« Poprzednie hasło: [KSIĄŻĘCIE] | Następne hasło: [KSIĄŻĘTOWAĆ] » |
KSIĄŻĘCY (219) ai
książęcy (139), książęci (8), [knieżęcy], książęcy a. książęci (72); książęci BiałKaz; książęcy : książęci ZapWar (18 : 3), Leop (7 : 1), Mącz (1 : 3).
kſ-, kś-, ks- (85), kſz- (7) [w tym: w rękopisach (6)], kx- (36), skrót K. (32), x- (59); -ż- [w drukach](119), -z- (18) [w tym: w drukach (5)], -sz-, -sh- (15) [w rękopisach].
sg | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
m | N | książęcy | f | N | książęcå | n | N | książęc(e) |
G | książęcégo | G | książęcéj, książęcy | G | książęcégo | |||
D | książęc(e)mu | D | książęcéj | D | ||||
A | książęcy | A | książęcą | A | książęcé | |||
I | książęcym | I | książęcą | I | książęcym | |||
L | książęcym | L | książęcéj | L | książęcym | |||
V | V | książęc(a) | V |
pl | ||
---|---|---|
N | m pers | książęcy |
subst | książęc(e) | |
G | książęcych | |
D | książęcym | |
A | m pers | książęc(e) |
subst | książęcé | |
I | f | książęc(e)mi |
L | książęcych, książęci(e)ch | |
inne formy | ||
sg D n skost - po książęcu |
sg m N książęcy (10). ◊ G książęcégo (25); -égo (7), -(e)go (18). ◊ D książęc(e)mu (6). ◊ A książęcy (9). ◊ I książęcym (5). ◊ L książęcym (1). ◊ f N książęcå (23). ◊ G książęcéj (8), książęcy (2); -y RejKup; -éj : -y ZapWar (1 : 1); ~ -éj (3), -(e)j (5); skrót (35). ◊ D książęcéj (9); -éj (1), -(e)j (8). ◊ A książęcą (9). ◊ I książęcą (5). ◊ L książęcéj (12); -éj (1), -(e)j (11). ◊ V książęc(a) (1). ◊ n N książęc(e) (2). ◊ G książęcégo (5); -égo (2), -(e)go (3). ◊ A książęcé (3); -é (2), -(e) (1). ◊ I książęcym (1). ◊ L książęcym (1). ◊ pl N m pers książęcy (2). subst książęc(e) (3), skrót (1). ◊ G książęcych (13). ◊ D książęcym (4). ◊ A m pers książęc(e) (2). subst książęcé (14); -é (4), -(e) (10). ◊ I f książęc(e)mi (1). ◊ L książęcych (5), książęci(e)ch (1). LeopPs 86/6. ◊ sg D n skostn po książęcu (1) Calep 848b.
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w. (jeden z niżej notowanych przykładów).
- Przymiotnik od „książę”
- 1. Od znacz. ‘władca państwa nie posiadający tytułu królewskiego, naczelnik plemienia, wódz wojska; możnowładca, magnat legitymujący się tytułem książęcym’
(216)
- a. Należący do księcia jako władcy, wodza lub magnata (38)
- b. Należący do księcia jako część jego organizmu (2)
- c. Przez księcia lub książąt sprawowany, uczyniony, wydany, ustanowiony (23)
- d. Od księcia pochodzący, wywodzący się z książąt (25)
- e. Złożony z książąt (2)
- f. Dla księcia przeznaczony, księcia dotyczący (4)
- g. Właściwy księciu, godny księcia, będący odbiciem jego władzy, reprezentujący księcia lub książęta (37)
- h. Taki jak księcia (6)
- i. Wchodzi w skład derywatow kompleksowych od połączenia „pałac (a. dwor a. zamek) książęcy” (2)
- j. Zestawienia zawierające tytuły używane w bezpośrednim zwracaniu się lub określaniu na piśmie księcia albo księżnej (75)
- 2. Od znacz. ‘syn wladcy’ (2)
- 3. [Od znacz. ‘arcykapłan’ należący do arcykapłana]
- *** Dubium; możliwa lekcja „książęciém” (1)
- 1. Od znacz. ‘władca państwa nie posiadający tytułu królewskiego, naczelnik plemienia, wódz wojska; możnowładca, magnat legitymujący się tytułem książęcym’
(216)
»komornik książęcy« (1): thą [suknią] pan stharostha dal Thalaphvssovy Komornykovy Xyąszaczczemv ZapWar 1524 nr 2163.
»podczaszy książęcy« (1): Mikołay Mikołáiów Rádźiwiłowicz/ Podczáſzy Książęcy [Nicolaus Nicolai Radziwilowicz, Pincerna Ducalis JanStat 755] SarnStat 997.
»książęcy skarb« (1): Piąty rodzay [złodziei] miece ſię ná Rzecżpoſpolitą/ Ogładza Xiążęcy ſkarb chćiwośćią nie ſytą. KlonWor 9 [cf O złodźieyſtwie Rzecżypoſpolitey [...] Gdy kto Rzecżpoſpolitą [...] Lub iákiego Monárchy dochod k ſobie gárnie KlonWor 16].
»ziemia książęca« = księstwo [szyk 5 : 1] (6): yakom ya vydzyal Cząstokrocz szlyachathnego stanyslava [...] vkszyaszthwye po zabyczy v szlachathnego Mykolaya szmyslkovcza y myąskal vszyemy kszyaszaczey ZapWar 1507 nr 1985, 1503 nr 1941, 1507 nr 1984, 1505 nr 2009 [2 r.]; iáko niedawne niebeſpiecżeńſtwá/ ták w źiemi Pruſkiey Xiążęćiey. Iáko y w źiemi Pruſkiey do Corony przynależącey vſpokoił BiałKaz Lv.
»Łęg Książęcy« (1): Iakom ya nyezayąl pyaczyu vyeprzow [...] vlodarzowy skazomya Cmyeczyowy xyąshąth ych M. Slągu xyashączego ZapWar 1522 nr 2285.
»książęce progi« = dostęp do książąt (1): Nie tylko Pánom wolne ſą Kſiążęce Progi/ Bo tám czáfem ma mieſce Zagrodnik vbogi Prot Av. ~
W połączeniach szeregowych (2): Luterze/ gdy żeś wzgárdził vpominánia Ceſárſkie/ Kſiążęce/ y Biſkupie/ vcżyni ſtobą Potym Ceſarz co ná iego vrząd żależy[!] BielKron 197; OrzQuin Vv.
W przeciwstawieniach: »książęcy ... krolewski, pospolity« (2): nyeothpovyedacz na roczech pospolythych yeno na xyazaczych ZapWar 1520 nr 2248; Otóż maſz przyczyny niewólſtwá Kśiążęcégo/ á wolnośći Krolewſkiéy OrzQuin S4v.
»roki książęce« (1): ZapWar 1520 nr 2248 cf W przeciwstawieniach.
»urząd książęcy« (1): Luter rzekł [...] niechcę ſie ią kryć ſpiſmem ſwoim Máieſtatu Ceſárſkiego/ áni kſiążęcego vrzędu BielKron 197.
W połączeniach szeregowych (3): KwiatKsiąż kt; imioná którékolwiek z Domów Kśiążęcych y Szlácheckich y Páńſkich ku ſtołowi Iego Królewſkiéy M. Potym przypádáć będą/ té [...] wedle woléy y łáſki ſwéy Królewſkiéy rozdáwáć ma SarnStat 450 [idem] 10124.
W przeciwstawieniu: »ślachecki ... książęcy« (1): Kſiążętá by też [...] mogłyby ták rzec/ że nie przyſtoyna rzecz by nademną miáł roſkázować s Slácheckiego Domu/ gdyżem ia ieſt s Kſiążęcego rodzáiu. MycPrz II Bv.
»książęcy rodzaj, rod« [szyk 5 : 4] (6 : 3): s Xiążęcego rodu y s ſámego oicá Kxiążęćiaś ſię národził. KwiatKsiąż A3; MycPrz II Bv; SkarŻyw 569; obiecuiemy/ żadnégo zamku/ áni twiérdze Króleſtwá náſzégo/ żadnému Kśiążęćiu álbo z rodzáiu Kśiążęcégo idącému [alicui Duci vel Principi, aut descendenti de gente Ducali JanStat 297] [...] nie poruczyć. SarnStat 483, 483, 884 [3 r.], 891.
peryfr. »syn książęcy« = tu: Albrecht Fryderyk Hohenzollern, ks. pruski, który w r. 1569 złożył w Lublinie hołd królowi Zygmuntowi Augustowi (1): A iuż więc ſyn kśiążęcy vpadł ná koláná/ Y wyznał ſwé poddáńſtwo/ y zwiérzchnégo páná KochProp 7.
W połączeniu szeregowym (1): poniewaſz oná [historia] ieſt naprzod wſzelkiey dawnośći kluczem [...] odmiennoſći czáſow/ żywotow Krolewſkich/ Xiążęcych/ y mężow zacnych/ ſwiádkiem nadowodnieyſzym StryjKron A.
W połączeniach szeregowych (3): Maiestas [...] Máyeſtat/ Wielmożność. Doſtoyność Królewska/ Xiążęcia/ Páńska y oſobliwych perſon. Mącz 205a; żeby nam miano roſkázowáć zgwałćić ninieyſzy pokóy y przymiérze przez iákążkolwiek moc Papiezką/ Synodzką/ Ceſárſką/ Króleſką/ Kśiążęcą [per aliquam potestatem Papalem, Sinodalem, Imperialem, Regalem, Ducalem JanStat 879] SarnStat 1099, 1053.
W przeciwstawieniu: »książęcy ... królewski« (1): przemieniáiąc [...] mierźióne w miłe/ wzgárdzóné w zacne/ á przeklęté Kśiążęcé imię/ w błogosſłáwióné imię Królewſkié. OrzQuin Q.
»książęca korona« (personifikacja) (1): Nieieſtemći Lámia áni Perſephoná/ Ieſtem Kxięſtwá Słuckiego Kxiążęca Koroná. Ktora po miłych ſynách [...] ſwoich/ Otom iuż owdowiáłá KołakCath A3v.
»obyczajem książęcym« = w sposob należny księciu, godny księcia (3): BielKron 224; Ciáło iego [Kiejstuta] Skirgayło Synowiec/ Brát Iágełow do Wilná vczćiwie obyczáiem Xiążęcym przyprowádził StryjKron 467, 411.
»stan książęcy« [szyk 6 : 3] (9): BibRadz Ps 106 arg; StryjKron 482; Odpowiedział Pan Hetman [...] ze wie y vmie stąn Xiązęcy szanować ActReg 58, 58; SarnStat 1021. Cf Fraza.
»stolica [= tron] książęca« (2): StryjKron 350; Zrzucony z ſtolice Xiążęcey y z źiemie zá ten wyſtępek wygnan KlonKr A3.
»jej książęcą miłość« [o księżnie] (1): Iáśnie Oświeconey Kśiężnie Iey X. M. Pániey Pániey Zofiey z Mielcá/ Kśiężnie Słuckiey. etc. [...] WIelka y podźiwienia godna/ Iáśnie Ośw: Kśiężno/ byłá [...] ku Małżonkom ſwoim zmárłym/ wierność WysKaz )?(2.
»majestat książęcy« (1): yako dziath moy [...] zadzierzal hymyenye tho czosnowo [...] zaprzyvylegem Maiesthathv kxianzączego w pokoyv vyschey trzech dziesiąth lath hy trzech ZapWar 1528 nr 2459.
»wasza książęcą miłość« [zwykle do księcia; wyjątkowo w pl o książętach 1 r.] [w tym skróty: w. (a. wa.) (15), k. (a. kx., kś., x.) (56), m. (55)] (58): Tę tedy pracą moię [...] ktorą W. K. Miłoſciam/ Miłosćiwe Kſiążętá przywłaſzcżam/ rácżcie [...] prziyąć. GliczKsiąż A4v, A4 [2 r.], A4v; BudBibKaw A2v [6 r.], A3 [5 r.], A3v [7 r.], A4 [3 r.]; Z cżego wáſzá Kxiążęca Miłość wielce Panu Bogu dziękowáć [...] winien ieſteś. SkarJedn A6v, A4v, A5 [5 r.]L A5v [3 r.], A6 [3 r.] A6v [4 r.] (21); SarnStat 168 [5 r.], 863 [3 r.].
»wasza książęcą miłość« [do księżnej] [zawsze skrót W. X. M.] (7): Nabożeńſtwo ktoreś W. X. M. w oddániu oſtátecżney poſługi/ Sławney pámięći Kśiążęćiu Słuckiemu/ Małżonkowi ſwemu/ [...] pokazáłá WysKaz )?(3, )?(3 [2 r.], )?(3v [4 r.].
»wasza książęcą wielmożność« (1):
Cf ARCYKSIĄŻĘCY
MK