[zaloguj się]
[pdf]

KOZIEŁ (221) sb m

-z- (219), -ſz- (1), -ſ- (1).

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl du
N kozieł kozłowie, kozły
G kozła kozłów
D kozłowi, kozłu
A kozła, kozieł kozły kozłu
I kozł(e)m kozły
L koźle kozłach
V koźle

sg N kozieł (61). ◊ G kozła (18). ◊ D kozłowi (4) LibMal, RejWiz, RejZwierz, Mącz, kozłu (1) BielKron. ◊ A kozła (42), kozieł (1) [w znacz. 5.]. ◊ I kozł(e)m (10). ◊ L koźle (4). ◊ V koźle (3). ◊ pl N kozłowie (5) FalZioł, KrowObr, BibRadz, WujNT, kozły (3) BartBydg, BielKron, Mącz. ◊ G kozłów (48); -ów (1), -(o)w (47). ◊ A kozły (15). ◊ I kozły (2). ◊ L kozłach (3); -ach (2) CzechRozm, CzechEp; -åch (1) BielKron. ◊ du A (cum nm) kozłu (1) BielKron 38v.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Dorosły samiec kozy; Capra hircus L. (Rost); hircus Murm, Mymer1, Mącz, Calag, Calep, Cn; haedus Mącz, Calep, Cn; caper Calag; tragos Calep; dux et maritus pecoris, vir capellarum, vir gregis caper Cn (205): Wilk gdy iágnię v koz widział/ Przed kozłem go porwáć nie śmiał BierEz N2, H3v [5 r.], M2v, M4 [2 r.]; Murm 39; Mymer1 26v; KOzieł ſamiecz/ Ieſth kozieł zwierzę mocne ſmiałe y walecżne/ w rogach ma mocz nawiętſzą á w cżele. FalZioł IV 10d, +7, I 48d [2 r.], IV 10c, d, V 28v; BielŻyw 54; BielKom Fv [2 r.]; RejFig Aa.8 [2 r.], Dd2 [3 r.]; RejZwierz 122 [4 r.]; BielKron 6 [2 r.], 20 [2 r.], 24, 63v, 65; Mącz 76c, 152a, 156d, 460c [2 r.]; SienLek 9, 163v [2 r.], S2v; BudBib Zach 10/3; Calag 97a; Niechcę ią/ niechcę z twéy obory wołu/ Niechcę y kozłá z twoiégo okołu KochPs 75; StryjKron 161 [4 r.]; Báran iest nád owcámi, kozieł nád kozámi, wſzetecżnicá Báwelska nád ſwymi popkámi. CzechEp 417; KochFr 124 [5 r.]; KochBr 150; PudłFr 12; ZapKościer 1585/62v; Calep 469b, 484b, l077a; Iáki táki woźnicę żoraw z koni zwáli/ A ſam wśiadł/ śiłá tłumow/ śiłá kozłow gnáli. KmitaSpit C2.

W porównaniach (22): March1 A2 [3 r.]; March3 T7 [3 r.]; Drugiemu by kozłowi ná łbie roſtą guzy. RejWiz 15; ſtańćie ſię iáko kozłowie przed trzodą [tanquam hirci ante gregem]. BibRadz Ier 50/8, Matth 25/32; Capero, Smarſzczać ſie yáko kozieł. Mącz 34b; á [abyś] nie był tylko iáko nádęta dudá/ kthora ácz też iáko kozieł wrzeſzczy/ ále iż ſłow w niey nie máſz też iey máło rozumieć. RejZwierc 160, 28, 54 [2 r.], 61v, 62, 164, 164v; WujNT Matth 25/32. Cf »śmierdzieć jako kozieł«.

Przysłowia: Tákże y poććiwemu á ſtátecżnemu cżłowiekowi/ nie lepieyże mu ná to pátrzyć gdi ſie ſzaleńey trzęſą/ ſkacżą/ máſzkáruią/ rozmáite krothofile wymyſláią/ niżliby ſie ſam trząść rniał/ álbo ſie ſlizáć miał iáko kozieł po lodu RejZwierc 164v, 62, 238v.

A páchołek záraz/ kiedyś kozieł/ thedy w chlewie twa goſpodá. GórnDworz P8v.

gdy chłop ſiedzi iáko kozieł z záwieſzoną brodą/ á ni o cżym dobrym nie myſli/ iedno tylko iáko kozieł o kápuſcie RejZwierc 54.

Zwrot: »śmierdzieć kozłem, jako kozieł; śmierdzący jako kozieł« [szyk zmienny] (2 : 2; 1): á w tym omocż chuſtkę/ á pocieray gdzie ſmierdzi kozłem. FalZioł V 65v; Hircosus, Kto nie cudnie pachnie. Smierdzy yáko kozieł párkotem. Mącz 156d, 262c; RejZwierc 71; Hircosus ‒ Śmierdzący iako kozieł. Calep 484b.
Wyrażenie:»kozieł rogaty« (1): Bo nie widzę s tey brody pożytku żadnego. Dármo iáko v Kozłá wiśi rogátego. RejZwierz 28.
Zestawienie: »poł kozła« (4): Semicaper, Faunorum et Satyrorum epitheton est, qui inferiore sui parte capris similes pinguntur. ‒ Poł kozła. Calep 965a.
Szeregi: »baran(i) albo (i, jako i) kozieł (a. kozłowie); kozły z barany« [szyk 3 : 3] (5; 1): Barani iako j kozłowie maią głos oſobny ktorym ſamicze kſobie wołaią cżaſu gich gamratowania FalZioł IV 2d; BielKron 8v; gdy prorokował o onych Monárchiach pod figurą onych żeláznych mężow z gliniánemi nogámi/ [...] álbo onych kozłow z bárány RejAp 3v; RejPos 323; do párkacżow/ to ieſt/ y do báránow y do kozłow ſtárych/ bo to znácży słowo Hatudym iáko y wyżſzey maſz. BudBib I 465a marg; KlonWor 19.

»cap albo kozieł« (1): Cilicium, Odzienie albo guniá z włoſienia capów álbo kozłów/ też/ kudły koźle. Mącz 53d.

[W przen:
Zwrot: »kozła postawić« = zmarszczyć się, zrobić groźną minę; severitudo frontis Cn: Zaż nie vmiémy/ gdy czuiemy/ że nas kto o co prośić ma/ czołá pomárzczyć/ kozłá poſtáwić/ brwi do kupy zegnáć/ [...] żeby iedno onégo zbydź/ który potrzebuie łáſki SenekaGórn 35.]
Przen (17):
a) O czarcie (1):
Wyrażenie: »dziki kozieł« (1): A zły to pamieta czo zle Ieſcze nieſkacz dzyky Kozle RejKup aa5.
b) bibl. O człowieku grzesznym; haedus Vulg (16): Potym ſię obroći P. Iezus do kozłow onych ná lewicy/ y ſłucháć będźie rozmáitego ná nie obżáłowánia. SkarKaz 6b; Nie zgubiſz ty ſwych owiec/ pewne ſą zbáwienia: Okrom kozłow/ y okrom ſyná zátrácenia. KlonWor 82.

W przeciwstawieniach: »owieczka (a. owca) ... kozieł« (9): Azaſz nie lepiey być roſkoſzną owiecżką Páńſką niżli kozłem ſmierdzącym? RejZwierc 131; WujNT 105. Cf »oddzielić owce od kozłów«, »postawić kozły po (na) lewicy«, »rozłączenie kozłow od owiec«.

W połączeniach szeregowych (2): A nákoniec zowie złodzieymi y zdraycámi ſwoiemi á kozły ſmierdzącemi od ſtádá iego oddzielonemi/ ktorzy niechcą ſłucháć głoſu iego. RejZwierc 130v, 131v.

W charakterystycznych połączeniach: kozły czarne, parszywe.

Zwroty: »łęczyć od kozłow barany« = oddzielić dobrych od złych (1): Aż przydzye on Páńſki dzyeń od wiekow wybrány/ Gdy będzye racżył łęcżyć od kozłow bárány. RejPos 357v.

»oddzielić (a. oddzielać) owce od kozłow, kozły od owieczek« (2; 1): pan bog zna owcze ſwoie/ ktore tego iego głoſv ſłvchaią. Y oddziela ie od kozłow parſzywych/ á niepoſłvſznych ſłowv iego/ ktorzy vſtawy y wymyſły ſwoie/ przekładaią nad ſłowo boże SeklWyzn ov; RejAp 160v; LatHar 677.

»postawić kozły po lewicy (a. lewej ręce), na lewicy« = statuere hoedos a sinistris PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (2 : 1): A poſtháwi owce po práwey ręce ſwoiey/ á kozły po lewey. BibRadz Matth 25/33; WujNT Matth 25/33; Odłączą czarne od białych/ y białe owce ná práwicy/ czarne kozły ná lewicy poſtáwią/ iáko ſam Pan mowi: Wyłączą/ práwi/ złe od ſpráwiedliwych. SkarKaz 6b.

»rozłączenie kozłow od owiec« (1): pomieſzáni będą źli z dobremi: Dobrzy máiąc duſze iuż świetne/ ćiáłá też z duſz ſię oświecą y odmienią, iáka ieſt duſzá tákie y ćiáło. (marg) Rozłączenie kozłow od owiec. (–) SkarKaz 6b.

»uczynić sąd miedzy barany a kozły« = sądzić dobrych i złych (1): Oto ia vczynię ſąd miedzy owcą á owcą/ miedzy bárány á kozły [Ecce ego iudico inter pecus et pecus, arietes et hireos]. BibRadz Ez 34/17.

Wyrażenie: »kozieł śmierdzący (niedowiarstwem), smrodliwy« [szyk 3 : 2](4 : 1): I owſzem ſmrodliwi kozłowie [jesteście]/ ktorych nic inſzego nietzeka/ iedno wietzny płomień/ płátz/ y zgrzytánie żębow/ ieſli ſie nieobatzyćie/ nienáwroćićie/ y pokuthowáć niebędziećie? KrowObr 240v; RejZwierc 130v, 131, 131v; nową łáſką Duchá ſwego świętego/ dodał ſercá przećiw nieprzyiaćiołom twym/ y nowym piątnem/ iáko owiecżkę ſwoię/ náznácżył ćię/ od kozłow niedowiárſtwem ſmierdzących támże oddzielił ćię LatHar 677.
a. W Starym Testamencie i w starożytności: kozioł jako zwierzę ofiarne; hircus caprarum PolAnt (85) : BierEz H3; HistAl Kv; BibRadz Lev 23/19, Num 7/40, 46, 52, 58, 64, 70; weźmicie kozłá ná ofiárę zá grzechy/ á cielcá y báránká rocżnego niepokalánego/ to ieſt zdrowego/ ná obiátę/ wołu y ſkopu ſpokoyne/ á ofiáruycie ie przed Pánem Bogiem z oſobna BielKron 37v, 24v, 38, 38v [8 r.], 322, 463; BudBib Lev 10/16, Num 7/1, 22, 28, 34 (10); CzechRozm 101.

W połączeniach szeregowych (48): wſſakos mily oytcże odpuſſcżál żydom ijch zloſci/ gdy tobie owce/ woly/ ij kozly offiarowali. OpecŻyw 139v; RejPs 74v; WróbŻołt 49/9; HistAl I8v; KromRozm II kv, 12v; KromRozm III D7; KrowObr 85 [2 r.], 102v, 141v, 182; Leop Is 1/11, 34/6, Ps 49/1, 65/15, Ez 43/25; BibRadz Num 7/41, 47, 53, 59, 65 (10); BielKron 30, 39; ono kozły/ bárány/ woły/ á to nie krwáwą á vſtáwicżną onę ofiárę Ciálá y Krwie Páńſkiey ofiáruie. WujJud 147v; BudBib Gen 32/14, Lev 1/10, Num 7/17, 23, 29 (11); CzechRozm 24; KochPs 95; WujNT Hebr 9/12, 13, 19, 10/4, s. 316 marg.

W charakterystycznych połączeniach: kozla (a. kozły) ofiarować (17), palić, zabić (2).

Wyrażenia: »kozieł Abramow« (1): ná końcu poſthu [Turcy] ſpráwią wielkę noc ná pámiątkę kozłá Abrámowego BielKron 260.

»kozieł kozi (niepokalany)« (hebraizm) (2): A dniá wtorego ofiáruieſz kozłá koźiego nie pokálánego [hircum caprarum immaculatum] zá grzech y ocżyśćią ołtarz iáko ocżyáćili y ćielcem, Leop Ez 43/12; BudBib I 77a marg.

»kozieł zakonny« (1): ſam [Jezus] ná ſobie odnośi grzechy náſze/ kthore [grzechy] áby były miáły być ofiárą onych kozłow zakonnych zgłádzone LubPs Z3v.

b. Kozioł kastrowany; caper Murm, Mącz, Calep, Cn; hircus castratus Cn (3) :
Zestawienia: »czyściony [= kastrowany] kozieł« = caper Mącz, Cn (1): Caper, Cziściony/ wyrzniony kozieł. Mącz 34b.

»kozieł trzebiony« (1): Caper, mas castratus in genere caprino. Kozieł trzebiony. Calep 160a.

»wałaszony kozieł« (1): Caper est hircus castratus. ein verſchniten bock. Wáłáſſony koźyeł. Murm 39.

»wyrzniony kozieł« (1): Mącz 34b cf »czyściony koł«.

2. zool. Capra ibex L. (Rost); koziorożec alpejski; gatunek spokrewniony z kozą domową, występuje w Alpach, na Kaukazie, w północnowschodniej Afryce; caper montanus Murm; capricornus Mącz (4):
Zestawienia: »dziki kozieł« (2): Murm 39; Co też drudzy w kołpacech iáko Tátárowie/ Z dwiemá rogi ná głowie/ by dzicy kozłowie. RejWiz 161.

»gorny kozieł« (2): Caper montanus. ein ſteinbock. Skáłny [!] ſlbo gorny dzyky koźyeł. Murm 39; Capricornus. Kozorożec/ też/ Górny koſieł który ſie ná skáłach chowa Mącz 37a.

»kozieł leśny« (1): Aegoceros. Latine Capricornus, Koźieł leśnyKozorożeć. Inter Alpes frequens. Mącz 4b.

»kozieł skalny« (1): Murm 39 cf »gorny kozieł«.

3. Instrument muzyczny dęty; tibia utricularis Cn (1):
Zwrot: »na kozłach grać« (1): [na Boże Ciało] ná dudách/ kozłách/ mulćiánkách/ ſkrzypicách/ trąbách/ gráią CzechEp 191.
4. Krokiew, belki w wiązaniu dachowym, podtrzymujące pokrycie dachu; tignum BartBydg, Calep; canterii, tegulae Cn (3): Tignum, balka, ligna laquearium domus quae tecto imponuntur usque ad cacumen aedificii, kozly BartBydg 159, 159; Tignus, Trabs, qua varie disposita domus extruitur: et proprie, cui superponitur tectum: a tegendo nomen deductum. – Krokięw, kozieł. Calep 1068b.
5. Stos w formie ostroslupa lub pryzmy (1):
Wyrażenie: »w kozieł ułożony« (1): Struż áby ſuchy á wcżás bywał w koźieł vłożony/ w zámknieniu álbo w ſádu kędy. GostGosp 90.
6. n-pers (6): kthorego on konya w Gorkach kaczmarzewi kozlowi za dzyąwyącz wyardunkow przedal. LibMal 1544/90v; Pan Kozieł ziemiánin Sędomirſkiey ziemie/ [...] ſzedł ſam GórnDworz P8, P8v; KochFr 47 [3 r.].
*** Bez wystarczającego koniekstu (wyraz cytowany) (1): A Ktoś ty? Odpowiedział mu/ Iam ieſt Kozieł. A páchołek záraz/ kiedyś kozieł/ thedy w chlewie twa goſpodá. [...] to ſłowo dwu wykłádne Kozieł/ ſmiechu przyſporzyło. GórnDworz P8v.

Synonimy: 1. cap; 4. krokiew.

Cf KOZ, KOZŁONOGI, KOŹLEC

TZ