[zaloguj się]
[pdf]

LEWY (418) ai

lewy (416), lew (2).

e jasne.

Fleksja
sg
mNlewy fNlewå nNlewé
Glew(e)go Glewéj Glew(e)go
Dlew(e)mu Dlewej, lewé Dlew(e)mu
Alewy, w lew Alewą Alewé
I Ilewą Ilewym
Llewym, lew(e)m Llewéj, lewyj Llewym, lew(e)m
pl
N subst lew(e)
A subst lewé
inne formy
sg f D skostn - po lewie

sg m N lewy (20). ◊ G lew(e)go (13). ◊ D lew(e)mu (3). ◊ A lewy (28), [w lew]. ◊ L lewym (15), lew(e)m (1) KlonFlis. ◊ f N lewå (15); -å (9), -a (1) RejPos, -(a) (5). ◊ G lewéj (64); -éj( 12), -(e)j (52). ◊ D lewej (3) BielKron, BielSpr, JanNKarKoch, lewé (1) OpecŻyw; ~ -éj (1), -(e)j (2). ◊ A lewą (87) [w tym: -a (5)]. ◊ I lewą (22). ◊ L lewéj (106), lewyj (1) MurzNT; ~ -éj (4), -(e)j (102). ◊ n N lewé (3); -é (1), -(e) (2). ◊ G lew(e)go (5). ◊ D lew(e)mu (3). ◊ A lewé (13); -é (2), -(e) (11). ◊ I lewym (3). ◊ L lewym (5), lew(e)m (1); -ym : -(e)m FalZioł (1:1). ◊ pl N subst lew(e) (1). ◊ A subst lewé (4); -é (1), -e (3). ◊ D sg f skostn po lewie (1) BudNT Act 21/3.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Mieszczący się, położony (bliżej lub dalej) po stronie serca i po stronie ręki bliższej sercu; laevus, sinister Mącz, Calep, Cn; interior Cn (414):
a. O częściach ciała (ludzkiego lub zwierzęcego) (215): ZapWar 1511 nr 2089, 1512 nr 1902, 1513 nr 2129, 1516 nr 2140, 1527 nr 2378 (8); Y też w boleniu krżiżow/ y też w denney boleſci: ktora w lewą nogę od ſleziony wſtępuie/ ieſt ſiłney pomoczy otworzona lewa płuczna żyła/ to ieſt Saluatella. FalZioł V 59, I 48b, IV 12d, 13d, 46c, 48b (13); Ciało kxiędza Henrika: gdy iuż było po poraſzcże/ ledwej po ſzoſtem palczu v lewej nogi poznane. MiechGlab 13; LibMal 1551/160; [Husarze Fedweres] poráźili Krfierſthow lud/ y ſámego ránili przez lewą twarz BielKron 229, 312v, 361, 375v, 465; Mącz 183a; Ale zbytek tey wilkośći/ cżyni boleść głowy w lewey ſkroni SienLek 30, 60, 64v, 67, 114; Miſtrzu miły/ iesli wola twoiá/ proſzę ćię biy mię wdrugą ſtronę/ boć iuſz máło co ná lewe vcho doſłyſzę. SkarŻyw 570; KochPhaen 10 [2 r.], 11, 14, 21, 24 [2 r.].

W przeciwstawieniach: »prawy (63), prawica (3) ... lewy« (66): OpecŻyw 139v, [155]; ieſtli kogo na lewey cżeluſci zęby bolą/ tbedy wpuſć tego ſoku w prawą nozdrzę FalZioł I 89a; Prawy rog ieleni Czo ſam ſpadnie/ ieſth lepſzy na lekarzſtwo niż lewy FalZioł IV 8d, I 89a, IV 17b [2 r.], V 31, 33v, 59v, 75v; GlabGad D3, D4 [2 r.], D7, E4; LibMal 1544/89 [2 r.]; Wtim przikazaniu więcey mamy naſladować páná Chriſtuſſá/ nizli praw ſwieczkich ktori roſkazał dobroć za zloſc oddawać/ á toc ieſt dać plaſc/ gdi ſuknią weźmą/ albo prawey ſtrony naſtawyć/ gdy w lewą vderzą SeklKat I2v; LubPs hhv; Ręká iego lewa pod głową moią/ á práwicá iego obłápi mię. Leop Cant 2/6, Lev 14/15, 17, 26, Iudic 5/26; BibRadz Prov 3/16, Cant 2/6, Ez 39/3; Goski *; Androgine [...] máią práwe pierśi męſzcżyznie á lewe żeńſkie/ Hermofrodite. BielKron 8, 18, 37, 50, 160, 242 (11); KwiatKsiąż Ov; SienLek 16, 39v, 54; RejAp 83v; GórnDworz P6 [2 r.], Ii3; RejPos 144; BielSpr 5v [2 r.]; BudBib Lev 14/16; StryjWjaz C3; StryjKron 677; KochPhaen 7, 11; WisznTr 23; BielSen 9, 10; GostGosp 72, 114; WujNT Apoc 10/2; KTo ſie náuczy lewą ręką robić/ powiáda Philozoph/ woli ią dokońcá robić póki żyw/ niżeli práwą ſie przyuczyć znowu: choćiaż zręcznie/ lepiey/ y przyſtoyniéy człowiekowi práwą ręką niż lewą robić. SarnStat 550, 1306.

W charakterystycznych połączeniach: lewa(-y, -e) biodra, cycek, czeluść, czoło, dłoń, goleń, kolano (2), kopyto (2), łysł, myszka, noga (20), nozdrza, oko (4), pazucha, pierś (2), ramię (8), rog (3), skroń, skrzydlo (3), twarz, ucho (7), udo, żyła.

Przysłowie: iżby nie wiedziáłá lewá ręká twoiá coby práwa vcżyniłá. RejPos 144.
Wyrażenia: »lewy bok« = latus sinistrum PolAnt [szyk 16:14] (30): ZapWar 1521 nr 2265; Też wino [...] s kwieciem bagniſkowym/ ieſth dobre pić naprzeciwkho zatkaniu y boleſci lewego boku gdzie ieſt ſleziona FalZioł I 135b, ++3b, I 48b, III 14b [2 r.], 24d, IV 24b (14); Cżemu w ſamym cżłowiecże ſerce ieſt przy lewym boku gdiż v bydląt inſzich leżi w poſrzotku. GlabGad E3, D4; BibRadz Ez 4/4, I 418c marg; BielKron 96, 400; SienLek 11v, 27 [2 r.], 93v, 96; BudBib Ez 4/4; CzechRozm 135; Widźiałem w Allexándryiey opuchłe/ y na boki lewé choré/ ktorzy źiemię z Egiptu vżywáli/ [...] boki/ y pierśi námázuiąc/ á znáczną pómoc odnoſząc. Oczko 17; StryjKron 677.

»lewa ręka« = laeva Mymer1, Mącz; sinistra Mącz, Calep; scaeva Mącz [szyk 64:26] (90): ZapWar 1503 nr 1926, 1927, 1504 nr 1920, 1505 nr 1994, 1508 nr 1991 (21); OpecŻyw 139v, [155]; Mymer1 22v; Też Baſilica na lewey ręcze takieſz pod Meddijaną dobrze od barwierza zacięta/ boleſci ſleziony/ żołądka gaſi. FalZioł V 58v, V 33v [2 r.], 58v, 59, 59v, 76v; GlabGad D3, D4 [3 r.]; MiechGlab 12; LubPs hhv; KrowObr 124; Leop Lev 14/15, 17, 26, 29, Iudic 5/26, Cant 2/6; BibRadz Prov 3/16, Cant 2/6, Ez 39/3, 3.Esdr 4/30; iáko w ten cżás nośili zápony s pierścionki ná lewey ręce BielKron 99v, 18, 37, 50, 160, 242 (11); KwiatKsiąż Ov; Scaena [!], Latine dicitur sinistra, Lewa ręká/ mańká yáko niktórzi zową. Mącz 370a, 183a, 395b, 448a; SienLek 23, 39v, 54; GórnDworz P6 [2 r.], Ii3; RejPos 144; BielSpr 5v [2 r.]; BudBib Lev 14/15, 16; StryjWjaz C3; SkarŻyw 558, 560; KochPhaen 4; WisznTr 23; BielSen 9, 10; Calep 983a; Phil D; á ten [obyczaj jest] iákoby monſtroſum kto lewą ręką robi. SarnStat 1306, 155, 550 [2 r.], 1306 [2 r.].

»lewa strona« [w tym: na lewej stronie (11), w lewą stronę (3), przy lewej stronie (2)] [szyk 18:1] (19): Iako ya Iakvbowy nyezadal rany krwavey wsyia w lyewą stroną ZapWar 1517 nr 2196, 1518 nr 2205; KOſć bywa naydowana w ſercu Ieleniem przy lewey ſtronie ſercza FalZioł I 95d; Abowiem melankolia lewą ſtronę głowy poſpolicie trapi. FalZioł V 7v, I 48b, IV 8c, V 7v, 31, 75v [2 r.]; GlabGad D7, E3, E4; LibMal 1547/129v; SeklKat I2v; Serce z płucámi w lewey ſtronie/ á pod nimi śledźioná. SienLek 16, 23, 100; SkarŻyw 570.

Szereg: »(tak) prawy, (a, albo, i, jako (i)) lewy« [szyk 12:5] (17): ZapWar 1505 nr 2003, 1508 nr 1991, 1512 nr 1902, 1520 nr 2259, 1521 nr 2265, 1550 nr 2613; FalZioł V 5, 13v, 66v; KrowObr 124; BielKron 155; Ambidexter, Który ták lewey yáko y prawey ręki vżywa. Mącz 7c; SienLek 11v, 117; dał im [Pan Bóg] dziwnego mężá Aodá/ ſyná Gery/ ktory ták ná práwą/ iáko ná lewą rękę/ gotow był. SkarŻyw 558; KochPhaen 18; Calep 59a. [Ponadto w przeciwstawieniach 66 r.].
W przen (3):
Zwrot:»rozsądek dać między prawą lewą ręką« = rozeznać co dobre, a co złe (1): to trzebá z wyrokow Bogá ſámego wiedźieć/ iż dźiatki máłe/ n e tylko o grzechu/ o káiániu/ o wyznániu/ o wierze/ nie niewiedzą: ále zgołá nie znáią dobrego y złego/ áni mogą rozſądku dáć miedzy práwą y lewą ręką CzechRozm 258v.
Wyrażenie: »lewa ręka« (2): CzechRozm 258v; A iáko o Hetmány/ wodze y ludzie Rycerſkie iezdne/ [...] nie trudno: ták y o pieſze łácnoby było/ gdybychmy iedno chcieli á ćwiczenie przyſtąpiło. Czegoby nam bárzo potrzebá/ boby nam práwie przybyłá lewa ręká do práwey VotSzl C.
Szereg: »lewy, (i) prawy« [szyk 1:1] (2): ále we wſzyſtkich rzecżach zálecaymy ſie ták iáko ſludzy Boży/ w wielkiey ćierpliwośći [...] przez horęża ſprawiedliwośći po práwey y po lewey [per arma iustitiae a dextris et a sinistris] Leop 2.Cor 6/7 [Nawiązanie do uzbrojenia: miecz w prawej, tarcza w lewej ręce; dobrze uzbrojony, zawsze gotowy do walki]; VotSzl C.
α. W funkcji rzeczownika: »lewa« = lewa ręka (1): [Lewa et lewicá/ Laeva sinistra, scaeva. Volck Kkk2v.]
Szereg: »zarownie lewa jako prawa« (1): Y popiſano ich z pokolenia Beniámin [...] dwádzieśćiá y pięć tyſięcy: procż obywátelow miáſthá Gábáá/ ktorych było ſiedḿ ſet mężow bárzo mocnych/ zárownie lewą iáko práwą [ita sinistra ut dextra] bijących Leop Iudic 20/16.
β. Przeznaczony na lewą część ciała (3):

W przeciwstawieniu: »lewy ... prawy« (3): tzwárty Hádryanus Papieſz bárzo ſię był oto ná Ceſárzá Fryderyká rozgniewał/ iż mu nie práwe/ ále lewe ſtrzęmie v nogi trzymał/ gdy ná koniá wſiádał. KrowObr 34 [przekład tego samego tekstu NiemObr]; BielKron 387; NiemObr 168.

Wyrażenie: »lewy bot« (1): [Jagiełło] gdy s przygody pirwey lewy both álbo trzewik obuł niż prawy/ on dzyeń niefortunny mnimał być BielKron 387.
b. O usytuowaniu w przestrzeni (199): BielSat C3v; (nagł) Rozmowá nowych Prorokow/ dwu Báránow o iedney głowie (‒) [...]. Báran Lewy mowi. BielRozm 10, 16, 24, 30, 32.

W przeciwstawieniach: »prawy ... lewy (2); prawa (strona) ... lewa (strona) (62); prawy (rog) ... lewy (rog) (22), lewa (strona) (3); prawa ręka ... lewa (ręka) (5), lewa strona (2); skrzydło lewe ... prawe (2); prawy bok ... lewy, lewa strona; lewa strona ... prawica« (98): ZapWar 1522 nr 2287; FalZioł V 44v; LibLeg 10/95; HistAl L3v; MurzNT Matth 25/41; Od lewey ſtrony thwoyey tyſiąc ich odpádnye/ Práwicą twą odráziſz dzyeſięć tyſiąc ſnádnye LubPs V; GroicPorz ff2v; KrowObr 15v; Przynim theż ſthánęli Mátáthiás/ Sámus/ [...] y Bálſámus/ po práwey ręce: á po lewey ſthronie/ Fáldeus/ Miſáel Leop 3.Esdr 9/43, 2.Reg 16/6, 4.Reg 11/11, 1.Par 6/44, 4.Esdr 11/35, Ez 21/16, 1.Mach 5/46; BibRadz Gen 13/9 [2 r.], Ex 14/22, 3.Reg 22/19, 2.Par 3/17 [2 r.], 4/6, Ez 21/16, 23/33; OrzRozm Ev; W iednym woyſku rog práwy ſpráwował Bátiány. Lewy rog zoſtáwiono było Woiewodzie Siedmigrockiemu ſpráwować BielKron 307v, 11 [2 r.], 34, 101v, 244v, 275 (15); Mącz 124c, 183a; SienLek 191; HistRzym 70v; Wdowy niechay wſiadáią/ ná Tureckie konie/ Mężátki ná báchmáty/ im ná práwey ſtronie. Záſie po lewey ſtronie/ ſtáną náſze corki BielSat L3v; Gdy ſie woyſká máią z obu ſtron potykáć/ thedy ty maſz ſkrzydło ſwoie lewe álbo rog odłożyć opodal/ od nieprzyiaćielſkiego práwego BielSpr 20v, 4 [2 r.], 5, 8v, 14, 17v (42); BudBib 4. Esdr 7/7, 11/35; ModrzBaz 56v, 104; StryjKron 71; KochPhaen 2; KochSz A4; BielSjem 26; WujNT Luc 23/33; SarnStat 189; Te zamki ſą od Egru tu po lewey ręce/ Ku Koſzicom á záſię copo práwey ręce. Eciet/ Kałow/ Iſeręncz CzahTr Hv.

Wyrażenia: »brzeg lewy« (1): Narew y z bráćią/ wnet ſię rozgniewáłá/ A inſzą drogą płynąć ſię wezbráłá. Więc mieyſce ſądu ná brzegu ná lewem Názwano GNIEWEM. KlonFlis G4v.

»lewa ręka« [w tym: po lewej (7), na lewą (6), na lewej (1), z lewej (1)] = ad laevam, in laevam, laevorsum, a sinistra, sinistrorsum Mącz (23): ná lewey ręce byłá oná ſadzawká ktorą zwano probaticá piſcina. BielKron 265; Versi ad laevam potebamus Coloniam, Vdawſzy ſie ná lewą rękę pochadzáliſmy ku Kólnu. Mącz 183a; A sinistra, Z lewey ręki/ po lewey ręce. Mącz 395b, 183a, 395b [4 r.], 459c; KlonFlis F2. Cf W przeciwstawieniach, »od lewej ręki do prawej«.

~ Wyrażenie przyimkowe: »na rękę lewą« = na odlew (1): Frycżu nieboże przybliżać ſię męká/ Nie iedná ná ćię gotuie ſię ręká [...]. Miey ſię nieboże/ być nie wźiął cholewą/ Ná rękę lewą. KlonFlis G4. ~

»lewy(-a, -e) rog, strona, bok, skrzydło« = o szyku wojskowym [szyk 55:8] (31:28:2:2): BielKron 384, 411v; Szoſtha Rotá ná przodku cżołá ſtawáłá po lewey ſtronie/ tákież przed Orłem y znáki Ceſarſkimi. BielSpr 12, 14, 18, 18v [2 r.], 20v [3 r.], 21v (13); W tym Woyciech Sampolenſki/ y Bernhard z Potoku/ Smiele Litwę z lewego rátowáli boku. StryjKron 732, 230 [2 r.]. Cf W przeciwstawieniach.

»lewa strona« [w tym: po lewej (38), na lewą (19), na lewej (12), z lewej (12), od lewej (2), w lewą (1); w tym: czyja (5), komu (5), czego (3), od czego (2)] = ad sinistram Vulg, Calep; a laeva, a sinistra PolAnt; ad laevam Mącz; laevorsum, sinistrorsum Calep; a sinistris, sinistra parte, a a. in sinistro latere JanStat (89): FalZioł V 20b; LibLeg 11/83v; LibMal 1547/129v; pothym ſie obroćili ná lewą ſthronę do Indiey HistAl I2; Leop Ez 16/46; Przez ten ſen [...] rozumie Sámáryą/ która leży od Ieruzálem po lewey ſtronie BibRadz I 418c marg, Gen 14/14, Ios 19/27, Iudith 2/10; Pothym gdy przyſzło pacem cáłowáć/ odſtąpił z lewey ſtrony Biſkup Wrocſłáwſki bo po lewey ſtronie krolowi chodził BielKron 330, 330 [2 r.], 331, 332, 365v, 373 (11); Interior vicinus, Sąſiad ná lewą ſtronę. Mącz 493d, 350b; HistRzym 71v, 94v; BielSpr 68; SkarŻyw 98; KochPhaen 6; Calep 578b [2 r.], 983a [2 r.]; WujNT Act 21/3; SarnStat 1090, 1094, 1110 [2 r.]; Z lewey mu ſtrony Cymbriyſki przylądek (Ták przedtym zwano) lecż cżáſow porządek Dánią zowie KlonFlis Dv, Fv, G2v, G3v, H. Cf W przeciwstawieniach, »od prawej strony do lewej«.

Szeregi: »prawy i lewy« (1): Ma kazać baba onym Stolczem chwiać: na prawą j na lewą ſtronę FalZioł V 20b. [Ponadto w przeciwstawieniach 98 r.].

»od lewej (ręki) do prawej (ręki) (a. ku prawej ręce)« [szyk 4:4] (8): To /é/ piérwſzé, któré ieſt náznáczoné z kréſką od práwey ręki do lewéy, ſaluo iudicio páná Kochánowſkiégo, mnie ſie nie zda JanNKar E3v, E3v, E4, Fv, F2 [2 r.]; JanNKarKoch D4v [2 r.].

»od prawej strony do lewej« = o kierunku pisma (1): Ten też Zydy piſáć náucżył od prawey ſtrony do lewey (marg) Obycżay piſánia. (‒) BielKron 96v.

W przen [zawsze w wyrażeniu: »lewa strona«] (9):

W przeciwstawieniu: »prawy ... lewy« (6): W drugyey ſpráwie ná cżłowieká/ Przydzye ze dwu ſtron opyeká/ S práwey duſzá z lewey ciáło/ Káżdeby go z nich mieć chciáło BielKom nlb 6; Leop Is 9/20. Cf Zwrot.

Zwrot: »nie odchylać się itp. ani na prawą ani na lewą stronę« = trwać przy swoieh zasadach, w swoim postępowaniu; non declinare neque ad dexteram, neque (vel) ad sinistram Vulg (4): Leop Deut 5/32, Ios 1/7; áni ſiema [król] w pychę podnośić nád brácią ſwoię/ áni ſie ſkłániáć ná ſtronę práwą áni lewą BielKron 44v; wedle ktorego [prawa] proſtą drogą ſpráwowáć ſie przykazał/ nieodchyláiąc áni ná práwą áni ná lewą ſtronę. WujJudConf 74v.
Szeregi: »i na prawą, i na lewą stronę« = wszędzie (2): A oglądam ſie [!] to nápráwą to nálewą ſtronę ábych wżdy kogo vpátrzył ieſli by mię też kto miał wolą rátowáć RejPs 210; bo y ná práwą y ná lewą ſtronę przeniknieſz KuczbKat 391.

»i z prawej, i lewej strony« = zewsząd (1): y z práwey y lewey ſtrony dobrze był cnotámi świętymi oſtrożony SkarŻyw 230.

Przen: Gorszy; mniej znaczący, mniej ważny [zawsze w wyrażeniu: »lewa strona«] (2):
Zwroty: »na lewą stronę opuścić« = porzucić, pozostawić (1): Bo chceſzli być pocżćiwym/ iuż márne pożytki/ Muśiſz ná lewą ſtronę iuż opuśćić wſzytki. RejWiz 102.

»przeskoczyć na lewą stronę« = zmienić się (o czymś z natury dobrym) (1): Ieden ieſt wyrok Páńſki/ prawdá nie fałſzywa: Zgadza ſye záwſze z ſobą prawdá iego żywa. Nie przeſkoczy ná lewą ſtronę z mieyſcá ſwego ZawJeft 34.

α. W funkcji rzeczownika: »lewa« = lewa strona (4): Obręcz czyrwona ná przodku/ głowy bol známienuie. Czarna w lewey. SienLek 27v.

W przeciwstawieniach: »na prawą ... na lewą; po prawej ... po lewej« (2): BielKron 330; tákże theż y owi co ná zad ſtali mogą vcżynić/ thákież ſie rozwieść/ iednę ſtronę ná práwą á drugą ná lewą BielSpr 72.

Wyrażenia przyimkowe:[»w lew«: Gdy wyżeł zá nim [zającem] ſkowycży/ Nietrzymay chártá ná ſmycży. Niech w twarz z boku práwego zábieżą mu owi Chárći/ á w lew záś drugie puśćiſz ku źwierzowi. BielawMyśl D4.]

»na lewą« (1): BielSpr 72 cf W przeciwstawieniach.

»po lewej, po lewie« (1:1): BielKron 330; A gdy ſię vkazał Cypr/ oſtáwiwſzy y po lewie [ad sinistram] płynęliſmy do Syryey y przyſtąpiliſmy do Tyru. BudNT Aet 21/3; [W mili wielkiej od Hieruzalem po lewie niedaleko drogi jest zamek Saula, Gaba RadzPodróż 49].

2. Nieprawy, zły (2):
α. W funkcji rzeczownika (1):
Szereg:»i lewy, i prawy« (1): Lutość y ſpráwiedliwość/ wſzytkie twoie ſpráwy/ A przed twemi oczymá y lewy y práwy. SzarzRyt B3.
a. Niesprawny, niedorzeczny (1): Si mens non leva fuisset. By vmysł móy nie lewy był/ to yeſt by było dobre baczenie we mnie/ bych był ná ten czás przi rozumie. Mącz 183a.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Laevus, Lewy. Mącz 183a, 395b.

Cf LEWORĘKI, [NIELEWY]

KN, ZCh