPos 10v; A iż ſwiát tá márna obłudá ieſt ták odmienny/ iż záwżdy ſie iáko burzliwe morze kołyſáć muśi RejZwierc 150.

Zwrot: »kołysać się i tam, i sam« (1): ktora [ziemia] ſie dziwnie kołyſáłá y tám y ſám w dziwnych przygodách/ będąc w práwie á w mocy Greckiey przez ſto y cżterdzieśći lat. BielKron 299.

Szeregi: »kołysać się a pływać« [szyk 1 : 1] (2): Drugie mamy bacżyć/ iż ſie tá łodká [Kościół] záwżdy kołyſáć á w niebeſpiecżeńſtwie pływáć muśi. RejPos 51, 49.

»topić się a kołysać« (1): Druga przycżyná/ iż ſie ten Pan temu ſwemu ták wdzięcżnemu koſciołowi á tey łodce ſwey/ po dziwnych nawáłnoſciach ſwiátá tego pływáiącey/ ták ſie w niebeſpiecżeńſtwiech iego topić á kołyſáć dopuſzcża. RejPos 49v.

b) Być niezdecydowanym [w czym] (3): iedno ſie ty nie kołyſz w wątpliwoſciach ſwoich/ nigdy ſie vnieść áni zákołyſáć nie będzieſz mogł. RejZwierc 206.

W porównaniach (2): A iáko ludzie márnie giną á leczą/ á kołyſzą ſie iáko trzćiná od wiáthru/ gdy ſie trefi gdzie ná iákiey cżęśći zyemie tákie zámieſzánie tych fáłſzerzow RejAp 66; Coż my tedy rzecżemy nędzni niebożątká/ ktorzy ſie wahamy/ ktorzy ſie iáko trzćiná kołyſzemy/ przypátruiąc ſie dziwnym ſpráwam Páná tego RejPos 116.

c) Być nietrwałym (1) : Wiárę trzymał ſtátecżnie coby zá dziw piſáć/ Bo ſie tám v tych prawdzye nowiná kołyſáć. PaprPan Ee4.

d. Być chwiejnym, luźno osadzonym (1): Bo w kąciech dawno puſtki wypádły trzonowe [zęby]/ Y przednie ſie kołyſzą też nie bárzo zdrowe. RejWiz 93.

2. Uspokajać się, pocieszać się; tu w przen (1):

Zwrot: »w nadziei się kołysać« (1): Abowiem tho niepewna w niebie ná tram piſáć/ Lepiey wydrzeć niżli ſie w nádzyei kołyſáć. RejWiz 123v.

Formacje współrdzenne cf KOŁYSAĆ.

Cf KOŁYSANIE, KOŁYSZĄCY SIĘ