[zaloguj się]
[pdf]

LUTER (572) sb m

luter (536), Lauter (1), Luterus (6), Luter a. Luterus (29), luter : Lauter WujNT (46 : 1); luter : Luterus BielKron (112 : 1), ReszPrz (25 : 5).

e jasne; w Lauter a pochylone. ◊ W przypadkach zależnych: Lutr- (143), Luter- (94); Lutr- SeklWyzn (2), RejKup, KromRozm I (24), KromRozm II (3), KrowObr (5), OrzQuin (2), ProtStoj, KuczbKat, RejZwierc, SkarJedn (2), SkarŻyw (3),( MWilkHist, ReszList, WujNT (32), WysKaz, SkarKaz (6), SkarKaz; Luter- GrzegRożn, LeovPrzep, BudBib (2); Lutr- : Luter- KromRozm III (2 : 3), BielKron (2 : 71), BiałKat (2 : 4), WujJud (40 : 2), WujJudConf (1 : 3), CzechEp (1 : 2), NiemObr (1 : 1), ReszPrz (7 : 4).

Fleksja
sg pl
N Luter, Luterus lutrowie
G Lutra lutr(o)w
D Lutrowi lutr(o)m
A Lutra lutry
I Lutrem lutrami, lutry
L Lutrze
V Lutrze

sg N Luter (327), Luterus (6), skróty (2). ◊ G Lutra (50). ◊ D Lutrowi (36). ◊ A Lutra (59). ◊ I Lutrem (30). ◊ L Lutrze (13). ◊ V Lutrze (5). ◊ pl N lutrowie (22). ◊ G lutr(o)w (5). ◊ D lutr(o)m (7). ◊ A lutry (2). ◊ I lutrami (5) CzechEp, WujNT (4), lutry (3) BielKron (2), SkarKaz.

Sł stp brak, Sł stp nazw os notuje, Cn brak, Linde XVI i XVIII w.

1. n-pers (525):
a. Marcin Luter, reformator religijny, twórca doktryny luteranizmu (524): SeklWyzn A (2); O ćyele bożym/ ináczey rozumyeyą Luter/ Melanchton/ Brencius/ ináczey Caluinus/ Zwinglius KromRozm I G2v (82); KromRozm II p3v (7); KromRozm III C6v (5); OrzRozm F3v; BielKron 193 (167); GDy był Pan Bog Lutherá wzbudźił/ chćiał áby Antykryſtow Kośćioł był przezeń obálon GrzegRóżn F4 (2); OrzQuin 14 (2); SarnUzn C7; BiałKat 118v (19); KuczbKat a2; ći wſzyſcy co pierwey z Lutrem trzymáli/ Lutrá potym odſtąpili/ á [...] nowe Kośćioły przećiw Lutrowemu poſtáwili WujJud 134v (89); WujJudConf 7 (3); BudBib C2; SkarJedn 28 (3); SkarŻyw A4 (6); CzechEp 224 (3); NiemObr 153 (2); ReszPrz 39 (38); ReszList 154 (4); LatHar 478; WujNT 23 (20); WysKaz 15 (2); PowodPr 55 (2); SkarKaz 43a (7); Luther [...] dyabłem ſię chlubi/ iż od niego ná zburzenie Mſzey ś. rozumu doſtał. SkarKazSej 699b (2).

W połączeniu z nazwą wyznawców określonego kierunku religijnego (2): Luter Mánicheus. Luter Eunomian. WujJud Mm5.

W połączeniu z zaimkiem dzierżawczym w funkcji ekspresywnej (14): Luter wáſz y yego zwolennicy tegoż was vczą/ co ſámi czynyą KromRozm I D (2); Confeſsioniſte Lutrá ſwego y wierne vcżnie iego gánią. WujJud L15 (11); WujJudConf 104v.

W przeciwstawieniu: »Chrystus ... Luter« (1): Dwá pánowie ſąć naprzod/ dwoiá wiárá: Bog y Báál: Chriſtus y Luter/ Serwet ábo Kálwin: ołtarz Boży y odſzczepieńſka wieczerzą WujNT 27.

W charakterystycznych połączeniach: miły Luter (2), nieczysty, przeklęty, sam [ ‒ we własnej osobie] (32), zbożny.

Wyrażenia: »doktor Luter« (13): Prozno mi tedy tego błędu ſwego podpieraſz Doktorem Lutrem tzłowiekiem KrowObr 207v, 207v (8); RejZwierz bb (2); WujJud 45v; ReszPrz 51; wſzyſcy Doktorá Lutrá zálecáią mężem Bożym/ Piątym Ewángeliſtą/ Heliaſzem y Dánielem/ y pełnym Duchá ś. zowiąc. WysKaz 37.

»Luter kacermistrz« (1): nie od rzeczy drudzy przez tę gwiazdę ktora ſpadłá z niebá/ rozumieią Lutrá kácermiſtrzá. WujNT 859.

Zestawienie: »Marcin Luter« (18): KrowObr 207 marg (2); OrzList f; RejZwierz bb (2); Kſiąże Fredrych [...]w thym mieśćie Kollegium záłożył/ kthore cżáſu ninieyſzego przyſzło ku oſławieniu wſzemu świáthu zwłaſzcżá przez Marćiná Lutherá BielKron 290v (5); GrzegRóżn K4; Leop G3; BiałKat 338v; WujJud 1 v; O onem zacnem mężu Mar. Lutherze powiedáią y Sleydan piſze/ że ięzyk ſwoy prżyrodzony (pewnie wynáydowaniem niezwycżaynych ſłow) wielce rozſzyrzył. BudBib C; BudNT przedm dv (2); Lindanus pokázuie/ iż Mártin Lauter (ktore było po Niemiecku właſne imię Lutrowe) oſobliwy goniec Antychriſtow/ cżyni tákże liczbę 666. WujNT 870.
W przen (3): W tym Artykule gmerze y gra ſobie Lutherus/ powiádáiąc iż duſze zmárłych ludźi/ przed zmartwychwſtániem do niebá nie przychodzą ReszPrz 89; GVVIAZDA która ſpádła z niebá Szátan ábo ráczey Luter. Obiá: 9.1. WujNT Yyyyy4 (2).
α. Pogard. o heretykach (1): Nie cżyńćie dla Bogá tego/ ábyśćie ná háńbę/ [...] świętych onych przodkow wáſzych/ [...] w namnieyſzym ártykule Wiáry świętey chrześćijáńſkiey mieli odſtępowáć: á nád ich roſkazánie y poſtánowienie/ nowe rzecży/ kwoli iákiemu Luthrowi/ álbo Kálwinowi do myſli y ſerc wáſzych przypuſzcżáć. ReszPrz 95.
β. Dzieło, nauka Marcina Lutra (3): Trzebá by to dowodnyey vkázáć ſkąd inąd á nye z Lutrá/ áni z yego vcznyow/ gdyż ták ſą nyeuſtáwiczni á odmyenni w ſwey náuce/ yákoś ty wyſſſſey okazal. KromRozm I [P2], K2v; to czytháli v Lutera Nowochrzczeńcy/ iż potrzebá piérwéy wierzyć. niż ſye chrzćić BiałKat 248v.
b. Jan Luter; ojciec Marcina Lutra (1): [będąc na puszczy Luter] piſał wiele kſiążek/ y liſtow do przyiaćioł [...] piſał też do oycá Ianá Luterá/ przećiw Látomowi doktorowi Lowáńſkiego Kollegium. BielKron 197v.
2. Wyznawca doktryny luteranizmu [w tym w pl 44 r.] (47): Tknę kilko rzeczy w ktorych ſye Lutrowye ſnámi zgadzáyą. KromRozm I L4, L4v, P marg; KromRozm III N5; [kardynał] żałował ſie ná Luteryány/ iż ludzi przywodzą ku błędu/ ták iż niewiedzieć kto ſnich gorzey wiárę trzyma/ ieſli Turek cżyli Lutrowie. BielKron 218, 205v, 206, 207v, 209, 221v (8); OrzQuin K3v; Pożądliwość nie plugáwi vczynkow ludzi ſpráwiedliwych, iáko Lutrowie vczą. WujNT 547 marg, 547, 870.

W połączeniach szeregowych (13): ieſt wiele ludu roſpuſnego [!] rozmáitich wiár/ ſąm [!] Nowokrzcżeńcy/ Sákrámentarze/ Luterowie/ Huffowie/ ktorzy poſtronnym duchownym nie dobrego nie myſlą BielKron 213; Nie należą tedy Lutrowie/ Kálwiniſtowie y Nowokrzczeńcy do ſpołecznosći Apoſtołow y wiernych kośćiołá pierwſzego WujNT 783, 21, 579, 688, 845, 872 (11); SkarKaz 417b.

W przeciwstawieniach: »doktor katolicki, papieski kapłan ... luter« (2): Co ſie tycże ſpraw ſądownych/ ktore ſie tocżyły miedzy Papieſkimi Kápłany á miedzy Lutery/ záwieſzamy to do Seymu głownego BielKron 217; WujNT 841.

Szeregi: »lutrowie i ewanjelicy« (1): y teraz ſą tákie miedzy Lutry y Ewángeliki błędy/ ktore náuczáią/ iż vrzędnik/ [...] w grzechu śmiertelnym będąc/ vrząd tráći SkarKaz 686b.

»lutrowie i kalwinitowie« (1): Káżdy Kátholik powinien ieſt wiárę ſwoię wyznáć/ kiedy go o to pozową ábo zopytáią Zydzi/ Turcy/ Pogáni ábo Haeretycy. (marg) Ták Lutrowie y Kálwinitowie. (‒) WujNT 248. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»lutrowie, (i, abo) kalwinistowie« (5): niech ſię káżdy brzydzi nowemi Mánicheuſzámi czáſów náſzych/ Lutrámi y Kálwiniſtámi/ ktorzy Bogá czynią ſprawcą y przyczyną wydánia Iudaſzowego WujNT 403, 13, 313, 444, 790. [Ponadto w połączeniach szeregowych 9 r.].

»lutrowie, nowokrzczeńcy« (1): [ksiądz kanonik sprzecza się Bogu i Chrystusowi] heretykuiąc/ káceruiąc/ Lutámi/ Nowokrzcżeńcámi/ świniámi dźikimi/ beſtyámi/ potworámi y niewiedzieć cżym názywáiąc CzechEp 25. [Ponadto w połączeniach szeregowyeh 5 r.].

»lutrowie albo saskowie« [szyk 1 : 1] (2): Geſarz [...] vcżynił decret ná ſpiſek Sáſkow albo Luterow BielKron 208, 208.

a. Pogard. o heretykach; renegatus BartBydg (6): BartBydg 130b; A yſz tha nauka Sgoła Ieſt pṙzigetha do koſczioła Trudno je [ojców świętych] będzie przełomicz Barzo będą nanie zwonicz Lutrem zwacz/ a ſwjecky gaſicz A by mie richlej wyſtraſycz RejKup P; A v tych Lutrow niewiem iáko będźie/ Bo widzę że ſię nie kochaſz w ich błędźié. ProtStoj E2; RejZwierc 235; MWilkHist E; Gorſza wiárá v Lntrow niż v czártow. SkarKaz 160a marg.

Cf LUTERAN, LUTERYJAN, LUTERYSTA

KCh