« Poprzednie hasło: KRZYŻOWNIK | Następne hasło: [KRZYŻUJĄCY] » |
KRZYŻOWY (123) ai
-ow-, -ów.
sg | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
m | N | krzyżowy | f | N | krzyżowå, krzyżow(a) | n | N | krzyżow(e) |
G | G | krzyżowéj | G | krzyżow(e)go | ||||
D | D | krzyżow(e)j | D | |||||
A | A | krzyżową, krzyżowę | A | krzyżow(e) | ||||
I | krzyżowym | I | krzyżową | I | krzyżowym | |||
L | krzyżowym | L | krzyżow(e)j | L | krzyżowym |
pl | ||
---|---|---|
N | m pers | krzyżowi |
subst | krzyżow(e) | |
D | krzyżowym | |
A | m pers | krzyżow(e) |
subst | krzyżow(e) | |
L | krzyżowych |
sg m N krzyżowy (1). ◊ I krzyżowym (3). ◊ L krzyżowym (3). ◊ f N krzyżowå (4), krzyżow(a) (2). ◊ G krzyżowéj (15); -éj (1), -(e)j (14). ◊ D krzyżow(e)j (1). ◊ A krzyżową (34), krzyżowę (1) CzechRozm. ◊ I krzyżową (14). ◊ L krzyżow(e)j (4). ◊ n N krzyżow(e) (2). ◊ G krzyżow(e)go (5). ◊ A krzyżow(e) (5). ◊ I krzyżowym (1). ◊ L krzyżowym (9). ◊ pl N m pers krzyżowi (1). subst krzyżow(e) (4). ◊ D krzyżowym (2). ◊ A subst krzyżow(e) (10). m pers krzyżow(e) (1). ◊ L krzyżowych.
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XIX w.
- Przymiotnik od „krzyz”
(123)
- 1. Od znacz. ‘urządzenie do wykonywania kary śmierci’
(98)
- a. Od znacz. ‘krzyż Chrystusa’
(91)
- α. Taki, który jest krzyżem (25)
- β. Taki, który dokonuje się na krzyżu (61)
- a. Od znacz. ‘krzyż Chrystusa’
(91)
- 2. Od znacz. ‘plastyczne wyobrażenie krzyża Chrystusa’ (16)
- 3. Od wyrażenia przyimkowego ‘na krzyż’; cruciformis, crucis formam gerens, transversus Cn (1)
- 4. Od znacz. ‘część kręgosłupa’ (8)
- 5. [W funkcji rzeczownika: »krzyżowe« = opłata za przepędzanie bydła przez pańską łąkę]
- 1. Od znacz. ‘urządzenie do wykonywania kary śmierci’
(98)
»krzyżowa śmierć« [w tym: krzyżową śmiercią tracić (2), pomordować, umrzeć, zejsć’] = śmierć na krzyżu, ukrzyżowanie [szyk 4 : 2] (6): BielKron 73, 155; SkarJedn 88, 99, 100; á Konſtántyn práwem poſpolitym zákazał: áby żaden vrząd śmierćią krzyżową złocżyńcow więcey nie tráćił SkarŻyw 397.
»sługa krzyżowy« = chrześcijanin (2): Práwdziwe zbáwienie/ zbaw zdrowe/ niemocne vzdrow/ ſlugi krzyżowe przenieś Boże do wietzney chwały KrowObr 172v, 172v.
»uczeń krzyżowy« = wyznawca Chrystusa (1): z namieſtnikiem rybitwowym/ y z vcżniem Krzyżowym mowię. KuczbKat 75.
peryfr. »krzyżowe łoże« [szyk 3 : 1] (4): á temu ktoremu ták śćieleſz ty pieluſzki/ łożá krzyżowego będzie trzebá. SkarŻyw 112; LatHar 248, 339, 543.
peryfr. »ołtarz krzyżowy« (2): Ieſu kriſte ktoris [...] tαz zaſyα krew ſnaſwyαtſſego boku twego na oltarzu krzizowim dlya. ſbawyenya naſſego wilyal BierRaj 21v; OrzQuin Nv.
[»szubienica krzyżowa«: y to wierząc wyznawaſz; że Pan Twoy, Syn Boży/ ná ſzubienicy krzyżowey nági był rozbity HerbNauka D5v (Linde).]
»znak krzyżowy« (1): Ianie: známionuię ćie znákiem krzyżowym/ y potwierdzam ćie Krzyzmem zbáwiennym. KrowObr 84v.
»męka krzyżowa« [szyk 4 : 3] (7): Bot z iuż námilſſá matko cżas ſie przybliżá/ abych ci poſſedl od ciebie na mękę okrutną krzyżową. OpecŻyw 87v, [80]; TarDuch D2; RejPs 102; BielKron 144; LatHar 353; Ktory przez przyięte człowieczeńſtwo y mękę krzyżową sſtał ſię nieco mnieyſzym niżli ániołowie WujNT 754.
»krzyżowym obyczajem« = na krzyżu (1): Iż offiáruiećie naſwiętſze ciáło y krew Páná Kryſtuſowę/ iuſz nie krwáwym/ áni krzyżowym obytzáiem/ ná Ołtarzu KrowObr 178.
»ofiara krzyżowa« [szyk 8 : 6] (14): KrowObr 178v, 187v [2 r.], 191v; OrzQuin N3; ále ónę trwáiącą ofiárę krzyżową ná pámiątkę wieczną właſnym fizerunkiem okázuiemy/ wedle porządku podánégo od Páná Chryſtuſá BiałKat 360v, 351v, 366; WujJud 237v; SkarŻyw 492; WujNT 287; SkarKaz 156b [2 r.], 157b.
»śmierć krzyżowa« [w tym: posłuszny aż do śmierci krzyżowej (11)] = mors crucis Vulg [szyk 32 : 5] (37): racż ſie ſmilowatz [...] a nieday go na takową ſmiertz okrutną krzyżową/ iakotz żydowie niewierni żądaią OpecŻyw 132, 130, 132v, 134v, 135v, 156v; OpecŻywSandR nlb 4v; TarDuch C4v, D4v; KrowObr 139; RejPos 40v, 100; ſam żywot przenacżyſtſzy ná świećie wiodł/ á vniżywſzy ſam śiebie/ sſtał ſie poſłuſznym Bogu Oycu áż do śmierći/ á śmierći krzyżowey. WujJud 143v; WujJudConf 251v; RejPosWstaw [213], [213]v; CzechRozm 220v, 227, 265; CzechEp 188, 317; NiemObr 120; WerGośc 208; ArtKanc I4; iam śćiągnął rękę ná rzecż zákazáną/ á tobie nágotowano śmierć krzyżową LatHar 269, 54, 289, 290, 312, 341, 557; WujNT 391 [2 r.], Philipp 2/8; SiebRozmyśl A3v, D2 [2 r.].
»krzyżowa niedziela, ktorą zową krzyżową« = piąta niedziela po Wielkanocy poprzedzająca dni krzyżowe [szyk 2 : 2] (3 : 1): GroicPorz 1 [2 r.]; Goski A8v; ROki Ziemſkié Płotćkié piérwſzé w Poniedźiáłek po Krzyżowéy Niedźieli. SarnStat 734.
»wojsko krzyżowe« = krzyżowcy, wojska przeznaczone do walki z poganami (1): Zá co Pan Bog Leſká zárázem ſkarał/ iż woyſko krzyżowe nie ná Litwę/ ná ktorych był wziął od Papieża Krzyż/ ále ná ſwoich obroćił. StryjKron 370.
»krzyżowa kostka« (1): Szata Opadla, Axamitu ſzarego wzorziſtego. w krzizową koſtkę. na kſztalt bierek. WyprKr 67v.
[»żyła krzyżowa«: Zyłá ná grzbiećie gdzie bywa garb/ ktorą zową krzyżową/ puſzcżána cżyśći melánkolią/ y nerki potwierdza. SienHerb 420a (Linde).]
Synonim: 4. lędźwiany.
JB