[zaloguj się]
[pdf]

ŁABĘĆ (60) sb m

łabęć (58), łabędź (2) SkarŻyw.

a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N łabęć łabęcie, łabęciowie
G łabęcia łabęci, łabęci(o)w
D łabęciowi łabęcio(o)m
A łabęcia
I łabęci(e)m łabęćmi, łabęciami
V łabęciu

sg N łabęć (34). ◊ G łabęcia (1). ◊ D łabęciowi (1). ◊ A łabęcia (5). ◊ V łabęciu (1). ◊ I łabęci(e)m (2). ◊ pl N łabęcie (6), łabęciowie (1) ActReg. ◊ G łabęci (5), łabęci(o)w (2); -i KlonFlis: -(o)w BielKron; -i : -(o)w RejAp (2 : 1). ◊ D łabęcio(o)m (1). ◊ I łabęćmi (2) RejWiz, łabęciami (1) KlopŻal.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) – XVIII w.

1. Zool. Cygnus Bechts. (Rost); bardzo duży ptak z rodziny kaczek (Anatidae) o dlugiej szyi przegiętej do tyłu. W Polsce występują trzy gatunki; cygnus Murm, Mymer1 Mącz, Calag, Calep, Cn; olor Murm, Mącz, Calag, Calep, Cn (53): Labęć to ma z przyrodzenia/ Iż gdy pozna cżás zemrzenia: Nigdy záſmucon nie bywa/ Ale ſłodko bárzo śpiewa. BierEz O3, O3 [2 r.], O3v; Murm 85; Mymer1 25; Socrates weſnie widział ano mu przynieſiono od ołtarza boginiey Veneri [...] łabęcia zwyciągnioną ſziją aż doobłokow ſięgaiąc noſem do nieba [...] Ktory to łabęć był tak pięknego głoſu iż też ku poſłuchaniu wſzitek ſwiat pobudzał. BielŻyw 79; RejZwierz 125 [2 r.], aa4v; gdy trudny przyftęp miał do niey [Jowisz do Ledy]/ przemienił ſie w Lábęciá BielKron 21v; Miedzy ptaki ktore máią páznogieć dłuzſszy w tyle niż ná przodku nie iedzcie/ iáko [...] Norek/ Lábęć [herodium ac cygnum et ibin Vulg Dput 14/16]/ Dudek/ Nietoperz/ y ine tákie. BielKron 36v, 24, 277v marg; Mącz 76a, 157b; SienLek 7v, 246v, Xxx2v; BudBib I 59d marg [2 r.]; StryjWjaz A3; Calag 428b; KlonŻal A4 [3 r.], A4v [2 r.]; Calep 282b, 728b; KlonFlis Cv.

W porównaniach (7): Mącz 264a; RejAp 94v; SkarJedn 326; SkarŻyw 113; IAko vćieſzny Lábęć przy ſzumiącey wodzie/ Załoſnie śpiewa ſwoiey oſtátniey przygodzie Tkże wdzięcżna Mátká ma [,..] śpiewáć Pánu pioſnki przedſię roſkazáła WisznTr 15; W záiemnie y z Zádorą; iáko Lábeć ślicżny Plynąc Sreniáwąá ſpráwił pożytek niezlicżny. PaxLiz ktv; PudłDydo A4v.

Przysłowie: Nie pomoże nie Gąſce choć z Lábęćmi pływa/ Przedſię miedzy białemi náſzá Gąſká śiwa. RejWiz 98.
Wyrażenia: »biały, jasny łabęć« [szyk 3 : 1] (3 : 1): SkarJedn 326; SkarŻyw 113; Do miłośći/ [...]/ Siądź (errata) Wśiądź (–) ná ſwóy wóz vzlocony/ Białym łábęćiom zwierzony. KochFr 96; Y ptak lotem ſkóry Ze mnie ſie sſtał ták śliczny/ iż śniegu białego Iáſność ma/ przenaſzáłá łábęćiá iáſnégo. GosłCast 19.

[»czarny łabęć«: á rzadka [bywa] zgodá myędzy głádkośćią/ á cżyſtością/ á ták rzadka/ iáko rzadko cżarnego łábęćiá maſz vźizeć. LorichKosz 66 (Linde).]

»łabęć domowy« (1): Ná teyże rzece [Tarnezis] trzy álbo cżterzy tyſiące Lábęćiow domowych chowánych záwżdy widać. BielKron 277v.

Przen: Pozytywnie o człowieku (5): [Sokrates o synu Platona] toć ieſt ten łabęć, kthory mi ieſt z Achademiey od bogini Veneri przynieſion. BielŻyw 79; możecie mnię nędzną gęś [tłumaczenie czeskiego nazwiska „Hus”] do cżáſu zátráćić/ ále śiłá Lábęći po mey ſmierći náſtánie/ ktorzy ieſzcże iáſniey będą rozſzyrzáć tę prawdę Páńſką RejAp 94v, 94v, Ffv; Symeon Lábędz biały napiękniey przed śmierćią śpiewáiący. BielŻyw 113 marg.
a. Wyobrażenie plastyczne łabędzia (1): zową ie [działa] od ſwyoh znákow/ iáko ná ktorym známię ſtoi wyláne [...] ieſli Smok /álbo Lew/ álbo Lábęć/ álbo bázyliſzek/ tedy ie thák zową od známion. BielSpr 74v.
b. Nazwa herbu (4): StryjWjaz B3v; to był potym wyrzućił ná oczy Stániſław Cwikłá Herbu Labęć/ Wawrzyńcowi Zarębie [...] iáko on zá podárkámi był Krolewſkim/ y Koronnego woyſká zdraycą StryjKron 572; GórnRozm L4; SarnStat 990.
2. astron. Nazwa gwiazdozbioru w północnej części nieba (6): TEn ptak ieſt łábęć biały/ nie práwie wielkimi Nie názbyt téż gwiazdámi przyodźian ćiemnimi. KochPhaen 11; TVż ieſt y prędki Orzeł łábęćiá pomnieyſzy/ Ale wiátry pobudzáć/ żaden gwałtownieyſzy. KochPhaen 12, 11, 12, 21, 23.
3. n-pers (1): Ale externa exempla niewspominaiąc mąmy domestica. Iako wiele Familyi zinąd do nas przyszło, Łabęciowie, Gostinscy z Wierzbna y inszy. ActReg 24.

HJ