[zaloguj się]
[pdf]

RACHUNEK (60) sb m

rachunek (23), rachunk (8), rachunek a. rachunk (29); rachunek GroicPorz (4), Mącz (17); rachunk KłosAlg (5), RejZwierc; rachunek: rachunk BartBydg (1:1), ModrzBaz (1:1).

a oraz e jasne (w tym w a 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N rachunek, rachunk
G rachunku rachunków
D rachunku
A rachunek, rachunk rachunki
I rachunki(e)m
L rachunku rachunk(o)ch

sg N rachunek (9), rachunk (5). ◊ G rachunku (17). ◊ D rachunku (1). ◊ A rachunek (14), rachunk (3). ◊ I rachunki(e)m (2). ◊ L rachunku (3). ◊ pl G rachunków (4); -ów (1), -(o)w (3). ◊ A rachunki (1). ◊ L rachunk(o)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Liczenie, obliczanie; calculus, ratio BartBydg, Mącz, Modrz, JanStat, Cn; computus (compotus) BartBydg, Mącz; supputatio Mącz, Modrz; computatio, subductio Mącz, Cn; numeratio BartBydg; ratiocinium Cn (48): BartBydg 32b, 128b; Algoritmus: To ieſth nauka Liczby [...]. Na trzy ſie częſci dzieli, Pierwſza będzie o oſobach Liczby, wtora o Regule detri, Trzecia o rozmaitych rachunkoch y o ſpołkach Kupieczkich. KłosAlg kt; niektorzy [...] ni dla tżego inſzego rachunkow ſie vcżą iedno dla ſwego pożytku/ aby chytrze ſwego złupili blizniego KłosAlg A4v; RejKup Fv; Ratio aliquando sumitur pro supputatione vel calculo, Miáſto ráchunku. Mącz 347a, 97a, 196d, 333a [2 r.], b, 347c; HistLan B4v; ModrzBaz 120v; Litterá Niedzielna/ do prędkiego ráchunku dopomoże dobremu goſpodarzowi: á ſwiętá zwłaſzcżá powinne/ y vrocżyſte/ nie máią być táyne pobożnemu Chrześćijáninowi. LatHar [++].

rachunek kogo, czego (2): Ile tedy nakłádow ſtroná ſzukáiąca ich poprzyſyęże/ tyle ſtroná obwiniona powinná ie zápłáćić. [...] (marg) Zwyczáyny ráchunek nakłádow. (–) GroicPorz dd2v. Cf »rachunek uczynić«.

Zwroty: »kłaść w rachunku; położyć na rachunek« = uwzględnić w liczeniu (1;1): ieſliżeby [ten, który zaprzedał wcześniej swoją majętność] niemiał krewnego/ á on ſam mogłby mieć pieniądze ku wypłácániu záſię: położą ná ráchunek pożytki [computabuntur fructus] ktorych vżył on co był kupił/ od onego czáſu gdy był przedał/ á oſtátek mu dopłáći/ á ták prziydzie záś ku imieniczku ſwemu Leop Lev 25/27; nierachowali wprawdzie Grodna y Brzescia ale nie kładł tez wrachunku wychowania stołu ActReg 129.

»rachun(e)k (u)czynić« [w tym: kogo (1)] = rationem supputare Mącz; rationem facere JanStat [szyk zmienny] (5): Mercurius gdi będzie z mieſiączem zlączony: czyni ten dzień weſoly y chwalony, Reieſtri ſprawiay, rachunk cżin FalZioł V 53, V 49v, 53; Mącz 333c; TEż ſam Podſkárbi z ſwéy iáko vprzywileiowánéy władzéy/ będźie czynił wypráwy/ przepowiádánia/ ráchunki ludźi ſłużebnych/ Dworzan/ y wſzyſtkich/ którym względem ſłużby/ álbo od Rzeczypoſpolitéy álbo od Máieſtatu Królewſkiégo będźie co winno. SarnStat 412.

»w rachunek wpisać« (1): Rationibus inferre, W regiſtrá/ w ráchunek wpiſáć. Mącz 347b.

Wyrażenie: »poczytany w rachunku« (1): Téż vſtáwiamy: áby powrozy łyczáné nie ináczéy były poczytáné w ráchunku [non debent computari JanStat 39]/ iedno kożdy po ośmi ſkótów. SarnStat 374.
Wyrażenie przyimkowe: »według (a. wedle) rachunku« (5): Tu ſtronie obráżoney płáći ſzelągow trzydźieſći/ ktore wedle ráchunku námienionego czynią groſzy dwádźieſćiá GroicPorz k3v; Pan Maczy swyechowſky ma yeſczę dodacz na thę wlokyę tho czo przydzyę wyedlug Rachunku ZapKościer 1582/38.

~ według rachunku czyjego [w tym: ai (poss) (2), G sb (1)] (3): POzwány gdyby do Sądu nieſtánął/ winę Sędźiemu przepada pięć groſzy y ſzeląg [...] y ku odpowiedźi niebywa przypuſzczon/ áż thy winy y nakłády ſtronie powodney odłoży wedle ráchunku Sędźiego álbo Piſárſkiego. GroicPorz p4v; Eratosthenis ratione, Wedle ráchunku Eratoſtenisowego. Mącz 347a; DLVGi Nieboscżykowskie. Iako zostal winięn wedlug rachunku roździelnikow. Grzegorz Niesiolowski, in Summa marc. Siedmseth y cztery. gr 18. ZapKościer 1579/7v. ~

Przen: Zdanie sprawy, wytłumaczenie się z czegoś (10): Ad calculos aliquem vocare, Ráchunku od kogo żądáć. Mącz 504a; [Pan] nam ná licżbie záwżdy zoſtáć muśi/ A my ták y bez ráchunku chcemy záwżdy kwitu á wolnośći od niego. RejPos 252; KarnNap ktv.

rachunek czego (1): Rationem vitae et magistratus gesti reposcere, Vpomináć ſie ráchunku/ ták záchowánia yáko y ſpráwowánia vrzędu. Mącz 347b.

rachunek o czym (1): Rationem vitae ab altero reposcere, Chcieć mieć ráchunek od kogo o yego żiwocie. Mącz 314b.

Zwroty: »dać rachunek« [w tym: z czego (2), za co (1)] = persolvere rationem Mącz; rationem deponere a. edere a. referre Cn [szyk zmienny] (3): Persolvere rationem officii, Dáć ráchunek z ſwego vrzędu. Mącz 401c; Bądźćie poſłuſzni Przełożonym wáſzym/ y bądzćie im poddáni: oni bowiem cżuią/ iákoby ráchunek zá duſze wáſze dáli [quasi rationem pro animabus vestris reddituri Vulg Hebr 13/17] ReszPrz Av; W tym Dániel krzyknie: Tey śmierći [tj. śmierci Zuzanny]/ prze fałſz ſproſny Widźieć niechcę. Ludu złoſny/ Ty z niey/ Bogu/ daſz / ráchunek żáłoſny. GrabowSet B3v.

»rachunek uczynić« (1): Rationem reddere Ráchunek vczynić. Mącz 92d.

a) O rachunku sumienia (1): Abowiem to nadobny ráchunk/ kto idąc ná pokoicżek ſwoy ſam s ſobą pocżet vcżyni co dniá tego przyſtoynego á czo nieprzyſtoynego vcżynił. RejPos 81.
a. O czasie (7):

rachunek czego (1): NIeużyté Boginie/ dźiećiom látá przędą/ Wedle których ráchunku żyć ná święćie [!] będą KochMRot B4v.

α. O datowaniu czasu (6): ráchunk [tj. kalendarz Juliusza Cesarza] ták ſię wſzytkim ſpodobał/ że go y do tego cżáſu wſzytko Krześćiiáńſtwo vżywa. ModrzBaz [16]v.

rachunek czego (2): Iulius Ceſarz ták dálece przodek miał/ że ráchunek roku (w cżem przed tym zá niedbáłośćią Biſkupow wielka bywáłá omyłká) do biegu słonecżnego przyſtoſował ModrzBaz [16]v. Cf »nad rachunek«.

Wyrażenia przyimkowe: »według rachunku« (3): zábił go [Igora] Xiążę Drewlanſkie Maldit álbo Niſkinia/ támże pogrzebion w Koroſtenie pod mogiłą wynioſło vſſutą/ Roku od ſtworzenia Swiátá 6458. według rachunku. StryjKron 122.

~ według rachunku czyjego (2): Działo ſię to od Chriſtuſa roku 859. zá Ceſarzá Ludowiká wtorego/ Syná Lotariuſſowego/ á od Machometá Proroka Saraceńſkiego roku 43. według rachunku Carionowego. StryjKron 100, 416. ~

»nad rachunek [czego]« (1): káżdy ſnádnie widźi/ że Wielkanoc/ nád ónégo czáſu ráchunek/ kilkiemnaśćie dni poſtąpiłá ná zad/ tylko zá ónych dróbnych minutek/ ná któré óni máły wzgląd mieli/ przyraſtániem. Oczko 30.

b. Nauka o liczbach (1): Abowiem ći ktorzy powiádáią że dzyatki ieſzcże nie ſą pochopne ku wierze á znaiomośći Bożey/ dzyatki ſwoie w cudze ſtrony wyſyłáią/ [...] ábo ie też w domu ſubtylnych ráchunkow vcżą/ álbo ſpiewáć/ álbo ſzyrmowáć RejPosWstaw [412].
2. Efekt liczenia, obliczenie, wyliczenie; ratio Mącz, Cn; calculus Modrz; summa rationis Cn (7): A montibus Sarmaticis eleuationis poli 49. graduum, uſque ad mare Baltheum ſiue Venedicum, quod est ſinus oceani Germanici 55. graduum, et ubi mare non alluit eleuatur polus 57. graduum et plus: Ktory rachunek biegłym á dowćipnym Geographom y Aſtronomom zlecam. StryjKron 21; WIédzże potym/ opáćie/ iáko gráć z biſkupy/ Bo bacząc/ żeć wygránéy vbywáło kupy/ Pokryłeś dudki w gębę/ czyniąc tę poſtáwę Ześ przegrał: lecz z ráchunku miał xiądz inſzą ſpráwę. KochFr 100; GostGosp 86.
Fraza: »rachunek zgadza się« = ratio constat Mącz [szyk zmienny] (2): Non comparet argenti ratio, Nie może ráchunek prziść álbo nie chce ſie zgádzáć. Mącz 278a, 347a.
Przen [czego] (1): Ktorego [tj. Boga] dniá onego oſtátniego ocżekawamy: gdy trąby ſwoiey głoſem do Máieſtatu ſwego ſądowego wyzowie żywe y zmárłe/ odbieráć licżbę zſpraw od káżdego/ á przypomináiąc ráchunek opuſzcżenia cnoty iego. ModrzBaz 136v.
a. Sprawozdanie finansowe (1): Są też miedzy Kárdynałámi tákowi/ ktorzy w opiece ſwey ſzpitale/ y inſze potrzebne á święte mieyſcá máią/ o ktore ſię oni z wielką pilnośćią ſtaráią/ y ſzcżodrobliwośćią ſwą zákładáią. Ráchunkow tych ſłucháią [...]: á gdy obacżą że pieniędzy nie ſtawa/ [...] tedy ſámi z ſwey ſkrzynki co niedoſtawa dokłádáią ReszHoz 133.
3. Przeliczenie (4): KłosAlg H2; A Szołtyśia winá zá tákieſz przewinienie/ ośḿ ſzelągow/ ktore tymże ráchunkiem/ vczynią pięć groſzy y ſzełąg. GroicPorz k2v.

rachunek na co (2): Poczyna ſie Trzecia częſc Algoritmu o rozmaitym rachunku na myńczę y wagę Krakowſką pirwey. KłosAlg F4, H.

4. Zasada, sposób urządzenia (1): [Bóg pytał Joba:] Wieſzże thy porządek Nieba/ y połoźyſz [!] ráchunek [pones rationem] iego ná źiemi? Leop Iob 38/33.

JR