[zaloguj się]
[pdf]

1. KOSZ (168) sb m

o jasne.

Fleksja
sg pl du
N kosz kosze
G kosza koszów, koszy
A kosz kosze kosza
I kosz(e)m koszmi
L koszu koszach, koszoch

sg N kosz (53). ◊ G kosza (13). ◊ A kosz (19). ◊ I kosz(e)m (3). ◊ L koszu (20). ◊ pl N kosze (9). ◊ G koszów (27), koszy (1) MurzNT; -ów (2), -(o)w (25). ◊ A kosze (15). ◊ I koszmi (2). ◊ L koszach (4), koszoch (1) Strum. ◊ du A (cum nm) kosza (1) BielKron 95.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Naczynie plecione z wikliny; canistrum Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; corbis Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; sporta BartBydg, Mącz, Calep, Cn; cophinus Mącz, Calag, Calep, Cn; qualus Mącz, Calep, Cn; vas vimineum BartBydg, Mącz; gerrae Mącz, Calep; calachus, fiscina, fiscus, quasillus, scirpea, scirpus, situla, vimineum textum Mącz; calathus, cartallus, cista, fiscella, scirpiculum Calep; cana, cista texta de vimine, fiscina ex viminibus a. virgis, qualum, scirpea Cn (163): Murm 141; Mymer1 28v, 29; Sporta, koszh genus vasis junceum aut virgeum BartBydg 148b, 22; BibRadz Deut 28/17, 2.Cor 11/33; BielKron 86; ná którey mąſz trzymáyąc yáki koſz ná głowie był málowan. Mącz 54d, 7b, 33c, 64c, 128d, 453h; GórnDworz Qv; RejPos 283v; Calag 312a; SkarŻyw 82, 274; Calep 158b, 167b, 201b, 257b, 259b, 885a, 1001a; ma mieć nacżynie [...] iáko do vmiátánia gmáchow miotły/ fáſkę do wody/ y do wyrzucánia śmieći koſz GostGosp 152; WujNT 9/25, 2.Cor 11/33, s. 431, 512.
Zwrot: peryfr. »być, rzezać się w koszu« = odbywać karę zawieszenia w koszu nad wodą (1 : 1): towárzyſz náſz ieden (o kthorym tá ſławá ieſt/ iákoby pácholęciem będąc/ miał kiediś miáſto chłoſti/ być w koſzu) Stánifłáwowi Białobockiemu ná bieſiedzye rzekł. GórnDworz Qv; MIkoſz kotá przećiągnął/ Ian ſię rzezał w koſzu KochFr 94.
Wyrażenia: »kosz (u)pleciony« [szyk 4 : 4] (8): Iunceus Cophinus, Koſz z więzu álbo z rokićiny vplećiony. Mącz 177d, 31a, 65c, 145c, 396b, 410d, 496d; Gerrae ‒ Koſs pliecziony, plotky. Calep 454a.

»prządny kosz« = calathus Murm, Mymer1, BartBydg (4): Murm 145; Mymer1 28v; Calatus prządny kossh, canistrum de virgis vel genus poculi ex ligno BartBydg 21, 21b.

W przen (11): boć Kápłani ſą ony koſze głębokié/ w którich ſchowáné ſą odrobiny oné/ któré z chlebowych pártyk kruſzyły ſye w rękách Páńſkich/ y Apoſtołów iego ná puſzczy. OrzQuin F4, F4 [4 r.], F4v [2 r.].
Zwrot: »zosta(wi)ć na koszu« = zosta(wi)ć z niczym, zostać opuszczonym, doznać niepowodzenia [szyk zmienny] (4): Zábráliśćie iéy [Koronie] wolność/ którą z dawná miáłá/ A oná (iáko mówią) ná koſzu zoſtáłá. KochZg A4v; ktorym wiachaniem podobno mi y to zginie owo mi zostawili na Koszu iako Iopa ActReg 162, 130, 163.
Przen: Tyle, ile się w koszu zmieści [w tym: czego (23)] (28): Eżop ná targ ſie pośpieſzył/ Kur y gęśi koſz nákupił BierEz C4v; (nagł) O Rozynkach. (‒) 4. Koſze ważą 1. [= pierwszy] dzieſięć 1p. 9.1ib. 2. [= drugi] 11. lp. bez 6. 1ib. KłosAlg F4v, F4v; Leop Num 6/17, Lev 8/2; BibRadz Lev 8/2; Iáko Cynámon y koſz fig wydáłám wonność BudBib Eccli 24/16.

W połączeniu z liczebnikiem głównym lub zaimkiem liczebnikowym (21): OpecŻyw 52v; MurzNT Matth 14/20; ná ktore [osły] było włożono dwie śćie chlebá/ y ſtho koſſow Rozynkow y ſiedḿ ſztuk Fig/ y dwoie naczynie winá. Leop 2.Reg 16/1, Ioann 6/13; BibRadz Mar 8/8; Pátrzayże co tu ieſzcże Ewányeliſtá przypomina/ iż z oſtátkow názbierano ſiedḿ koſzow odrobin. RejPos 185v, 80v, 182v, 183 [2 r.]; BudNT Matth 15/37; wieleśćie koſzow zebráli vłomkow? WujNT Mar 8/20, Matth 14/20, 15/37, 16/9, 10, Mar 6/43 (10).

a. Do przechowywania pieczywa, owoców itp.; canistrum Mącz, sporta Mącz; cartallum Vulg (50): Ezop brzemioná oglądał/ Więc koſz z chlebem ſobie obrał BierEz A4v, B [4 r.], Bv, C, P4 [4 r.], P4v; LibMal 1544/92v; RejJóz I8v, K; SeklKat Z2; Leop Lev 8/26, 8/31, Num 6/15, 19, 26/2, 4; BibRadz Iudic 6/19; Y powiedzyał im Ieremiaſz znáki widzenia przez dwá koſzá Fig BielKron 95, 16v [4 r.], 37v [2 r.], 50; Mącz 48c, 272a, 377b; RejPos 82 [2 r.], 185v [2 r.]; BudBib Ier 6/9; SkarŻyw 325; ReszList 170.
Wyrażenia: »kosz chlebny (a. chlebowy)« = panarium Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz; mactra Murm, BartBydg, Calep; panariolum Mącz, Calep, Cn; cardopos Calep [szyk 3 : 3] (6): Panarium eyn brotkorb Chlebny koſſ. Murm 140; Mymer1 [292]; BartBydg 106; Mącz 276a; Cardopos ‒ Koſz chlebny. Calep 165a, 626b.

»figowy kosz« = ficariae crates, fiscina ficorum, orca Mącz (3): Ficariae crates, Figowy koſz. Mącz 125d, 128d, 267d.

b. Do przechowywania zboża; cumera Mącz, Cn; amphora spartea, camillum, messoria corbis Cn (1): Cumera, Pleciony koſz álbo słomiány w który żyto wſypuyą. Mącz 71d.
c. Dla ptactwa, drobiu; też gniazdo wylęgowe; loculamentum Mącz, Cn; ances Mymer1; ames BartBydg; columbarium, nidus Mącz (5): Mymer1 28v; BartBydg 8b; Loculamentum, Nieyáki koſz álbo kázub ku gnieźdźieniu ptákóm dobry. Mącz 196c; Nidi, Koſze álbo skoyce yákie Krámárze do kupiey miewáyą Mącz 246d, 60c.
d. Do cedzenia (zwłaszcza wina); cola Mącz; colum, fiscus lineus vel vimineus, quo oleum defluens ex torculari colatur, saccus saligneus a. nivarius a. sparteus a. viniarius, saccus tenui vimine contextus inversae metae similis, sportula faecaria Cn (7): Murm 151; Calus, est vas vimineum, per quod mustum colatur koszh BartBydg 21b, 36, 66b; Quallus v nas może być zwan chmielowy koſz przi wárzeniu piwá. Mącz 337c, 59d, 337c.
e. Do gnoju; scirpea Calep, Cn; sirpea Calep; sirpea stercoraria Cn (2): Scirpea ‒ Koſz pleczioni do wiwozenia gnoiu. Calep 955b, 984b.
f. Do budowy szańców, kosz szańcowy; lorica, loricula Cn (14): w nocy tedy pocżyniwſzy z rozg koſze/ náſypáli w nie źiemie/ ná wzwyſz iáko cżłowiek zá ktorymi dziáłá zákryli BielKron 314v, 314v [2 r.]; KochSat [C2]; Mącz 238b; Przyſzáncowánie też pod mur bliſko rozmáithe bywa/ poſpolićie ná prędkośći ſtháwiáią koſze s laſzcżek plećione ieden podle drugiego/ náſypawſzy w nie Ziemie zá ktoremi ſtoiąc/ mogą groble ſypáć po obu ſtron thák iáko by byli prześpiecżni zá nimi ſtoiąc/ á ſtrzelbę ku borzeniu muru ſtánowić. BielSpr 63v, 2v; O obronie miaſt y inſzych mieyſc/ o oblężeniu [...]: o rátowániu w głodźie oblężonych/ o koſzách [de pluteis]/ páwęzách/ o dźiáłách y wſzelákiey tákowey ſtrzelbie ModrzBaz 115v, 113; BielSjem 34; Ięli ſię kopáć do nich/ ięli ſię ſzáncowáć/ Koſze pleść/ draby ſwoie do ſzturmu ſzykowáć. KmitaSpit C4v.
Zwrot: peryfr. »kosze sypać; koszów sypanie« = szańcować się, fortyfikować (2; 1): czym nas [Turek] potyka? pokoiem/ czy woyną? ktemu: ponieważ nád Nieſtrem koſze ſypie OrzJan 11, 38; KmitaSpit B.
[Wyrażenie: »kosze szturmowe«: Item w tem murze strzelnic wielkich sklepistych do dzieł 4, na parkanie koszów szturmowych 16. LustrKrak I 190.]
[Szereg: »szańce i kosze«: Będą [kule z dział] pestis szańców i koszów naszych. PiotrDzien 299.]
2. Skrzynka drewniana zwężająca się ku dołowi, z której sypie się ziarno na kamimie młyńskie; catillus Calep; infundibulum Cn (1): Catillus – Koſz we młinie. Calep 172b.
3. Przegroda z chrustu przy dopływie wody do stawu; rodzaj sieci na ryby (3): Vplećie koſz barzo gęſty máłoli ieden wbije drugi/ y trzeći/ á tym obróni że mu z ſtáwu Ryby nie wynidą czáſu ſpuſtu. Strum G3v, G3v.
Szereg: »kosz abo baszta« (1): Iákie Inſtrumentá álbo Puſty Wody máią być w tych Koſzoch/ ábo Báſztach. Strum G4.
4. Prawdopodobnie samołówka na drapieżne ptaki; tu w przen (1): Woleliby ſnadź byli więźniámi zoſtáli/ Niżli ſię ſrogiey śmierći pod koſze [możliwa też lekcja: pod kosę] doſtáli. KmitaSpit C5v.
5. [Bocianie gniazdo, kosz lub półkolista platforma umieszczona wysoko na maszcie, służąca za punkt obserwacyjny: W nocy przypadła nawałność i wodna i powietrzna, tak że po dwa razy ukazowało się światło na maszcie średnim nad koszem DiarPeregr 57.]

Synonimy: 1.a. klatka, kobiałka, kobiela; c. kociec, kozub; d. cedzidło, cedziworek.

Cf [KOSZAŁKA], KOSZELA, PUŁKOSZEK

TZ