[zaloguj się]
[pdf]

KRZYŻOWY (123) ai

krzyżowy (122), krzyżow (1).

-ow-, -ów.
Fleksja
sg
mNkrzyżowy fNkrzyżowå, krzyżow(a) nNkrzyżow(e)
G Gkrzyżowéj Gkrzyżow(e)go
D Dkrzyżow(e)j D
A Akrzyżową, krzyżowę Akrzyżow(e)
Ikrzyżowym Ikrzyżową Ikrzyżowym
Lkrzyżowym Lkrzyżow(e)j Lkrzyżowym
pl
N m pers krzyżowi
subst krzyżow(e)
D krzyżowym
A m pers krzyżow(e)
subst krzyżow(e)
L krzyżowych

sg m N krzyżowy (1). ◊ I krzyżowym (3). ◊ L krzyżowym (3). ◊ f N krzyżowå (4), krzyżow(a) (2). ◊ G krzyżowéj (15); -éj (1), -(e)j (14). ◊ D krzyżow(e)j (1). ◊ A krzyżową (34), krzyżowę (1) CzechRozm. ◊ I krzyżową (14). ◊ L krzyżow(e)j (4). ◊ n N krzyżow(e) (2). ◊ G krzyżow(e)go (5). ◊ A krzyżow(e) (5). ◊ I krzyżowym (1). ◊ L krzyżowym (9). ◊ pl N m pers krzyżowi (1). subst krzyżow(e) (4). ◊ D krzyżowym (2). ◊ A subst krzyżow(e) (10). m pers krzyżow(e) (1). ◊ L krzyżowych.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XIX w.

Przymiotnik od „krzyz” (123):
1. Od znacz. ‘urządzenie do wykonywania kary śmierci’ (98):
Wyrażenia: »łotr krzyżowy« (1): Swięći. Lotr Krzyżowy. Michał Archánioł. MWilkHist A2.

»krzyżowa śmierć« [w tym: krzyżową śmiercią tracić (2), pomordować, umrzeć, zejsć’] = śmierć na krzyżu, ukrzyżowanie [szyk 4 : 2] (6): BielKron 73, 155; SkarJedn 88, 99, 100; á Konſtántyn práwem poſpolitym zákazał: áby żaden vrząd śmierćią krzyżową złocżyńcow więcey nie tráćił SkarŻyw 397.

a. Od znacz. ‘krzyż Chrystusa’ (91): Tedyć zniſzczone ieſt zgorſzenie krzyżowe [scandalum crucis]. WujNT Gal 5/11.
Wyrażenia: »krzyżowa [= pod wezwaniem Św. Krzyża Jerozolimskiego] kaplica« (1): Niepámiętáiąc iż w Rzymie krzyżowę káplicę Ieruzálem názywáią. CzechEp 424.

»sługa krzyżowy« = chrześcijanin (2): Práwdziwe zbáwienie/ zbaw zdrowe/ niemocne vzdrow/ ſlugi krzyżowe przenieś Boże do wietzney chwały KrowObr 172v, 172v.

»uczeń krzyżowy« = wyznawca Chrystusa (1): z namieſtnikiem rybitwowym/ y z vcżniem Krzyżowym mowię. KuczbKat 75.

α. Taki, który jest krzyżem (25): KrowObr 174; dźiwny ſąd Páńſki ná krzyżowym trybunale LatHar 263.
Wyrażenia: »drzewo, drewno krzyżowe« = krzyż na którym umarł Chrystus, relikwie tego krzyża lub jego wizerunek [szyk 13 : 3] (15 : 1): TarDuch C5v; Drzewá krzyżowego iáko wiele po wſzyſtkim ſwiećie. KrowObr Rr3, 33v, 192v, 239 marg; RejPos 47, 103; Ecce lignum crucis in quo pependit ſalus mundi, venite adoremus. To ieſt/ oto drewno krzyżowe ná ktorym wiśiáło zbáwienie świátá/ podźćie/ kłániaymy ſię CzechEp 81, 82; LatHar 55, 243, 260, 269, 319, 543; WysKaz 46.

peryfr. »krzyżowe łoże« [szyk 3 : 1] (4): á temu ktoremu ták śćieleſz ty pieluſzki/ łożá krzyżowego będzie trzebá. SkarŻyw 112; LatHar 248, 339, 543.

peryfr. »ołtarz krzyżowy« (2): Ieſu kriſte ktoris [...] tαz zaſyα krew ſnaſwyαtſſego boku twego na oltarzu krzizowim dlya. ſbawyenya naſſego wilyal BierRaj 21v; OrzQuin Nv.

[»szubienica krzyżowa«: y to wierząc wyznawaſz; że Pan Twoy, Syn Boży/ ná ſzubienicy krzyżowey nági był rozbity HerbNauka D5v (Linde).]

»znak krzyżowy« (1): Ianie: známionuię ćie znákiem krzyżowym/ y potwierdzam ćie Krzyzmem zbáwiennym. KrowObr 84v.

β. Taki, który dokonuje się na krzyżu (61):
Wyrażenia: »boleść, cierpliwość krzyżowa« (1 : 1): BiałKat 91; przez onę okrutną boleść iego krzyżową/ áby mi to raczył wſzyſtko odpuśćić/ iákóm go tu kolwiek obráżáłá dzłonkámi [!] moimi SiebRozmyśl I4v.

»męka krzyżowa« [szyk 4 : 3] (7): Bot z iuż námilſſá matko cżas ſie przybliżá/ abych ci poſſedl od ciebie na mękę okrutną krzyżową. OpecŻyw 87v, [80]; TarDuch D2; RejPs 102; BielKron 144; LatHar 353; Ktory przez przyięte człowieczeńſtwo y mękę krzyżową sſtał ſię nieco mnieyſzym niżli ániołowie WujNT 754.

»krzyżowym obyczajem« = na krzyżu (1): Iż offiáruiećie naſwiętſze ciáło y krew Páná Kryſtuſowę/ iuſz nie krwáwym/ áni krzyżowym obytzáiem/ ná Ołtarzu KrowObr 178.

»ofiara krzyżowa« [szyk 8 : 6] (14): KrowObr 178v, 187v [2 r.], 191v; OrzQuin N3; ále ónę trwáiącą ofiárę krzyżową ná pámiątkę wieczną właſnym fizerunkiem okázuiemy/ wedle porządku podánégo od Páná Chryſtuſá BiałKat 360v, 351v, 366; WujJud 237v; SkarŻyw 492; WujNT 287; SkarKaz 156b [2 r.], 157b.

»śmierć krzyżowa« [w tym: posłuszny aż do śmierci krzyżowej (11)] = mors crucis Vulg [szyk 32 : 5] (37): racż ſie ſmilowatz [...] a nieday go na takową ſmiertz okrutną krzyżową/ iakotz żydowie niewierni żądaią OpecŻyw 132, 130, 132v, 134v, 135v, 156v; OpecŻywSandR nlb 4v; TarDuch C4v, D4v; KrowObr 139; RejPos 40v, 100; ſam żywot przenacżyſtſzy ná świećie wiodł/ á vniżywſzy ſam śiebie/ sſtał ſie poſłuſznym Bogu Oycu áż do śmierći/ á śmierći krzyżowey. WujJud 143v; WujJudConf 251v; RejPosWstaw [213], [213]v; CzechRozm 220v, 227, 265; CzechEp 188, 317; NiemObr 120; WerGośc 208; ArtKanc I4; iam śćiągnął rękę ná rzecż zákazáną/ á tobie nágotowano śmierć krzyżową LatHar 269, 54, 289, 290, 312, 341, 557; WujNT 391 [2 r.], Philipp 2/8; SiebRozmyśl A3v, D2 [2 r.].

2. Od znacz. ‘plastyczne wyobrażenie krzyża Chrystusa’ (16):
Wyrażenia: »krzyżowe dni« = poniedziałek, wtorek, środa przed uroczystością Wniebowstąpienia; w te dni odbywają się procesje do przydrożnych krzyży z prośbą o urodzaj; ambarvalis a. amburbialis hostia, ambarvalia, amburbia, rogationum dies Cn [szyk 8 : 3] (11): Murm 12; Mymer1 8v; KrowObr 169, Ss2; CzechEp 83; Naydźieſz y ſame Krzyżowe dni/ w ktore cżęſto Litánią powtarzamy LatHar 172, 125 [2 r.]; WujNT 238 marg, 795 marg, Vvvvv3.

»krzyżowa niedziela, ktorą zową krzyżową« = piąta niedziela po Wielkanocy poprzedzająca dni krzyżowe [szyk 2 : 2] (3 : 1): GroicPorz 1 [2 r.]; Goski A8v; ROki Ziemſkié Płotćkié piérwſzé w Poniedźiáłek po Krzyżowéy Niedźieli. SarnStat 734.

»wojsko krzyżowe« = krzyżowcy, wojska przeznaczone do walki z poganami (1): Zá co Pan Bog Leſká zárázem ſkarał/ iż woyſko krzyżowe nie ná Litwę/ ná ktorych był wziął od Papieża Krzyż/ ále ná ſwoich obroćił. StryjKron 370.

3. Od wyrażenia przyimkowego ‘na krzyż’; cruciformis, crucis formam gerens, transversus Cn (1):
Wyrażenia: [»krzyżowe błony« = błony w oknie rozpięte na ramie drewnianej ujętej w krzyż; okna duże, błony krzyżowe, kraty w oknach żelazne LustrWpol I 4.]

»krzyżowa kostka« (1): Szata Opadla, Axamitu ſzarego wzorziſtego. w krzizową koſtkę. na kſztalt bierek. WyprKr 67v.

4. Od znacz. ‘część kręgosłupa’ (8):
Wyrażenia: »boleść krzyżowa« = ból w okolicy krzyża (8): Theż ſirop Fijołkowy ieſt dobry boleſciam krzyżowym y nyrkowym FalZioł I 150a, I 100c, 101c, 137b, II 4b, 6b, c, V 84.

[»żyła krzyżowa«: Zyłá ná grzbiećie gdzie bywa garb/ ktorą zową krzyżową/ puſzcżána cżyśći melánkolią/ y nerki potwierdza. SienHerb 420a (Linde).]

5. [W funkcji rzeczownika: »krzyżowe« = opłata za przepędzanie bydła przez pańską łąkę: Dawają ci poddani, kiedy łąki sieką, krzyżowe, aby bydło przepędzali do lasa, z domu każdego po 1 kapłunie LustrRaw 183.]

Synonim: 4. lędźwiany.

Cf KRZYŻOWATY, NIEKRZYŻOWY

JB