Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: BROD

Następne hasło: BRODACICA »

BRODA (300) sb f

o oraz a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	broda	brody
G	brody	bród
D	brodzie
A	brodę	brody
I	brodą	brodami
L	brodzie	brodach
V	brodo
inne	indecl - Broda

sg N broda (64). ◊ G brody (38). ◊ D brodzie (6).◊ A brodę (86). ◊ I brodą (33). ◊ L brodzie (34). ◊ V brodo (1). ◊ pl N brody (4). ◊ G bród (3). ◊ A brody (25).◊ I brodami (1). ◊ L brodach (3); -ach (1), -åch (1), -(a)ch (1); -ach : -åch KrowObr (1 : 1). ◊ indecl (w tekście obcym) Broda (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Część twarzy poniżej dolnej wargi (33)
2. Zarost na dolnej części twarzy (251)
- a. Tytuł utworu J. Kochanowskiego (1)
- b. Charakterystyczny pęk sierści, piór, podbródek u zwierząt (9)
3. Zarost na ciele w dolnej części brzucha (2)
4. W terminologii flisackiej dziób statku (2)
5. bot.
6. n-pers (7)

1. Część twarzy poniżej dolnej wargi (33): March¹ A4; Lanugo Pyrwſſe włoſy ná brodzye. Murm 54, 73; ZapWar 1530 nr 2397; BartBydg 48b; Oleiek ſam Koczenkowy na brodzie włoſy roſci kiedy nim namażeſz brodę. FalZioł I 127d, I 2a, 27d [2 r.], 127d, II 19a, V 60v (8); Broda długa á koncżata zna[mionuje] cżłowieka mądrego, dowcipne^go, chytre^go GlabGad 06, A7v, A8v, B [2 r.], N2v, O5v (10); Mącz 125d, 313a; I Brodá ieſli poráſtáć niechce/ zmieſzay zſtárą oliwą popioł z Bożego drzewká/ á pomázuy. SienLek 47v, 35v, 47v [2 r.], 81, T2; A tego węzeł duſił vpſtrzonej tkanice, Ktora pod brodą ſtrzegła czubatej przełbice KochMon 32; Calep 514b.

2. Zarost na dolnej części twarzy; barba Murm, Mymer¹, Mącz, Calag, Calep; capillus, lanugo Mącz (251): March¹ A2 [2 r.]; BierEz Q3; OpecŻyw C, [79v], 156 [2 r.]; PatKaz III 120; Murm 54 [2 r.]; Mymer¹ 21v; FalZioł ‡ 4b, I 2a; broda [jest] rozeznanie męża od niewiaſty. BielŻyw 137, 75, 132; PRzez brodę nicz inſzego nie ma być rozumiano iedno włoſi ktore roſtą około vſt ku dołowi, ktore połatinie zową barba GlabGad O4v; Broda pocżyna roſć v otrokow po cżternaſcie lat poſpolicie GlabGad O4v, A7v [2 r.], A8, O4v [2 r.], O5 [4 r.],O5 żp (16); MiechGlab 11; BierRozm 26; March³ T7; LibMal 1547/128, 1551/158v; RejKup bb5v; ten cżłowiek był bárzo wielki á piękny/ ktorego głowá y brodá widziáłá ſie iáko nacżyſtſza wełná. HistAl Lv, A3v, I2v; LubPs dd3; GroicPorz k3v; KrowObr 118v, 119, 119v [2 r.], [244v], [253v]; Chodząc po brzegu morſkim/ cżłowieká ſtárego Podkał/ [...] Nadobną śiwą brodę áż do páſá máiąc RejWiz 20, 4, 29, 31, 36, 46 (9); RejFig Bb7v, Dd2 [3 r.], Dd6; boć nie ná vrodzie/ Iſcie męſtwo zależy/ ni ná wielkiey brodzie. RejZwierz 26, 28 [3 r.], 51 [2 r.], 88v, 106v, 140v [2 r.]; BibRadz 2.Reg 20/9, Ps 133/2; OrzRozm Q4; FRederyk rzeczony Bárbároſá od brody liſowátey/ brát Konradow/ kſiążę Szwabſkie/ ná Ceſárſtwo od Elektorow wybran BielKron 181v, 66v, 70v, 166v, 258, 360v (7); Lanugo, Mech też pierwſza brodá która ſie náprzod młodzieńcom puſzcza Mącz 183c, 4c, 23b [2 r.], 34c, 95c, 226b (12); SienLek 48v; RejAp 180; Drugi záſię kiedy ſobie vcżeſze brodę/ zda ſie ſobie bárzo ſtroyny GórnDworz L8, R8v; HistRzym [2], 2v [2 r.], 3 [6 r.], 4; RejZwierc 92, 135v [2 r.], 147v; BudBib Is 15/2, 3.Esdr 8/72; BiałKaz B; PaprPan E2v, Fv, K, Rv; SkarJedn 59; SkarŻyw 308; MWilkHist B4v; NOwy to fortél/ á máło ſłychány/ Ná śrébną brodę grzebień ołowiány. KochFr 12, 60, 101, 124, 131 [3 r.]; O brodo ſtárożytna/ nie obięté brzęmię: Iákoś z niebá zleciáłá ná tę niſką źiemię? KochBr 151, 150 [9 r.], 150 żp, 151 [5 r.], 152 [2 r.], 153; BielSjem 2; PudłFr 4, 51, 60, 75; Barba ‒ Broda. Calep 123b, 483a; SarnStat 517, 927; Pytaſz mię: kto to idźie w tey ſzáfránney ſzáćie, Y z tą brodą ćiſáwą? KlonWor ** [2 r.], **2, **2v, 27 [3 r.], 28 [2 r.] (10).

W charakterystycznych połączeniach: broda cisawa, czarna (3), krokosowa (2), lisowata (4), miedziana (2), płomienista, siwa (14), szedziwa, śrebrna.

Przysłowia: Brodá nikogo Philoſophem á medrcem nie czyni. Mącz 23b.

Mędrzec ále tylko brodą nie vczynkiem. Mącz 23b.

Byś miał ták długi rozum/ iákoć brodá wiśi/ Nie dałbyś ſie oſzukáć RejZwierz 122.

Zwroty: »głaskać, muskać (się) brodę (brody, po brodzie)« [szyk zmienny] (6): BielKom E2; RejFig A3; Bo wnet tępego á boiáźliwego vźrzyſz gdj co chce poważnego mowić áliśći on piętą wierći/ pálce ſkubie/ brodę muſzcżeRejZwierc 19v; Co wiedzieć co nam myſlą niewierni Pogáni/ Tą ręką głáſzcże brodę á s tyłu ćie ráni. BielSpr c2; PaprPan H2; Skoro to nieprzyiaćiel ludzki vſłyſzał: pocżął obłápiáć Theophilá/ y brodę ie^go głaſkáć SkarŻyw 171.

»(o-, po-) golić brodę, (o)golenie brody« [szyk zmienny] (34): FalZioł V 65v; LibMal 1545/94v; HistAl A2; KrowObr 119, 119v [4 r.], 120, 239v; Leop Lev 14/9, 19/7; Niekthorzy mężowie z Sychem z Sylo y z Sámaryey przyſzli/ tho ieſt/ ośḿdźieſiąt mężow ogoliwſzy brody BibRadz Ier 41/5, Ez 5 arg, 5/1; Nie golcie brzytwą głowy áni brody. BielKron 36v; ANákletus Papież/ [...] Ten brody roſkazał kápłanom golić dla ſnadnieyſzego ſłużenia kielichá. BielKron 148v, 70v, 122v, 150, 346; Mącz 309c, 345b; GórnDworz L6; HistRzym 18, 26; RejPos 226; BudBib Lev 14/9, 2.Reg 10/4, Bar 5/30; SkarJedn 231; Golić brodę. Radere barbam. Calag 120a; SkarKazSej 706a [2 r.].

»(o-, u-) strzyc, postrzygać brodę, ostrzyżenie brody« [szyk zmienny'] (8): KrowObr 119v [2 r.], 125; Mifibozeth też ſyn Saulow/ wyſſedł w drogę przećiwko krolowi nieumywſzy nog: áni oſtrzigſſy brody Leop 2.Reg 19/24; Ieſli záś kto/ nie brody nie vſtrzyga/ y do tego náyduią winę: we zbroi powiedáią bárzo s nią zle. GórnDworz L6, L6; Calag 120a; KlonWor 33.

»brodę (u)farbować« [szyk zmienny] (3): RejZwierz 2v, 30v; ći ſtarzy/ kthorzy ſie w tákowych zabáwách kocháią/ chcą to pokazáć/ iż nie ſą ſtarzy/ y dla tego więc owo fárbuią ſobie brodę GórnDworz K2v.

»(za) brodę (wy)targać, brodę wyrywać« (8): OpecŻyw 107v, 114v, 115; TarDuch C3, C4; [ludzie] ogień ná iego grobie vcżyniwſzy/ pogáńſkim obycżáiem/ brody ſobie tárgáli á ná ogień miotháli BielKron 322; SkarŻyw 30, 273.

»brodę zapuszczać, zapuścić, puszczający, broda zapuszczona« [szyk zmienny] (7): [Adryjanus] [...] Ten napirwey s Ceſárzow pocżął brodę zápuſzcżáć. BielKron 149, 358; Submittere capillum, Zápuśćić brodę. Mącz 227b; By Grekowie wroćić ſię do S. iednośći chćieli/ nie ćięſzko by nam brody zápuśćić. SkarJedn 236, 348; SkarŻyw 356; Calep 1117b.

Wyrażenia: »ognista broda« = ogon komety: Sindmégo [!] dnia gwiázdy wſſytki [...] ogniſté brody z ſiebie wypuſſcżą/ iako widámy kométy. OpecŻyw 193v.

peryfr. »siwa broda« = starzec: Przyſzedł do mnie iákiś mąż [...] Powiedzyał mi że roſkoſz ná tym nędznym ſwiecie/ Nalepſza nádewſzytko/ [...] A ktoby był nie ſłuchał oney śiwey brody. RejWiz 36.

Zestawienie: »hiszpańska broda« = broda przystrzyżona w szpic: BArtoſzu łyſy/ á z Hiſzpáńſką brodą/ Godźien by łáſki zá ſwoią vrodą. KochFr 60.

W przen (1):

Zwrot: »skuść brody«: Pánie młody/ Strzeż ſie ſzkody/ [...] Bo przygody/ Cżynią wrzody/ Iáko wody/ Gdzie złe brody/ Skąd więc ſmrody/ Z złey goſpody/ Gdzie ſkubą brody/ S piekłá zálátuią. RejZwierc A.

a. Tytuł utworu J. Kochanowskiego (1): BRODA IANA KOCHANOWSKIEGO. KochBr 150.

b. Charakterystyczny pęk sierści, piór, podbródek u zwierząt (9):

α. U niektórych zwierząt pęk włosów pod pyskiem, na podgardlu, podgardłek (7): Liſzká rzekłá/ koźle miły/ Rozumy ćię omyliły: Ktorych w ſwey brodzie mało maſz BierEz H3v; RejFig Dd2; gdy chłop ſiedzi iáko kozieł z záwieſzoną brodą RejZwierc 54.

Zwrot: »brodę targać«: LEw gdy vſnął ná ſłońcu/ Krolikowie máli/ Zbieżawſzy ſie/ igráiąc/ brodę mu tárgáli. RejZwierz 118v.

Wyrażenie: »kozia broda« (3): Aruncus Podgárdłek/ á koźia brodá/ to yeſt koſmy które pod gárdłem wiſzą. Mącz 17b; Hirquina barba, Kozia brodá. Mącz 156d; Aruncus ‒ Koziąbroda. Calep 100a.

β. Grzebień podszyjny u kur, podgardłek (1): Palea, Podgárdłek/ brodá/ álbo grzebień podſzeyny v kur. Mącz 273b.

γ. Miękkie wyrostki na podbródku u ryby (1): ta riba muł ieſth rzecżona [...] á ty ktore <lepſze> z nich ſą/ ty maią bro<dę tym> ſie żywią FalZioł IV 37c.

3. Zarost na ciele w dolnej części brzucha (2):

Zestawienie: »spodnia broda« (2): Pecten Spodnyá brodá. Murm 61; pecten, barba inferior, spodnya broda BartBydg 109b.

4. W terminologii flisackiej dziób statku (2): Ráfá ieſt kámień/ co śiedźi pod wodą/ Y tego ſzkutá niech nie trąca brodą/ Bo ſkáłá w wodźie záśiádłá od wieká KlonFlis F3; Drągiem to zową kędy Port záwárto/ [...] Przeto ty cżekay/ áżći drąg odwiodą/ Nie trącay brodą KlonFlis Hv.

5. bot.

Zestawienie: »kozia, koźla broda« = barba hirci, scorzonera silvestris (J. J. Woyts, Gazophylacium medico — physicum Lipsk 1767); ziele; hirci barba, barbula hircina Mącz; come, gerontopogon Calep; tragopogon Mącz, Calep (4:1): Barbula hircina, Kozia brodá/ Ziele yeſt. Mącz 23b; Tragopogon latine, Hirci barba, Koźla brodá. Mącz 460c; Come ‒ Kozią broda. Calep 219b; Tragopogon ‒ wlyſnik, kozia broda. Calep 1077a; Gerontopogon – Kozią broda. Calep 454a.

6. n-pers (7): LibMal 1544/90; ktore pięniądze zostawil belna, na Vtciwego Voćiecha Brodę ſkupuiąc onego ze mlina W Suliecżynie ZapKościer 9; wtory swadek slachetny pan woczyech broda lath mu bęndąncz 76 ZapKościer 68, 9 [2 r.J, 9v, 68v.

Synonim: 2. α., β. podgardłek.

Cf BRODONOS, BRODOSZEDNY, BRODZISZCZE