Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOŃCZYĆ

Następne hasło: KOŃCZYNA »

KOŃCZYĆ SIĘ (77) vb impf

sie (50), się (24), si(ę) (3).

-ń- (67), -n- (7).

-o- (19), -ó- (4); -o- : -ó- GrzepGeom (1 : 4).

Fleksja

indicativus
inf	kończyć się
praes
	sg	pl
3	kończy się	kończą się

praet
	sg		pl
3	n	kończyło się	subst	kończyły się

fut
	sg		pl
3	m	kończyć się będzie, będzie się kończył	m pers
	f	kończyć się będzie	m an
	n	kończyć się będzie	subst	będą się kończyć

imperativus
	sg
3	niech się kończy

conditionalis
	sg		pl
3	m		m pers	by się kończyli
	f	by się kończyła	m an
	n	by się kończyło	subst	by się kończyły

inf kończyć się (12) [cf też KOŃCZYĆ inf]. ◊ praes 3 sg kończy się (33) [cf też KOŃCZYĆ impers praes]. ◊ 3 pl kończą się (12). ◊ praet 3 sg n kończyło się (1). ◊ 3 pl subst kończyły się (5). ◊ fut 3 sg m kończyć się będzie (1) CzechEp, będzie się kończył (1) GrzepGeom. f kończyć się będzie (1). n kończyć się będzie (1). ◊ 3 pl subst będą się kończyć (1). ◊ imp 3 sg niech się kończy (1). ◊ con 3 sg f by się kończyła (2). n by się kończyło (2). ◊ 3 pl m pers by się kończyli (1). subst by się kończyły (1). ◊ part praes act kończąc się (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w. s.v. kończyć.

Znaczenia

1. O czasie (35)
- A. O trwaniu (25)
  - a. Być doprowadzanym, zmierzać do końca (16)
    - α. Realizować się (1)
    - β. Trwać, być kontynuowanym (15)
  - b. Dobiegać kresu, być niedaleko końca (9)
    - α. Znajdować śmierć lub zabijać się nawzajem (1)
- B. Osiągać moment końcowy, charakteryzować się czymś w swej końcowej partii (10)
  - a. Rozstrzygać się, być postanawianym (7)
2. O przestrzeni (39)
- a. O tekście pisanym lub mówionym (8)
- b. O wygłosie, końcówce gramatycznej, ostatniej sylabie wyrazu (4)
3. W przeciwstawieniu: »początek brać ... kończyć się [w czym]« = ogarniać całość elementów (1)
4. Mieć cel (2)

1. O czasie (35):

A. O trwaniu (25):

a. Być doprowadzanym, zmierzać do końca (16):

α. Realizować się [w czym] (1): á moc Duchá Bożego wſłábośći ſię ćieleſney pokázuie y końcży SkarŻyw 196.

β. Trwać, być kontynuowanym (15): GrabowSet Dv; Séym wálny we dwu lat, á do ſzeſci niedziel ſie konczy. SarnStat 29; [sądy] kończyć ſie máią dokąd ſie nie ſkończą. SarnStat 858, 858, 871; Dla poborow ſámych przyzywano poſłow od ſzláchty z powiátow/ z ktoremi zá trzy ábo cżtery dni ſeymy ſię kończyły. SkarKazSej 693b.

W przeciwstawieniach: »zacząć się (a. zaczynać się, a. [być] zaczętym) ... kończyć się« (6): CzechRozm 21; CzechEp 157, 168 [2 r.] Wſzákóż Aktciȩ przed śmierćią Królá Iego M. Zygmuntá Auguſtá w téy mierze práwem záczęté/ máią ſie kończyć tym práwem/ którym ſie záczęły. SarnStat 1154, 1150.

Zwroty: »kończyć się (aż) do dnia ostatecznego (a. sądnego)« (2): Pan Chriſtus przez weſele ſynowi od oycá ſpráwione/ nie rozumie żadne^go wćielenia: áni vcży o rzecży iuż przeſzłey y ſkońcżoney: ktoraby iuż w wćieleniu muśiáłá byłá mieć koniec: ále mowi ktora ſię zácżynáłá/ á teraz ſię końcży y końcżyć do dniá oſtátecżnego będźie CzechEp 168, 157.

»do końca się kończyć« (2): CzechEp 168; Wſzyſtkié ſpráwy wáſzéy kró: M. iáki powód zprzodku pewny miéwáły/ ták y dokońcá pewnémi ſie kończyły gránicámi OrzJan 93.

b. Dobiegać kresu, być niedaleko końca (9): Ruit dies, Dźień ſie kończi. Mącz 361c; boć ſię złych iuż końcżą złośći/ á prawda ſię Páńſka mnoży. ArtKanc N20v; GostGosp 158; GórnTroas 73.

kończyć się czym (3): GórnDworz O3; CzechEp 232; Poćiechy y roſkoſzy świátá y ćiáłá tego: boleśćią ſię kończą SkarKaz 637b.

W przeciwstawieniu: »zaczynać się ... kończyć się« (1): Ale tákie ſpráwy/ iż też poſpolićie dla rzecży ſię źiemſkich/ docżeſnych/ y przemiennych/ y od ludźi też ćieleſnych/ á pogan więcey niż Chriſtyan zácżynáią: przetoż ſię też tákże wedle ćiáłá práwie po pogáńſku końcżą. CzechEp 4.

α. Znajdować śmierć lub zabijać się nawzajem [czym] (1): Gdźie byli dwá krolowie/ ktorzyby ſobie wiáry dotrzymáli/ á krwią ſię nie kończyli? SkarKazSej 690b.

B. Osiągać moment końcowy, charakteryzować się czymś w swej końcowej partii (10):

kończyć się czym (2): KuczbKat 55; gdy ſię o to ſtáráią/ áby ſię przyiaźń náſzá śmierćią kończyłá SkarKaz 381a. [Cf też KOŃCZYĆ I.1.A.bb.β. KłosAlg Fv].

W przeciwstawieniu: »kończyć się ... zaczynać się, mieć początek« (2): Bo iáko od wćielenia Páńſkiego/ wſzyſtki táiemnice y ſpráwy Wiáry náſzey ſwoy pocżątek máią: ták też piełgrzymowánie iego końcży śie Wniebowſtąpienim. KuczbKat 55; Acżkolwiek to prawdá ieſt/ iż ſie iuż tu końcy [!] tá rzecż/ á potym ſie nowa zácżyna. CzechRozm 236. [Cf też KOŃCZYĆ I.1.A.bb.β. KłosAlg Fv].

a. Rozstrzygać się, być postanawianym (7): Diar 28, 78; Cżyli niechcećie áby ſie kiedy rzecży wątpliwe końcżyły w Kośćiele WujJud 28.

kończyć się aliqua re (1): tedy piérwéy máią bydź Rewizorowie z Séymu wyſłáni/ á potym zá ich doſtáteczną ſpráwą y opiſániém pożytków przyległośći rć. ná Séymie Wálnym omnium ordinum conſenſu kończyć ſie máią. SarnStat 90.

Zwrot: »kończyć się práwem [= zgodnie z prawem, według prawa]« (2): ZawJeft 13; Bo nie mogłyby ſię nigdy przé y ſwary kończyć ſámym piſánym práwem/ ieſliby do nich ſędźia przyſádzony nie był. SkarKazSej 697b.

Szereg: »kończyć się a sprawować« (1): napomina JKM, abyście o tym, co pilniejszego jest, o obronie pierwej mowili i stanowili, a potym i o innych, ktore się jedno kolwiek tu kończyć mogą a sprawować, obronę pirwej postanowiwszy Diar 24.

2. O przestrzeni (39): Inspico, Na Xtałt kłoſá ſie kończyć. Mącz 408a.

kończyć się z czym (1): hydącz scziana granyczkiem hynaczey pathokiem [!] prosthem tribem asz do Granycze krolevskiey znamy [!] gdzie sia konczi hymyenye vasche zimyenyem thich tho dambrovskich ZapWar 1542 nr 2504.

kończyć się gdzie [w tym: u czego (6), „gdzie” (5), na czym (3), w co (2), w czym (2), do czego (1), pod czym (1), za czym (1)] (21): poczavsy oth granycze kthora shya konyczy za gayem ZapWar 1522 nr 2287, 1542 nr 2504; HistAl L3v; A gránicá tá prziydźie áż ku Iordanu/ kończąc ſie áż v morzá ſłonego [Et descendet terminus ad Iarden et erunt exitus eius mare salis]. BibRadz Num 34/12, Num 34/8, Ios 19/14, 22, 29, 33; końcży ſie ta kráiná áż do gránic Tátárſkich BielKron 434, 284; przyłóż ná kthorą rękę chceſz/ pod koſtkę/ gdźie ſye dłóń kończy SienLek 140; Linea proſta ieſt/ która od Punktá/ od którégo ſye poczyna / idźie równo do drugiégo Punktá/ w który ſye kóńczy GrzepGeom Cv; Diameter ieſt Linea proſta/ która przez pośrzodek ich idźie/ j kóńczy ſye ná obie ſtronie w kąćiéch náprzećiw ſobie leżących GrzepGeom D3v, C2, O3; KwiatOpis A4; SarnStat 1071, 1264; SkarKazSej 663b. Cf Fraza.

kończyć się czym (5): ZIemia Cham y Tatarow Zawolſkich, od wſchodu ſloncza konczi ſie morzem Chwalenſkiem MiechGlab 24, 24, 78; GrzepGeom D4. Cf Zwrot.

W przeciwstawieniach: »poczynać się (a. początek brać) ... kończyć się« (3): Tám gdzie ſie v gor końcży Alſácia/ tám ſie pocżyna Wázgoiá BielKron 284; GrzepGeom Cv; KwiatOpis A4.

W charakterystycznych połączeniach: kończyć się morzem (2), rzeką; kończyć się od połdnia, od pułnocy (na pułnocy) (2), od wschodu (słońca) (2); granice kończą(-y) się (6), kraina.

Fraza: »końce się kończą [gdzie]« (1): Dwá podſtáwki pod iedną tablicą kłádziono/ ná obudwu rogu (iednego Forſtu) ták gdzie końce fugowánia ſie z chodzili y końcżyły [incastraturae laterum in angulis terminantur]. Leop Ex 36/24.

Zwrot: »kończyć się końcem [czego]« (1): Końcży ſie Gottia od pułnocy końcem Sweciey BielKron 293v.

a. O tekście pisanym lub mówionym; finire Mącz (8): Ale iż ſię przedłuża to náſze Kazánie/ Niech ſię tu końcy ſpraw mych prawdźiwe wyznánie. Prot B2; CzechEp 165; A tu śie konczą ártykuły z Przywileiá Kśięſtwá Mázoweckiégo o pokoiu Brzéſtſkim wźięté. SarnStat 1115.

W przeciwstawieniach: »poczynać się ... kończyć się« (2): maſz też ná brzegu położono/ kędy ſię ktora Ewángelia ábo Lekcya z liſtu Apoſtolſkiego/ ná ktorą niedźielę/ ábo ná ktore święto poczyna/ y rączkę gdźie ſię kończy. WujNT przedm 25; SarnStat 544.

Fraza: »(tu) kończą się księgi« = (hic) liber explicit a. finit Mącz (3): A thu ſie końcżą wtore kſięgi Moiżeſzowe/ ktore zową Exodus/ po żydowſku Heleſzmot. BielKron 35v, 39; Mącz [305]b.

b. O wygłosie, końcówce gramatycznej, ostatniej sylabie wyrazu (4): Homoeoteleuton, Gdy ſie wiele słow yednáko kończy. Mącz 157c, 157c.

kończyć się na co (1): Bo ná ktorą ſyllábę kończy ſie imie twe/ Od tegoć on Lizyde/ pewnie zácżyna ſwe. PaxLiz C2v.

kończyć się w co (1): Y Romiitth Zydowſkie [imię] nie może ſię kończyć w literę Thau/ gdyż ieſt maſculinum á nie foemininum WujNT 870.

3. W przeciwstawieniu: »początek brać ... kończyć się [w czym]« = ogarniać całość elementów (1): Bowiem trąd pochodzi z zkażenia krwie w każdim cżłonku, á pocżątek bierze we krwi, koncżącz ſie w cżłonkach. GlabGad C7v.

4. Mieć cel (2):

kończyć się czym (1): Ewángelia wſzyſtká Kroleſtwem śie niebieſkim końcży: y dla niego bywa kazána. KuczbKat 385 marg.

kończyć się w czym (1): TAkie ieſt Kroleſtwo niebieſkie/ o ktore w tey wtorey Prośbie żądamy/ iż śie do niego ściąga/ y w nim śię końcży wſzyſtko Ewángeliey świętey kazánie. KuczbKat 385.

Formacje współrdzenne cf KONAĆ.

Cf KOŃCZĄCY SIĘ, KOŃCZENIE