[zaloguj się]
[pdf]

KUSZA (63) sb f

-ſz- (57), -ſs-, -ss- (2), -szh- (2)-, -sh- (1), -ſ- (1).

Fleksja
sg pl
N kusza kusze
G kusze, kuszy kusz
D kusz(o)m
A kuszę kusze
I kuszą kuszami

sg N kusza (10); -a (5), -(a) (5). ◊ G kusze (12), kuszy (1) BartBydg. ◊ A kuszę (6) [w tym: -(o) (1)]. ◊ I kuszą (1). ◊ pl N kusze (4). ◊ G kusz (14). ◊ D kusz(o)m (1). ◊ A kusze (7). ◊ I kuszami (7).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.

1. Dawna broń miotająca pociski (60): BielSpr 11, 61v marg; Ballistarius ‒ Ten ktori kuſze robi. Calep 122b, 122b.
a. Ręczna; rodzaj łuku przymocowanego do łoża, napinanego ręcznie lub za pomocą korby; manuballista Mącz, Cn; arcus BartBydg; catapulta Mącz; ballista Calag; scorpiunculus Cn (50): Intendere arcum, napyącz kuszhą vel poglądacz BartBydg 224, 76, 133b; a ny go plothem opliothl a kvsch hy rvsnycz kv hobronye nyezasadzil ZapWar 1532 nr 2470; FalZioł V 43v, 109v; GroicPorz mm3; RejFig Aa4; [Witult] wypráwił ſie do Moſkwy/ wzyąwſzy pomoc od Krolá tyſiąc ludźi z włocżniámi/ á drugi s kuſzámi BielKron 383, 147, 248, 327v, 380v (11); Mącz 65c; Zá ſtárych Ludźi [...] Wſiadł ná ſwoy Koń żywotny/ w tákowym vbiorze/ Tákże też y ſlużyli/ ná Krolewſkim Dworze. Káptur/ pás/ diſchak/ hárnás/ [tylcżyk]/ ſzárſzon/ kuſze/ A na głowie Kápálin/ [ná nim tk]wiáły puſze. Siedząc páſem ná koniu dośpiał ſamoſtrzałá BielSat D3v [idem BielRozm 29], D4, N2v; Ogniem też poſpolićie miaſt y zamkow dobywáią/ puśćiwſzy kilko ſet kul ogniſtych z Możdżerzow/ álbo ſzypow s krotkiey hakownice álbo s kuſze przypráwiwſzy do tego ſzyp kthorym ſtrzeli ná dách á zápali. BielSpr 62v, 67, 70 [2 r.], 74; Armbrust. Kuſsá/ Luk. Balista. Calag 32b; Ci z kuſz bełty/ ći z łukow/ ći ſię záś wręcz ſieką StryjKron 255, 176, 642 [2 r.]; BielSjem 38; BielRozm 29, 30; Zbroiá v nich łuk z ſzáblą/ y ſtrzały obfite/ Y oſzcżepy/ y kuſze/ y ſzypy końcżyte. KmitaSpit A2v; Oſtátek ludźi onych zátym poimáli/ Muſzkiety/ wilki/ kuſze/ od nich odebráli. KmitaSpit C2; Zá nimi wozy/ zbroie/ łuki/ y ſzaſory/ Y proce też z kuſzámi wieźli miedzy gory. KmitaSpit C6, B2, C, C5v; [przed tym náſzy z kuſzą tylko ieźdźieli/ ktorą hak máiąc v páſá/ ſchyliwſzy ſie ná koniu á kuſzę o nogę záwádźiwſzy dopináli. Rohátynę k temu mieli BielKron 1597 257 (Linde)].

W charakterystycznych połączeniach: napięta kusza (2); napiąć kuszę; z kusz(e) strzelać ((za)strzelić, ustrzelon, zastrzelenie) (14), szyć (2), zabić; kuszami strzelać.

Zwroty: »jako(by) z kusze (lecieć)« = szybko (2): gwozdzie żelazne: [...] wyſkakuią z niego/ á iakoby z kuſze do oney gori leczą: w ktorey ieſt ten kamień Magnes. FalZioł IV 55d; Ledwe tknął pálcem: á ten/ iáko s kuſze/ Porwał Krolową wnet zá federpuſze KochSz B2.

»jakoby z kusze mogł zastrzelić« = na odległość strzału z kuszy (1): [Książę Henryk] ktorego Thatharzy z wielkiem krzykiem obſkocżywſzy z vphu odwlekli iakoby z kuſze mogł zaſtrzelić/ głowę mu vcięli MiechGlab 12.

Wyrażenie: »kusza mała« [szyk 1 : 1] (2): [stary walecznicy] Miewáli teć Kuſze wielkie y máłe/ wielkie zwáli Scorpiones, s ktorych ſtrzeláli ogniſtemi ſzypy ná zápálenie/ Máłemi Kuſzámi na ludźi ſtrzeláli. BielSpr 61v.
Zestawienie: »ręczna kusza« = manuballista Mącz, Cn (2): Manubalista, Ręczna kuſzá. Mącz 23a, 41a.
W przen (1): Podſzedł wodz biały/ y doſtał Rycerzá. Ktory niedawno/ przez kápłáńſką kuſzę/ Przed ſámym Krolem dał był Bogu duſzę. KochSz B4.
b. Wielka machina oblężnicza, znana już w starożytności, miotająca kule kamienne lub belki; balestrum BartBydg; ballista, scorpio Mącz; catapulta Calep (6): BartBydg 17b; Potym kośćiołá świętego dobywał przez wiele dni záſádźiwſzy k niemu kuſze y tárány/ k temu przypráwy ku ćiſkániu ogniá y kámieni y ine ſtrzelby y proce. BibRadz 1.Mach 6/51; Balista, Kuſzá/ álbo/ dziáło wielkie ktorym mury tłuką a Miaſt dobvwáyą Mącz 23a; Scorpio, Nieyáki inſtrument woyenny xtałt niedzwiadkowy máyąc niektórzi kuſzą zową Mącz 373d, 296d; Catapulta ‒ Kuſza. [...] Machina bellica, qua tela aut saxa excuti solent Calep 171b.
Wyrażnie: »kusza wielka« (1): BielSpr 61v cf a. »kusza mała«.
2. Pułapka, łapka sprężynowa na zwierzęta (1): Albo też kuſzę żelázną ná liſá záſtáwić/ y zá tego też nie zła kopá. RejZwierc 111.
3. n-pers (2):
Zestawienie (2): MiechGlab 13; Zábit Henryk Márgrábiá Moráwſki/ Szepiołká [...] Pietrkowic/ Piotr Kuſsá/ y innych wiele BielKron 360v.

Synonim: 1.a. samostrzał.

AK