Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KRUGLIK

Następne hasło: KRUKA »

KRUK (122) sb m

kruk (121), krok (1); kruk : krok HistHel (1:1).

krok z tekstu nie oznaczającego ó.

Fleksja

	sg	pl
N	kruk	krucy, krukowie
G	kruka
D	krukowi	kruk(o)m
A	kruka	kruki
I	kruki(e)m
L	kruku
V	kruku

sg N kruk (56). ◊ G kruka (8). ◊ D krukowi (8). ◊ A kruka (13). ◊ I kruki(e)m (2). ◊ L kruku (1). ◊ V kruku (1). ◊ pl N krucy (24), krukowie (2); -owie Mącz; -y : -owie Phil (1:1). ◊ D kruk(o)m (3). ◊ A kruki (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. zool. Corvus corax L. ptak z rodziny krukowatych (Corvidae), o upierzeniu czarnym z metalicznym połyskiem (110)
2. zool. Zestawienie: »nocny kruk« = Nycticorax nycticorax (L.) (Rost); ślepowron, ptak z rodziny czapli (Ardeidae) o nocnym trybie życia (6)
3. zool. Zestawienie: »kruk wodny« = Phalacrocorax carbo (L.), kormoran czarny, duży ptak rybożerny o czarnym metalicznie połyskującym upierzeniu z rodziny kormoranów (Phalacrocoracidae) (3)
4. zool. Zestawienie: »kruk morski« = Conger vulgaris Cuv. (Rost); konger, drapieżna ryba morska podobna do węgorza z rodziny kongrowatych (Congridae) (1)
5. astron. Gwiazdozbiór rownikowy – Corvus (2)

1. zool. Corvus corax L. ptak z rodziny krukowatych (Corvidae), o upierzeniu czarnym z metalicznym połyskiem; corvus Murm, Mymer¹, Mącz, Calep, Cn; corax Mącz, Cn; satyria avis Mącz; ales satyria Cn (110): Miedzy wielkimi ſkáłámi/ Mieſzkáiąc krucy z ſowámi: Pocżęli miedzy ſobą wáśń BierEz P4v, H2v [3 r.], K3 [4 r.], K3v, M4, P4v [3 r.], Q [3 r.]; Murm 85; Mymer¹ 25; GlabGad E6; RejPs 216v; kruk yáko nyektorzy ptáſſnicy powiádáyą/ bárzo ná dzięcyoły waży. GliczKsiąż F3, F3; Leop Gen 8 arg, Gen 8/6, Iob 38/41, Is 34/11; RejZwierz 116; Y [Noe] wypuśćił Kruká [corvum]/ kthory wyſzedſzy záſie ſię wroćił/ aż wody oſchły ná źiemi. (marg) Bo rozumiał iż kruk czuiąc trupow ſmrod/ miał dáley lećiec/ by ſię byłá gdzie źiemiá ſucha vkazáła. (–) BibRadz Gen 8/7; OrzRozm H2; Apollo miał miłoſnicę Koronidę/ do ktorey gdy ſie ieden młodzyeniec ponęćił/ Kruk ktory ná ten cżás był biały/ powiedzyał to Apollinowi BielKron 22, 4v, 22, 23, 24, 36v, 84 [2 r.], 119v [2 r.]; Mącz 65b [2 r.], 66c, 199a, 339a, 369d; SienLek 245v, X2v; nie Orzełći to był ále Kruk/ kthory gdźie przylećiał tám ſzárpnął/ á nigdźie mieyſcá niezágrzał. LeovPrzep G3; RejAp 59; GórnDworz T6v; HistRzym 95v, 96; RejPos 81v, 127, 167, 218v; RejZwierc 124v, 157v [2 r.]; BudBib Lev 11/15, 3.Reg 17/6, Is 34/11; A iam krokom roſkazał żeć będą ieść nośić. HistHel Bv, Bv; SkarJedn 52 [2 r.], d8v; (marg) Kruk z korabiu puſzcżony co znácżył. (–). Kruk ſię niewroćił/ bo ná trupách ſię gdzieś zábáwił: figurą będąc/ złych niewiernych poſłáńcow y káznodziey SkarŻyw 270, 51 [2 r.], 52 [3 r.], 250, 251, 270 [2 r.], 454 [2 r.]; KochFr 8; BielSen 7; Calep [264]b; Przypátrzćie ſię krukom [corvos]/ iż nie śieią áni żną: ktorzy nie máią ſzpiżárniey áni gumná/ á Bog ie karmi. WujNT Luc 12/24; KmitaSpit B, B4v; KlonWor 5, 40, 57.

W porównaniach (4): Ma nos iako krogulecz/ ocży żołte iako ſowa nogi grube ma á ſam cżarny iako kruk. FalZioł IV 25d, IV 32c; Calep 259a; CiekPotr 89.

Przysłowia: o nich [pochlebcach] mądrzy ludzie piſzą/ iż tácy ludzie gorſzy niżli Krucy/ bo krucy tylko po ſmierći śćirwu doiadáią/ ále ći ieſzcże zá żywotá bárzo kluią á ocży łupią káżdemu tákiemu. RejZwierc 49, 49, 216v, Bbbv; Pochlebcy ſzkodliwſzy nád Kruki. Phil H marg, H. [Ogółem 6 r.]

A tak krvk krvkowi oka niewiklvie. SeklWyzn a3; GroicPorz 11.

Bo kiedy kruk kruka kluie Pewnie głodne lato czuie RejJóz D2; Głodne to więc láto cżuią/ Gdy ſie ſámi Krucy kluią RejZwierc 235.

Mali corui oua pessima: złego kruká/ gorſze iáicá. ReszPrz 61.

Wyrażenie: »kruk biały« = albinotyczny osobnik ptaka, czyli tzw. bielactwo wrodzone (1): Dźiw ná świećie kruk biały/ niemnieyſzy dźiw y to/ Zeby Tyránná przedśię náwet nie zábito. KochJez A4.

W przen (1): Abowiem pátrz iáko ći krucy ieſzcże zá żywotá kluią á łupią káżdego kogo ſie imą/ á práwie wſzytko co ieſt nalepſzego to z niego odzieráią [...] (marg) Pochlebnicy gorſzy niż krucy. (–) RejZwierc 49.

2. zool. Zestawienie: »nocny kruk« = Nycticorax nycticorax (L.) (Rost); ślepowron, ptak z rodziny czapli (Ardeidae) o nocnym trybie życia; nycticorax Murm, Mącz; nocticorax Mymer¹; corvus nocturnus Cn [szyk 4 : 2] (6): Murm 85; Mymer¹ 25v; Nycticorax, Nocny kruk, Sliepowrón zową niektórzy. Mącz 255d; Stałem ſię podobnym Pelikanowi w puſzcży mieſzkáiącemu: sſtałem ſię iáko kruk nocny [sicut nycticorax in domicilio Vulg Ps 101/7] LatHar 167, 167 marg; KlonWor 74.

3. zool. Zestawienie: »kruk wodny« = Phalacrocorax carbo (L.), kormoran czarny, duży ptak rybożerny o czarnym metalicznie połyskującym upierzeniu z rodziny kormoranów (Phalacrocoracidae); phalacrocorax Calep, Cn; satyra a. satyria avis Calep [szyk 2 : 1] (3): Oto ktore śie pośmiewa z oycá/ á ktore gárdźi płodem mátki ſwey/ niech go wykluią krucy wodni [corvi de torrentibus Vulg Prov 30/17]/ á ſámego niech ziedzą młode orlętá. KuczbKat 310; Calep 797a, 949a.

4. zool. Zestawienie: »kruk morski« = Conger vulgaris Cuv. (Rost); konger, drapieżna ryba morska podobna do węgorza z rodziny kongrowatych (Congridae); coracinus, corvus, saperda, piscis marinus, sciadeus Cn (1): Druga riba ieſt Kruk morzki, dla tego ieſt rzecżon: iż kracże iako kruk/ á w pierſiach v ſercza głos ſobie formuie (vſtavnie krakaią) FalZioł IV 32c.

5. astron. Gwiazdozbiór rownikowy – Corvus (2): Tu czáſzá/ y czarnégo kruká położenié. Tóż koło/ wagi ćiemnéy kilká gwiazd zámyka KochPhaen 19, 17.

Synonim: 2. ślepowron.