Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOŁYSACZ

Następne hasło: KOŁYSAĆ SIĘ »

KOŁYSAĆ (24) vb impf

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	kołysać
praes
	sg
1	kołyszę
3	kołysze

praet
	sg
2	m	-ś kołysåł

fut
	pl
3	m pers	będą kołysać

conditionalis
	sg
3	m	by kołysåł

con praet
	sg
1	m	bych był kołysåł

inf kołysać (9). ◊ praes 1 sg kołyszę (3). ◊ 3 sg kołysze (4). ◊ praet 2 sg m -ś kołysåł (1). ◊ fut 3 pl m pers będą kołysać (1). ◊ con 3 sg m by kołysåł (2). ◊ con praet 1 sg m bych był kołysåł (1). ◊ part praes act kołysząc (3).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Poruszać coś ruchem wahadłowym (23)
- a. Kolebać, huśtać (o dzieciach i ludziach chorych) (8)
  - Przen: Łagodnie obchodzić się (1)
  - α. Opiekować się dzieckiem (2)
- b. Chwiać, szarpać (o siłach natury) (11)
  - Przen (3)
    - a) Szarpać pokusami (1)
    - b) Wywoływać rozruchy (1)
    - c) Wykrętnie, dowolnie interpretować (1)
- c.Kiwać (2)
2. Uspokajać, pocieszać (1)

1. Poruszać coś ruchem wahadłowym; vacillare Calep; ventilare, per manus versare Mącz; agitare a. iactare petauro, movere Cn (23): Vacillo – Koliſzę, koliebię, chwieię. Calep 1098a.

Zwrot: »i tam, i sam kołysać« (1): Ventilare item significat per manus versare, W ręku przebieráć/ gráć/ y tám y ſám y ták y owák kołyſáć/ hálkać. Mącz 483c.

a. Kolebać, huśtać (o dzieciach i ludziach chorych); cunare BartBydg [kogo, co] (8): ieſli ieſt medł/ tedy go nośić/ álbo kołyſáć. SienLek 92.

kołysać na czym (1): Ieſli ſye woźić niemoże/ tedy łoże vczynić wiſzące/ ná ktorym niemocnego kołyſáć SienLek 92v.

Zwroty: »kołysać dziecię« (1): Cuno, koliszacz dzyeczyą BartBydg 216b.

»kolebkę kołysać« (1): Bodayże bych był ráczéy kolebkę kołyſał/ Y z drugiemi nieważné mamkom pieśni piſał KochTr 4.

Szereg: »chowyrać, kołysać ani utrzęsać« (1): A gdy iuż dziecię otprawiwſzy/ ſpać ie położyć. Nie godzi ſie go barzo chowyrać/ kołyſáć/ ani też barzo vtrzęſać FalZioł V 37.

Przen: Łagodnie obchodzić się (1): Ich ſpraw tobie nie mogę ták znácżnie wypiſáć/ Iák porządnie fortuná racży ich kołyſáć. PaprPan Y3.

α. Opiekować się dzieckiem (2): Cunarum fueras motor mearum, Tyś mię kołyſał/ Tyś był moyim piáſtunem. Mącz 234a; A iż niechceſz bym karmił przy żęnie twych dźieći/ Iuż ia moie kołyſzę: ty ſwé miéy ná pieći PudłFr 55.

b. Chwiać, szarpać (o siłach natury); vacillare Calep (11):

kołysać kogo, co (6): Ktory ácż ciáłá nie ma/ ále wſzytko może/ Trzęſie niebem y zyemią/ y kołyſze morze. RejWiz 112; RejPos 331; RejZwierc 179, 218v, 220v; By záś ſynowcá pan Striy [wiatr] nie kołyſał [na szubienicy]: Iużby mi ſię tu po ſtradzy popiſał. KlonFlis H4v.

kołysać kim (2): RejFig Dd2; A gdy imi pocżął wiátr kołyſáć/ zetrwożyli ſie ná oney wodzye. RejPos 244v.

W porównaniach (4): Boś y tu nieſpokoyny/ y tám gdybyś wiſiał/ Ledá wiátrek by ſnopkiem/ tobąby kołyſał. RejFig Dd2; RejZwierc 179, 218v, 220v.

Przen (3):

a) Szarpać pokusami [kim] (1): Iuż też ſwiát thobą názbyth kołyſáć nie może RejZwierc 173v.

b) Wywoływać rozruchy [czym] (1):

Szereg: »chwiać, kołysać i mieszać« (1): Dawano Vrzędy wielkie [...] ludźiom nikczemnym: czego gdy ludźie rodu/ rozumu / y ſercá wielkiego/ wyćierpieć niemogli/ tędy y owędy chwieiąc/ kołyſząc/ y mieſzáiąc Rzecząpoſpolitą/ woleli z Rzymem poſpołu zginąć OrzRozm O3v.

c) Wykrętnie, dowolnie interpretować [kogo na czym] (1): Aż pocżną ſześćſetnego y pierwſzego piſáć: Ták ćię będą ná iednym ſłowecżku kołyſáć. Ták proximè ſequentem annum precż wywiera Iedno ſłowko/ á drugie w ſobie go záwiera. KlonWor 80

c.Kiwać (2):

Zwroty: »kołysać głową, łbem« [szyk zmienny] (1 : 1): YA iuſz iedno łbem kołyſſę Dziwuiąc ſie co tu ſlyſſę RejRozpr G2v; RejWiz 167.

»kołysać i tam, i sam« (1): Kołyſze ſobie głową y tám y ſam ſiedząc RejWiz 167.

2. Uspokajać, pocieszać; amicare, complacare, delenire, demulcere, evellere a. eximere scrupulum, pacem expetere a. expetissere a. petere a. quaerere, facere tranquillitatem a. tranquillum animum, lenire, litare, mactare, mansuefacere, mitificare, mitigare, mollire, mulcere, oblenire, pacare, permulcere, perpacare, piaculare, placare, propitiare, recolligere animum offensiorem, reddere amicum a. pacatum a. propitium, redigere a. transferre in tranquillum, remulcere, sedare, tranquillare Cn [kogo czym] (1):

Szereg: »kołysać i tulić« (1): Lecz wſzelákiemi poćiechámi y namowámi lekki cżyni on żal ich: ſłowy ie dźiwnie przeráźliwemi y wdźięcznemi kołyſząc/ y tuląc. SkarKaz 548b.

Synonimy: 1. chlustać, chowyrać, chwiać, chybać, kiwać, kolebać, machać, opałać, ruszać, trząść; 2. błagać, cieszyć, głaskać, koić, krocić, łagodzić, skromić, tulić, ubłagać, uskramiać, uśmierzać.

Formacje współrdzenne: kołysać się, rozkołysać się, ukołysać się, zakołysać, zakołysać się; wykołysować.

Cf KOŁYSANIE, KOŁYSANY