[zaloguj się]
[pdf]

KRATA (59) sb f

krata (58), grata (1); krata : grata BielSpr (1 : 1).

Pierwsze a pochylone, końcowe jasne.

Fleksja
sg pl
N kråta kråty
G kråty
A kråtę kråty
I kråtą kråtami
L kråcie kråtach

sg N kråta (15). ◊ G kråty (9). ◊ A kråtę (10). ◊ I kråtą (6). ◊ L kråcie (2). ◊ pl N kråty (4). ◊ A kråty (9). ◊ I kråtami (2). ◊ L kråtach (2); -åch (1) BielKron, -ach (1) HistAl.

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Szereg krzyżujących się i połączonych ze sobą prętów metalowych; cancelli Mymer1, BartBydg, Calep, Cn; crates Mącz, Calep, Cn; clatri, clatra Mącz, Calep; transenna Calep, Cn (57): Mymer1 30; BartBydg 21b; wieżá iest w okrąg ná piętnaśćie krokow/ przykrytha ſuknem iedwábnym/ kratą miedźiáną położona miſternym dźiałem cżynioną BielKron 456v; Mącz 56a [2 r.], 67b, 455a, Transenna ‒ Krata, zasłona przezrocziſtą. Calep 1079a, 156a, 204a, 267a.

W charakterystycznych połączeniach: krata miedziana, żelazna.

Wyrażenie: »na kształt, na sposób, jako kraty« (3 : 1 : 1): Cancellatim, Ná ſpoſob kraty czinię. Mącz 33b; gdzie wiele liniy yeſt ná przeki/ y ná vkoś lezących práwie ták yáko kraty bywáyą. Mącz 79c; Decussaceo, Foremne vłożenie álbo poſtáwienie ná xtałt kraty. Mącz 79c; Paries craticius, Sciáná ná xtałt kraty vcziniona. Mącz 278b, 471d.
Wyrażenie przyimkowe: »w kratę« = na kształt kraty (1) : Concratitius – Nakrziz vłoſoni wkrąte vcizinony [ ! lege: uczyniony], prezepliątani. Calep 234a.
Przen (3):
a) Coś przypominającego z wyglądu kratę (1): W śrzodku [węże] z ogonow żywą krátę wiją/ A z kráiu káżdy z wynieśioną ſzyią (marg) Viva ratis ex ſerpentum voluminibus contexta. (‒) KlonFlis E2.
b) Sieć (w zagadce) (2): mąż bes koniá przyiedzie/ goſpodarza kratą obwiedzie/ Obwiodſzy wywlecże/ á dom kratą vćiecże: [...] Dom ieſt rzeká [...] goſpodarz ieſt rybá [...] á tám rybitw w łodźi przyiedzie/ rybę ſiećią obwiedzie HistRzym 24.
a. O kracie zabezpieczającej okno lub bramę; cancelli Vulg, PolAnt; cataracta Calep, Cn; valvae cancellatae Cn (16): kościoł pinczowski, ktory jest spustoszon; wszytko z niego wybrano i kraty połamano Diar 58; RejWiz 12; Leop Prov 7/6, Cant 2/9; BibRadz Cant 2/9; Clatratae fenestrae, Okná s kratámi. Mącz 56a, 41a; Iuż wieſzaſz klucż ná ſzyi/ maczaſz kraty by nie oſłábiáłá/ pociągaſz kłotki. RejPos 138v; ieſliby wielki gwałt tedy ſpnśćić Krathę zákowáną żelázem: w dźiurę wybitą nárządźiwſzy ią przed tym gotowo/ wiele ich thák może zbić zá oną gratą/ áż dźiurę zápráwiſz. BielSpr 64v; BudBib Prov 7/6; Calep 478a; LatHar 200.

W charakterystycznych polączeniach: (po)łamać kraty (2); mrugać przez kraty (a. kratę), poglądać [przeglądać, wyglądać) (3), wyźrzeć.

Wyrażenie: »kraty branne, krata na bramie« = pensiles clatri Murm, BartBydg; cataracta Calep (2 : 1): Pensiles clatri, Schutzgitter Kraty branne Murm 28; BartBydg 110b; Calep 171b.
b. O klatce, ogrodzeniu; lorica Mącz; clatri caveae, locus conseptus cratibus Cn (13): [kot do lwa w klatce] Ia przi ſwobodzie zoſtawam A ti iuſz tak panie braczie Racz krolowacz tu wtey kraczie RejRozm 408, 391, 396, 403; Porozumiawſzy Alexander powolnoſć onego koniá/ otworzył kraty [aperuit cancellos]/ á wſzedſzy do koniá/ nácżął go [...] głaskáć HistAl B, A8v, B [3 r.], M5; Clatro, Kratę czinię/ Grodzę/ zagradzam. Mącz 56a, 56a, 197d.

W charakterystycznych połączeniach: kraty żelazne (3); otworzyć kraty; kratami zagrodzić.

c. Ruszt; część dawnych ołtarzy, na której palono ofiary; cribrum PolAnt (6): BibRadz Ex 35/16; BielKron 33v [2 r.]; Vcżynił teſz kratę do ołtarzá/ iáko ſieć zmiedzi BudBib Ex 38/4, Ex 38/5; O S. Wáwrzyńcu. Antiphoná. NA kraćie piecżony/ nie záprzałem ſię ćiebie Bogá mego LatHar 442.
d. Prawdopodobnie miejsce w kościele w pobliżu ołtarza otoczone kratą lub balustradą [pl] (2): Kárdynał Frederyk [...] pochowan ná zamku Krákowſkim ná kratách przed wielkim ołtárzem pod kámieniem wznieſionym. BielKron 401 v; Wſzyſcy zá rowno w Koſcioł mocą ſie ćiſnęli/ Ganki/ ſłupy/ y kraty/ wkoło nápełnili. StryjWjaz C2.
2. Motyw dekoracyjny złożony z krzyżujących się linii (2):
Wyrażenie przyimkowe: »w kratę« (2): Rekawi w Cratę bramowane WyprKr 70v; Na brzegu kaſdego bramu, ieſt ſnurkowanie dwoiſte ſrebrne. Rekawi, w krate dwoiſtą bramowane takiemze ſnurkowanim WyprKr 72v.

MB