Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOSZTYWAŁOWY

Następne hasło: KOSZULECZKA »

KOSZULA (181) sb f

koszula (178), kosula (2), kasula (1), [kasuła, kazuła]; kosula RejPos; koszula : kosula CiekPotr (1 : 1); koszula : : kasula BielKron (18 : 1).

-o- (178), -ó- (2); -o- : -ó- Mącz (7 : 2); ◊ ka- (1), [kå-]; końcowe a jasne.

Fleksja

	sg	pl	du
N	koszula	koszule, kasuły
G	koszule	koszul
D		kasul(o)m
A	koszulę	koszule	koszuli
I	koszulą	koszulami
L	koszuli	koszulåch
inne	sg a. pl A - koszule

sg N koszula (33). ◊ G koszule (12). ◊ A koszulę (49). ◊ I koszulą (3). ◊ L koszuli (21). ◊ pl N koszule (1), [kasuły]. ◊ G koszul (11). ◊ D kasul(o)m (1). ◊ A koszule (33). ◊ A sg a. A pl koszule (4). ◊ I koszulami (2). ◊ L koszulåch (2). ◊ du A (cum nm) koszuli (9) ZapWar 1542 nr 2559, LibMal 1544/87 [2 r.], 1545/97v, 106, 1547/137, 1550/151, 152, 1552/169.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Szeroka odzież okrywająca niemal całe ciało, stanowiąca albo jedyny ubiór albo będąca częścią stroju, noszona bezpośrednio na ciele; strojniejsza, widoczna spod wierzchniego ubioru często pięknie i bogato zdobiona na przodzie, wokół szyi oraz na rękawach haftem, naszyciami, krezą itp. (178)
- a. Najprostsze odzienie mnichów; włosienica (4)
2. Płaszczyk, zwierzchnia suknia noszona na zbroi (1)
3. Część stroju liturgicznego (2)
- a. U żydow (1)
- b. U chrześcijan: ornat lub dalmatyka (1)

1. Szeroka odzież okrywająca niemal całe ciało, stanowiąca albo jedyny ubiór albo będąca częścią stroju, noszona bezpośrednio na ciele; strojniejsza, widoczna spod wierzchniego ubioru często pięknie i bogato zdobiona na przodzie, wokół szyi oraz na rękawach haftem, naszyciami, krezą itp.; indusium Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; interula BartBydg, Mącz, Calep, Cn; camisia BartBydg, Cn; tunica Mącz, Cn; subucula Calep, Cn; castula Mącz; hypodytes Calep (178): Murm 154; Mymer¹ [31²]; Indusium, interula, camisia, cossulya BartBydg 74, 74; FalZioł V 65 [4 r.]; GlabGad L; pobral [...] myecz dwye siekiercze dwye kossuly y trzy lemyeshe ZapWar 1542 nr 2559, 1524 nr 2300, 1527 nr 2534, 1542 nr 2556; ſyall yuſz był zgrzedy koſſulie trzy y ſchath ynnych nyewye wyelye LibMal 1546/112v; Item koſſulie pacholku yednemu wpradze vkradl thą ſfam ſchodziell LibMal 1550/153v; kupila ſobye trzi Lokczie plothna na koſchulie LibMal 1552/172, 1543/75, 76, 1544/78, 79, 86v (58); GroicPorz aav; Czemu Mniſzy chodzą w kápicách/ w trepkách/ w powroziech/ koſzul nienoſzą KrowObr 133, 61v; Láńcuchy y ſzátá ſie ná nim bárzo pſtrzyłá/ A ná ſpodku koſzulá bárzo brudna byłá. RejWiz 39, 54v, 94v, 105; RejFig A5v [3 r.], Bh7v, Dd3v [2 r.]; SZátá piękna/ koſzulá/ poſciel/ Koń vbrány/ To też może policżyć miedzy roſkoſzámi. RejZwierz 135, 140; Kſiążętá y zacnieyſzy máią koſzule ſubtelne iáko iedwáb BielKron 450v; [posłali królowi] dáry/ tho ieſt/ koſzulę Hiſzpáńſkim dźiáłem wyſzywáną Iedwabiem á Złotem/ y ine rzecży. BielKron 451v; Arábowie [...] zbroy ná ſobie nie máią tylko w koſzulach/ á wielkim pędem ſie potykáią BielKron 456, 260v, 420v, 453v, 456, 458 [2 r.] (13); Canabinum indusium, Konopna koſzulá. Mącz 33a; Effilatum, Obłogá Bramá/ W[y]ſziwánie ná koſzuli álbo inſzem odzieniu Mącz 127a, 169b [3 r.], 173b, 469a; rozebrawſzy ſie do koſzule/ gorzey ſkocżył/ niż poki ſkakał w kábacie GórnDworz C8v; HistRzym 107 [6 r.], 107v [4 r.], 108 [2 r.], 108v [2 r.]; BielSat Dv, D2; HistLan C3, C3v; RejZwierc 17, 67v, 95v, 133 143v, 176v, 177, 274; Wmłodośći ſuknie ſwoie y koſzule vbogim dawał. SkarŻyw 496 marg, 496, 527; ReszList 163, 168, 172; kazał go [cesarz chłopa opiłego] dworzáńſkim chłopiętom [...] w koſztownym łożu położyć/ oblokwſzy go w białą á ćienką koſzulę WerGośc 245, 217, 245 [2 r.]; BielRozm 24, 25; Hypodytes – Wełnianka, ſpodnią koſzulá Calep 495a, 529a, 556a, 1023 [2 r.]; KmitaSpit C3v; mam sioſtrę ſwoię dáć zá cię [...] Nieſpráwić iey namnieyſzey rzeczy, bez lat, koſul? CiekPotr 51; KlonWor 72.

W charakterystycznych połączeniach: koszula konopna, lniana (2), z płaskonek, sukienna, wełniana (2); koszula cienka (4), piękna, poczesna (2), subtelna, wyszywana (4).

Przysłowia: Tunica pallio proprior, Proverbium, Bliſzſza koſzſzulá niżli ſuknia Mącz [273]d; CiekPotr 86.

Gdźie ſuknia nie doſtáłá/ koſzulą nádſtáwił BielSat D3v [idem] BielRozm 29.

Wyrażenia: »koszula ciasna [= obcisła]« [szyk 1 : 1] (2): vczinila ſobye ſtegoſz plothna Gyeſlka trzi y do czwarthego ſtharego rąkavi y koſſulyą czyaſſna, dwye ſcziercze, y dwa cząpcza. LibMal 1544/91v, 1552/170.

»koszula od gołego ciała« (2): nákładł ſobie w zánádrá kámycżkow zá koſzulę od gołego ćiáłá/ á zwierzchu miał s ſukniey lankę dwoiſtą BielKron 420 [idem] WerGośc 217.

peryfr. »w jednej, jedno w koszuli« = prawie nago, bez majątku (4 : 2): [Lukierda króla Przemysława] proſiłá áby ią w iedney koſzuli do do mu odeſłał/ á okrućieńſtwá nád nią nie dziáłał BielKron 368, 362, 369, 405v; vciekał iedno w koſzuli s pogorzáłego miáſtá RejZwierc 67v, 146.

»nędzna koszula« (2): Cożći pomogło ſrebro/ coż pomogło złoto [...] Kiedy cie mizerna śmierć ták chluſnęłá koſą/ Leżyſz w nędzney koſzuli/ á to inſzy nioſą. RejWiz 83v, 87.

»odziemna niewieścia koszula« = dolna część dwuczęściowej koszuli (tzw. kombinowanej) (1): Castula, Palliolum quo puellae nudae infra papillas praecigebantur [...] Odziemna niewieśćia koſzulá. Mącz 40c.

»wąska koszula« (1): iáko cie widzą táko cie máią: á tego nędznego widzenia iedno do iutrá/ á potym iedno deſzcżká á wąſka koſulá zoſthánie RejPos 316.

Zestawienie: »koszula koleńska« = koszula z bardzo cienkiego i cenionego płótna kolońskiego (2): Czapniczka ma trzi koſſulie Colienskye a dwye proſthe. LibMal 1554/ 192v, 1544/79.

W przen (1):

Wyrażenie: »nabliższa koszula« = ciało (1): Oni z tego ſię rádowáli mowiąc: á co nam idzie omáiętność/ y tey nabliſzſzey koſzule/ to ieſt ćiał náſzych dla Páná náſzego Iezuſa Chryſtuſa odſtąpiem ſchęćią rádzi. SkarŻyw 130.

a. Najprostsze odzienie mnichów; włosienica; colobium, interula monachorum linea curta absque manicis, lebiton, lebitonarium Cn (4): Mniſzy bes tzapek/ bes botow/ bes ſſukien chodzili/ tylko ſie w grube koſzule obłotzyli. KrowObr 137, B; SkarŻyw 311.

W porównaniu (1): [w klasztorze] Kapicza/ Powroz/ moy vbior A Koſſula yakoby Wor RejKup t8v.

2. Płaszczyk, zwierzchnia suknia noszona na zbroi (1): Laena ‒ Koſsulia na zwierchnie ſzati abo na zbroię oblieczoną. Calep 578a.

3. Część stroju liturgicznego (2):

a. U żydow (1): odział Biſkupá w koſſulę lniáną [vestivit pontificem subucula linea]/ á opáſał go páſem/ á ná to obłokł go w ſuknią z iedwabiu modrego/ á ná wierzch Humerał włożył Leop Lev 8/7.

b. U chrześcijan: ornat lub dalmatyka [casula ‒ ornat Murm 129, Mymer¹ 7, BartBydg; ornat kapłański ‒ casula Cn] (1): [ktore [bluźnierstwo] ludkom proſtym [papież] cukruie owemi ſwemi dzwony owemi obrázy/ vbiory/ hańbámi (chćiáłem rzecż) álbámi komżámi kazułámi Ornaty Dálmuciami Rokietámi/ Infułámi/ Kurwaturámi Krzyżmi KrowObraz N2v; Zoſtał też przebor ſzat/ ſpoſobem Zydowſkim/ ſą ony ornathy rozmáite/ iákich y v Żydow nie było/ Dálmátyki/ Caſſuły/ Rewerendy/ Komże/ Cáppy/Kápice GrzegRozdział L4.]

Szereg: »kasula albo dalmatyka« (1): Pás áby był na cżterzy pálce ſzeroki [...] od ktorego też troki máią wiſieć subtylnie plecione ná doł dla pocżćiwośći kápłáńſkiey. Ná tych záſię będzye ſzátá ozdobna [...] z rękawy y z nagłowkiem/ z roſpory ná bocech (thę zową Poderis/ podobna ku náſzym dziſieyſzym Káſulom álbo Dalmátykom) BielKron 34.

Synonimy: 1.a. włosienica, włosieniec, włosień.