[zaloguj się]
[pdf]

KRZYŻYK (58) sb m

Fleksja
sg pl
N krzyżyk krzyżyki
G krzyżyk(o)w
A krzyżyk krzyżyki
I krzyżyki(e)m krzyżyki

sg N krzyżyk (6). ◊ A krzyżyk (10). ◊ I krzyżyki(e)m (4). ◊ pl N krzyżyki (7). ◊ G krzyżyk(o)w (5). ◊ A krzyżyki (18). ◊ I krzyżyki (8).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.

Dem. od „krzyż”:
1. Od znacz, ‘obraz, wizerunek, podobizna krzyża Chrystusa’; crux parva vel figura vel lignum, crux scripta a. sculpta a. dolata Cn (44): y doſtacz klyonu, grabu, a wyązu y dacz theſz oſwyączicz, y oſzwyączywſchi vczinycz trzy krziziky, ſtegoſch drzewa y zakopacz pod kadz abo wedrzwyach [...] y mowicz kladacz the krziziky znamye krziza ſwyąthego kladą czyą do ſwego dobrego LibMal 1544/84; Item krzizyk ſrebrni wplyeſchewyo wkoſzczyelye v fary vkradl na adamaſchku czerwonym then przedal Marczinowey Trembaczcze wkaliſchu za 12 groſchi LibMal 1547/137v, 1545/99v [3 r.]; GliczKsiąż F3; [papież] dał tey Regule białłe kápice/ ſztzerwonymi krzyżyki. KrowObr 135v; I nie to ieſt Biſkup/ co [...] Krzyżyk náſſſzyi złoty/ y pierśćienie na pálcach nośi. KrowObr 126v, 83, 131, 136; RejWiz 35v, 161 [2 r.]; WyprKr 11v, 12v, 13v, 16v; [pruski mistrz] przyſięgę cżynił: potym zrzućiwſzy kápicę álbo płaſzcż s krzyżykiem/ ná kſięſtwo Pruſkie od Krolá przełożon. BielKron 419, 182v, 346, 359v, 364, 435; RejAp 115v; Zwykli też byli drudzy trzy dni nie ieść/ boſo chodzić/ krzyżyki dzyáłáć/ y rozmáite wymyſły ożáſu onego roſpámiętywánia męki tego to Páná náſzego/ ſtroić á wymyſláć RejPos 100; A groby ſwiádczą/ iż tám kiedyś Chrześćiánie mieſzkáli/ Bo ná mogiłách ſą słupy wyryte Marmurowe/ Mężow zacnych we zbroiách á krzyżyki ná nich StryjKron 260; CiekPotr 29.

W charakterystycznych połączeniach: krzyżyk srebrny, złoty (7).

Wyrażenie: »jabłko z krzyżykiem« = insygnium władzy królewskiej (2): iednę ſtronę wyrzázano Orłá/ ná drugiey ſtronie oſobę krolewſką ſiedząc ná Máieſtáćie/ dzierżąc w práwey ręce ſceptrum/ á w lewey iábłko s krzyżykiem BielKron 367v; CzechEp 187.
a. O krzyżykach malowanych w 12 miejscach na ścianach kościoła przy jego poświęcaniu (14): a żadneby świecżki áni krzyżyki áni máśći nie poświęćiły więcey mieyſcá onego/ iedno ty ktoreby były zápalone á ofiárowáne w ſercoch wiernych RejPos 349, 348v, 349v [2 r.], 350 [2 r.], 350v, 351, 351v [2 r.].
Zwrot: »krzyżyki malować, kryślać« (3 : 1): tedy tám nie ſtoi áby gi [kościół] miał iákiemi krzyżyki kryſláć/ ábo v nich po śćiánach świecżek náſtáwiáć/ ábo gi iákiemi máſciámi mázáć RejPos 349, 348v, 350v, 351.
2. Od znacz. ‘znak krzyża czyniony ręką’ (11):
Zwroty: »(u)czynić krzyżyki (a. krzyżyk)« [szyk zmienny] (9): y ná dłoniach iego krzyżyki oleiem tzynićie/ potząwſzy od wielkiego pálcá práwey ręki kxiędzá nowego/ aſz do lewey ręki pálcá przedniego KrowObr 123v, 73v, 83, 98, 101, 101v (9).

»krzyżyki kryślać« (1): Tu pátrzaj iż ich nie żegna nákładſzy pierſcieni ná rękawicze/ áni ich kropi/ áni ich kádzi/ áni im krzyżykow po cżele kryſla/ ále zgołá opowiáda káżdemu zebrániu Páńſkiemu wiernemu pokoy á łáſkę nieomylną od Páná ſwego. RejAp 6v.

»krzyżyki mazać« (1): łázićie/ y oleiem krzyżyki mażećie. KrowObr 100v.

3. Od znacz. ‘figura przypominająca krzyż’ (2): CZytelniku miły/ miey na to baczność/ Iż gdzie krzyżyk + táki obacżyſz/ Rozumiey iż to Moſkwićin wźiął. A gdzie. K.P. vyzrzyſz/ tedy to przyſłucha/ Krolowi iego Miłośći Polſkiemu/ etc. etc. A gdy. S. obacżyſz/ to Swed ma. KwiatOpis A3v.
Zwroty: »krzyżyki pod kołnierzem pisać« [o sposobie piętnowania ludzi niepewnego pochodzenia] (1): Aby go s tyłu pálcy nie vkázowáli/ Krzyżykow pod kołnierzem zá nim nie piſáli. RejWiz 98v. [Cf KRESIĆ GliczKsiąż B4v].
4. Od znacz. ‘część kręgosłupa’ (1): Theż dziatkam małem korzeń oleſznikow w wodzie vwarzony/ á potym na krzyżyk przyłożony ciepło/ wypądza z nich vrinę. FalZioł V 84v.
5. [bot. Trigonella Foenum Graecum L.; kozieradka pospolita, roślina roczna, śródziemnomorska z rodziny motylkowatych (Papilionaceae), używana dawniej pospolicie w lecznictwie, obecnie w weterynarii [pI]: Po Polſku téż zową Foenumgrecum. Drudzy Krzyżyki. Drudzy Boża trawká. UrzędowHerb 143b (Linde) Cf KRZYŻYCZEK.]

Synonimy: 5. »boża trawka«, fenumgrekum, kozorożec.

JB