[zaloguj się]
[pdf]

KOSA (117) sb f

-ſ-, -s- (100), -ſſ-, -ſs- -sz- (13); -sie (2); -s (2).

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl du
N kosa kosy
G kosy kos kosu
D kosie
A kosę kosy
I kosą kosami
L kosie kosach

sg N kosa (25). ◊ G kosy (7). ◊ D kosie (1). ◊ A kosę (13). ◊ I kosą (50). ◊ L kosie (1). ◊ pl N kosy (6). ◊ G kos (2). ◊ A kosy (6). ◊ I kosami (4). ◊ L kosach (1). ◊ du G (cum nm) kosu (1) ZapWar 1510 nr 2076.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI(XVII) (jeden z niżej notowanych przykładów) ‒ XIX w.

1. Narzędzie gospodarskie (91):
a. Narzędzie rolnicze do ręcznego ścinania traw i zboż, składające się z długiego lekko zakrzywionego ostrza osadzonego na drzewcu pod kątem ostrym, posiadające niekiedy przymocowany do drzewca kabłąk lub drabinkę zagarniającą pokosy; falx Murm, Mącz, Cn; falcastrum Mymer1, BartBydg; secula Calep, Cn; batillum Mącz (88): anym mv dw kosv wzyal gwalthem ZapWar 1510 nr 2076; Falx eyn ſychel ader ſenſze. Syerp álbo koſá. Murm 150; Mymer1 16; Falcastrum, cosza BartBydg 55b; LibMal 1553/172v, 174; Dayćie robić miecze z lemieſzow wáſzych/ á oſzczepy z kos waſzych BibRadz Ioel 3/10; BielKron 44; Dumaria falx, Koſá którą czernie wyſiekáyą. Mącz 97d; Merga [...] też grabki przi koſách bywáyące/ gdy owies álbo tátárkę ſiekáyą. Mącz 218b; Messoria falx, Koſá. Mącz 220a, 23d, 117b [2 r.], 377d; BielSpr 2v; nie czekáłá [trawa] Rázu koſy śiekącéy: Ale przed czáſem zniſzczáłá Ogniem gwiazdy gorącéy. KochPs 193; SkarŻyw 212; kwiáty leżą koſą podſieczoné KochTr 14; KochPhaen 6; Siérpá trzebá oźiminie/ Koſá ſye zéydźie iárzynie KochSob 62; Wam kwitnie łąká źielona/ Koſą nigdy nie śieczona. KochSob 65, 64; Secula ‒ Koſſa. Calep 960b, 406b; [kmieć ma mieć] Do żniwá śierpy/ koſy/ oſły/ klepádło dla koſy. GostGosp 30; lećie kiedy wyſchnie żąć to [trzcinę] kázáć/ á źimie koſą śiec po ledźie GostGosp 104, 30; SzarzRyt C4v.

W porównaniach (9) : Falcatus Krziwy yáko koſá álbo ſiérp. Mącz 117b; KochPs 52, 137, 154; Skąd ſię nie ſpodziewáli vderzył w nich pędem/ Kilko vphow iák trawę koſą poćiął rzędem. StryjKron 255, 230; KochFr 37; Calep 406b; Sławni mężowie legli/ iák zboże od koſy GórnTroas 17.

W charakterystycznych połączeniach: kosa (przy-, za)- tnie (2); kosą rzezać, siec ((pod)sieczony) (6), ścinać (pociąć) (2); ostra kosa (2), siekąca.

Przysłowie: ieſli owo nie trefnie/ kiedy trefi koſá ná kámień? GórnDworz Q5.
Fraza: peryfr. »kosa łąk pożyła« = minęło lato (1): Iuż to dzieśięć kroć Idá ſię okryłá/ Sniegiem/ tyléż lat koſá łąk pożyłá GórnTroas 12.
Zwrot: »kosę zapuszczać« = żąć (1): gdyby śię owoe pokázáł on że to człowiek natychmiáſt śierp (marg) koſę (‒) zapuſzczá (marg) poſyłá (–) iże iuſz żniwo przyſzło. MurzNT Mar 4/29.
Wyrażenia: »kmiecia kosa« (1): rusticaria falx, Kmiecia koſá. Mącz 362b.

»kosa do koszenia« (1): żeby nam nie trzebá było żebráć ták wiele v cudzych kráin ſukien, zbróy, kos do koſzenia, y nożów SarnStat 296.

»krzywa kosa« (2): KochSob 63; Miecze ná niezrobioné lemieſze zkowáno/ Száble ná krzywé koſy/ y ná śiérpy dano KochProp 6.

»łączna kosa« = kosa do koszenia łąk (1): Falx foenaria, Łączna koſá. Mącz 117b.

»łąka po kosie [= skoszona]« (1): Spádnie [deszcz] perłowey podobien rośie Ná łąkę gołą po oftréy kośie. KochPs 105.

»[robota] kosą« = kośba, koszenie (1): Kmiećiá nie oſadzáć ná roley ktory rolnych robot nie vmie: iáko koſą/ y innych potrzebnych goſpodárſtwu. GostGosp 30.

»kosa sienna« = kosa do koszenia traw (1): niewiáſthá Biłagrocka koſą ſienną rázem dwu Turcżynu śćięłá gdy ná wał leźli BielKron 316v.

α. Kosa jako atrybut upersonifikowanej śmierci (38): RejKup Fv, t6; Cóżći pomogło ſrebro/ coż pomogło złoto/ [...] Kiedy cie mizerna śmierć ták chluſnęłá koſą RejWiz 83v; Bo ná zachod y ná wſchod [śmierć] ſzpetnie macha koſą/ A gdy namniey doſięże/ wnet káżdego nioſą. RejWiz 86v; [naród ludzki] okrutna śmierć koſą podćináłá/ A żadney tám litośći nád nikim nie miáłá. RejWiz 109v, 65, 82v, 83 [2 r.], 83v, 84v (17); (nagł) Nádzyeie figurá. (‒) [...] Koſę dzyerży złamáną/ A to ſie znácżyło Serce w dobrey nádzyei/ śmierć lekce ważyło. RejZwierz 113v, 141 v; Y ná cięć [śmierć] koſę oſtrzyłá. RejZwierc 238, 178; WisznTr 10, 18; Dźiśia z weſelem chodźiſz/ [...] w bogáctwie boynie pływaſz/ á iutro ćię k grobu nioſą/ ieſteś iutrzenną roſą/ ſkoro śmierć ruſzy koſą. ArtKanc R19v; GrabowSet B4v, S; KochFrag 46 [2 r.]; WysKaz 46 marg; KołakCath B4v. [Cf KOSZ znacz. 4.]

W porównaniach (2): Przydzye ſtárość zázyębła/ liſtki pádną z roſą/ A oná ſmierć iáko chłop /dybie s tyłu s koſą. RejZwierz 127v; SzarzRyt A.

W charakterystycznych połączeniach: kosa marna, okrutna, ostra (2), szczerbata, szpetna; chlusnąć kosą, grozić, machnąć (machać) (5), podcinać (zaciąć) (2), zamierzyć się.

[Zwrot: peryfr. »pod kosę się gotować« = przygotowywać się do śmierci (1): Ale ma rada [mówi Śmierć]: nie figluj, Rychley sie pod koſę gotuj. DramStp I 642.]
Wyrażenie: peryfr. »pani, tą z kosą« = śmierć (2 : 1): Snádnie oná páni s koſą/ Spráwi że cie też ponioſą RejZwierc 238, 270; Ná oſtátek tá z Koſą co tám z gory wygląda co nam odpowiádá? A to woła. Mors ultima linea rerum WysKaz 46.
Przen: Przekleństwo, pomsta, groźba nieuniknionej kary (1): przywodźi tám [św. Chrysostom] z Proroká Zácháryaſzá pomſtę Boſką/ gdy ná tákowych [krzywoprzysiężnikow] záłożył [Bog] (iáko on wykłádá) koſsę dwádźieśćiá łokći długą/ á dźieśięć łokći ſzyroką [ego video volumen volans, longitudo eius viginti cubitorum et latitudo eius decem cubitorum Vulg Zach 5/2] ktora ogulmiey y ſrożey niż kiedy miecż ábo ſzáblá/ iáko cáłe polá ábo łąki/ ták cáłe śćiány/ domy/ y fámilie/ z perſonámi/ ktore przyśięgámi Bogá obrażáły/ ábo tákich ćierpieli/ wyśiec y wygłádźić ma. PowodPr 49.
b. Noż w przyrządzie do cięcia słomy na sieczkę (2): kto chce áby ſporą ſłomę miał/ [ma] ladę z koſą do rzezánia śieczki [...] mieć GostGosp 88, 30.
[Wyrażenie: »kosa do sieczki«: Żelazo i goździe, ktore nieboszczyca przedawała: 5 kóp i 22 sztuki żelaza płużnego, [...] łopat do błota 1/2 kopy i 14, wideł siedmioro, kos do sieczki półósma tachra schmidberskich InwMieszcz 1575 nr 200.]
c. Nóż ogrodniczy (1): Falx ‒ Koſa ſiekacz winny. Calep 406b.
2. Ostre narzędzie tnące, także zwykła kosa rolniza z ostrzem osadzonym na drzewcu na sztorc używane jako broń sieczna; falx, spatha Mącz (11): aby był vzda ovzdany a ſziodlem oſziodlany ſziodloch aby zadna przyprawa nye byla ktora by myala ko [! lege: ku] ſkodzye albo kv obrazenyv ych ſzamych albo kony ych bicz tho ieſt yako koſſy albo yne yakye prziprawy ktemv podobne, aby thego nyebilo MetrKor 26/62v; FalZioł V 96v; BielKron 20 [2 r.]; Mącz 404c.
Zwrot: »kosą siec [= zadawać ciosy]« (1): Sármátá kieśćieniem/ koſą Wołoch śiecże/ Tátárzyn iák łuk ćiągnie/ nic v niego miecże. ModrzBaz 111.
Wyrażenie: »wojenna kosa« (1): Falx, est etiam aliquid instrumentum bellicum, Woyenna koſá. Mącz 117b.
Szereg: »kosa albo szabla« (1): Perſeus prośił Merkuriuſzá/ iżby mu dał ſwoiey koſy álbo ſzáble ktorą zábił Arguſá BielKron 21.
a. Ostrza będące uzbrojeniem wozów wojennych (3): miał bowiem Alexander [...] czterzyſtá wozow wſzytkich s koſami oſtremi przypráwnych [quadringentas quadrigas omnes falcatas] HistAl H4v; Nie vſtráſzą mię wozy koſámi tknioné/Nie vſtráſzą mię groty KochPs 5.
Szereg: »żelaza ostre to jest kosy« (1): Fálcáty bywały/ do ktorych przypráwowáli żeláżá [!] oſtre ná obu ſtronách wozá v ſzynklow/ to ieſt koſy/ iedny ná doł/ drugie proſto iáko ſzynkiel idzie. BielSpr 61v.
3. Kośba, koszenie (1): Káżdą robotę ktora iedno bydź może/ wymiárem robić/[...] iáko ſą te roboty/ orániná wſzeláka/ śiew/ młoćbá/ drwá/ rowy kopánia/ grodza/ gnoić/ żniwo/ koſa [!]/ przędzá. GostGosp 160.
4. Prawdopodobnie pułapka na wilka (1): NOśi Wilk á Wilká też/ záſię w zaiem nioſą/ Albo ſam gdzye w doł wpádnie/ álbo podtną koſą. RejZwierz 129.
5. Długie włosy, warkocz (10):
a. O ludziach (7): Czemu ták bárzo licá łzámi przyodźiáne/ A koſy niegdy śliczne/ teraz poſzárpáne? GórnTroas 32, 35, 55, 58.
Zwrot: »kosy rozpleść« (1): Wierné méy nędze towárzyſki/ koſy Rozpleććie: ſzyię niechay kryią włoſy Roftarcháné GórnTroas 12.
Wyrażenie: »kosa rozczosana, rozpuszczona« [szyk 1 :1] (1 : 1): KochSob 68; Pátrzayże ná Cygánki [...] ieſli ſię ktora ſplećie y vgłaſzcże. Vyźrzyſz nieucżoſáną/ vyźrzyſz proſtowłoſą/ Z niecżyſtą y ſámopás rozpuſzcżoną koſą KlonWor 6.
b. O zwierzętach, zwłaszcza koniach; grzywa (3):

kosy w czym (1): Tricae equinae, Koſy w grziwách v koni Mącz 464b.

Wyrażenia: »końska kosa« (1): [broda] Dźiś nożycóm podobna: iutro końſkiey kośie: Czáſem ták rzadka/ żeby mógł liczyć po włośie. KochBr 151.

»kosy plecione« (1): Iubatus [...] Który wielką grziwę ma y koſy plećione długie z grziwy ſie puſzczáyące. Mącz 176a.

6. astron. Gwiazdozbiór Oriona; Orion Cn [pl] (3): Ktory ſpoſabia gwiazdy iáko woz/ iáko koſſy/ y iáko baby [qui facit Arcturum et Oriona et Hyadas] Leop Iob 9/9; (nagł.) Orion, Koſy. (‒) [...] Máło niżey pochyły Orion ſye złożył. Koſámi drudzy zowią. KochPhaen 13.

Synonimy: 5. włosy, warkocz; 6. Orion.

IM