[zaloguj się]
[pdf]

KONOP (55) sb f

konop (5), konopia (3), konopie pl t (47); konopie ZapWar (3), RejWiz, RejFig, RejZwierz (5), BielKron (2), Mącz (6), BielSat, RejZwierc (3), BudBib, BielSjem, GórnRozm, GostGosp (13), SarnStat (2), ZbylPrzyg; konop : konopia : konopie FalZioł (2 : 2 : 2), SienLek (2 : ‒ : 2), RejPos (‒ : 1 : 1), Calep (1 : ‒ : 1).

-p miękkie. Oba o jasne, a pochylone; teksty nie oznaczają é oraz -é.

Fleksja
sg pl
N konoṕ, konopiå konopi(e)
G konopi
A konopi(e)
L konopiåch

sg N konoṕ (5), konopiå (3); -å (1), -(a) (2). ◊ pl N konopi(e) (12). ◊ G konopi (16). ◊ A konopi(e) (17). ◊ L konopiåch (2); -åch (1), -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. bot. Cannabis sativa L. (Rost); konopie siewne, roślina roczna oleisto-włoknista z rodziny konopiowatych (Cannabaceae); cannabis Mącz, Calep, Cn; cannabum Mącz, Cn; stuppa Mącz (55): ZapWar [1525] nr 2331; KOnopia ieſth ciepła y ſucha w wtorym ſtopniu FalZioł I 32d, [+3], I 32b, 33a żp, V 101; KIedy chłop ſiáł konopye/ Iáſkołká wołáłá/ Cići pyći będą nići/ ptaki przeſtrzegáłá. RejZwierz 126v, 22, 107v; ále Woiewodzie poſłał [król] konopi garzć/ przęſlicę/ y záięcży kożuch: [...] konopie ná powroz iż godzien zá ſzyię vwiązánia zá táki vcżynek. BielKron 353v; Canabis vel Canabum, Konopie/ est herba funibus faciendis, et telis et retibus texendis accommodata Mącz 33a; Konoṕ/ Canabus, Hanff. SienLek 232v, 166, X2; iż by pokrzywę nabárzyey kropił y żegnał/ tedy iednák káżda párzy: á konopie z łopianem przedſię iáko dawno ſmierdzą/ nie żadne nie odmieni nigdy [...] przyrodzenia y właſnośći ſwoiey. RejPos 305, 332; Obſzyy to iako piłę/ mocnymi nićiámi/ Obćiągni mocno ze wſzech ſtron/ s konopi ſtrycżkámi. BielSat N2 [idem] BielSjem 38; Calep 158b; Którykolwiek kmieć orze cáłym pługiem/ [...] ma dáć cztéry wiązáni konopi gotowych [canapi parati JanStat 227] SarnStat 190, 191.

W połączeniach szeregowych (8): ZapWar 1502 nr 1938; FalZioł V 62; RejZwierc 109; Ale gdyby było miaſt wiele/ nie iedno zboże/ bydlo/ wełnę/ konopie/ lny/ miody/ ſkory/ łoie/ woſki/ ále nabiał wſzelaki/ ſłomę/ śiáno/ á náoſtátek y chroſt/ trżćinę/ miałby źiemiánin gdźie ſpieniężyć. GórnRozm M; GostGosp 70, 164, 167, 168.

W przeciwstawieniu [ze względu na wartość]: »len ... konopie« (1): A báby gdy Lnu nie máſz/ niech Konopie przędą. RejFig Ee4.

W porównaniach (2): BudBib Iudic 15/14; A toć ſię też dźiateczki widzę częſto rodzą/ Y wzlot iáko konopie od źiemie odchodzą. ZbylPrzyg B4v.

W charakterystycznych połączeniach: konop(ie) gotowe, święcona; garzć konopi, kita, snop, wiązanie; knot z konopi, stryczek (2), zgrzebi; konopie brać (wziąć) (3), oświęcić, siać (2), spieniężyć; około konopi robić, zabawić się.

Zwroty: »konopie czosać; konopie (bywają) (nie) czosane« = pectere stuppam Mącz [szyk zmienny] (1; 2): Stuppa pectitur ferreis hamis donec omnis membrana decorticetur, Konopie bywáyą czoſáne ná żeláznych ſzczotkách áſz ſie skóry miąſzſze wyłupią. Mącz 285d, 285d; GostGosp 76.

»moczyć konopie; moczone konopie« = cannabis fluviata Mącz [szyk zmienny] (3; 1): Mącz 131c; Dom tedy [...] nie ma być ná mieyſcu bágniſtym bliſku [!] Ieźiorá álbo błotá/ gdźieby moczono Len álbo konopie/ iż dla tego/ ony wody byłyby ſmrodliwe SienLek 2v; GostGosp 62, 124.

»konopie prząść« (1): RejFig Ee4 cf W przeciwstawieniu.

»konopie trzeć (a. zetrzeć)« = decorticare cannabum a. cannabim Mącz [szyk zmienny] (3): Decorticare Canabum, [...] Konopie trzeć. Mącz 33a, 66c; GostGosp 74.

»konopie wybijać« (1): Stuparius – Kyanka ktorą konopie wibiiaią. Calep 1012b.

Zestawienia: »głowate konopie« = roślina o kwiatach żeńskich [szyk 2 : 1] (3): Głowáte konopie iż ſą poznieyſze niż inſze przędźiwo/ kiedyby ſie omieſzkáły / tedy ná Wioſnę zetrzeć GostGosp 74, 52, 124.

»konopie płoskonie (a. płoskonne)« = roślina o kwiatach męskich (2): Ná polu len/ konopie płoſkonie y głowáte/ ták máią bráć/ coby z káżdego ſnopu garść byłá GostGosp 52, 124.

Szeregi: »(tak, i) len, (jako, i, albo) konopie« [szyk 5 : 1] (6): SienLek 2v; Przędźiwo/ ták konopie iáko len/ wcżás śiać GostGosp 112; Len/ konopie/ máią bráć ták coby káżdy ſnop mniey áni więcey nie cżynił iedno garść GostGosp 124, 52, 112, 124. [Ponadto w połączeniach szeregoeych 5 r.; w przeciwstawieniu 1 r.].

»konopie ani przędziwo« (1): Konopi áni żadnego przędźiwá nie ma dopuśćić mocżyć w ſtáwie Młynarz/ Włodarz/ Vrzędnik. GostGosp 62.

a. Pole, na ktorym rosną konopie (5): a nym pasl bydla swego wzycie wepsenyczy nyeząthey wyączmyenyv y wkonopyach yego ZapWar 1520 nr 2166; Siłá Wrobli s Konopi/ przed iednym kámieniem/ Leći precż RejZwierz 22; RejZwierc 78v.
Przysłowie: COż wżdy ſie z námi dzyeie/ iż ták nic nie dbamy/ Iáko Philip w Konopyach/ práwie vlegamy. RejZwierz 110.
Zwrot: peryfr. »oganiać konopie« = płoszyć ptactwo będąc powieszonym na granicy pola za popełnione przestępstwo (1): Wnidzieſzli tu [do sklepu] głupi chłopie/ Pewnieć/ oganiáć konopie. Kto ſie o ty drzwi pokuśi/ Tárgáć ſzyią powroz muśi. RejZwierc 237.
b. Owoc konopi (1): Zyarnek pod nie [krzaczki] podſypą rozlicżnych oſobnych/ Náydzyeſz tám mák/ konopie/ proſo/ y pſzenicę RejWiz 103.
2. [bot. Zestawienie: »włoska konop« = Ricinus communis L. (Rost: mira solis); rącznik pospolity a. rycynus pospolity, roślina z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae); cataputia maior, cici, croton, palma Christi, ricinus, seseli Cyprium, sesamum silvestre, trixis Cn: MIRACH SOLIS, RIcinus vel Ricinum, Cici, Croton. TO ieſt źiele któré w Połſcze [!] zową Włoſka konoṕ/ á niczemnie/ lepiéyby ie zwano Słonecznik/ iż záwżdy zá ſłońcem ſie obraca UrzędowHerb 215a.

Synonimy: 2. kleszczowina, słonecznik.

ZCh