Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RANTUSZEK

Następne hasło: RANZON »

RANY (53) ai

a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

[comp rańszy.]

Fleksja

sg
m	N	rany, rańszy	f	N	ranå, ran(a)	n	N	ran(e)
	G	ranégo		G	ranéj		G	ranégo
	D	ranému		D			D
	A	rany, rańszy		A	raną		A	ran(e)
	I	ranym		I	raną		I	ranym
	L			L			L	ran(e)m, ranym

pl
N	subst	rané
G		ranych
A	subst	ran(e)
L		ranych

sg m N rany, [rańszy] (12). ◊ G ranégo (4); -égo (2), -(e)go (2). ◊ [D ranému.] ◊ A rany, [rańszy] (1). ◊ I ranym (1). ◊ f N ranå (5), ran(a) (1). ◊ G ranéj (1). ◊ A raną (1). ◊ I raną (1). ◊ n N ran(e) (6). ◊ G ranégo (2). ◊ A ran(e) (3). ◊ I ranym (1). ◊ L ran(e)m (1) BibRadz, ranym (1) KochTr. ◊ pl N subst rané (10); -é (4), -(e) (6). ◊ G ranych (1). ◊ A subst ran(e) (1). ◊ [L ranych.]

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Poranny, odnoszący się do wczesnej pory dnia (25)
- a. O czasie (1)
- b. O wydarzeniach i zjawiskach: dziejący się, pojawiający się rano (23)
  - α. Jedzony rano (1)
- c. O człowieku: wstający rano (1)
2. Wczesny, przedwczesny (28)
- a. Pojawiający się, dziejący się prędzej niż się to zwykle dzieje (19)
  - α. [O czasie]
  - β. O wydarzeniach i zjawiskach (5)
  - γ. O umysłowości człowieka: wcześnie dojrzały (3)
  - δ. O roślinach i owocach (10)
    - αα. Wcześnie, prędko dojrzewający (9)
    - ββ. Wcześnie siany (1)
  - ε. O istotach żywych: wcześnie urodzony (1)
- b. Dziejący się, pojawiający się w początkowej części jakiegoś okresu (7)
  - α. Dotyczący dzieciństwa lub młodości (5)
    - αα. Właściwy osobom niedojrzałym (2)
  - β. Dotyczący początku nocy (2)

1. Poranny, odnoszący się do wczesnej pory dnia; matutinus PolAnt, Mącz, Cn; antelucanus Mącz (25):

a. O czasie (1): Przeto gdy napierwſſe przypuſſcżenie do owiec bywáło/ kładł Iakob rozgi do koryth w wodę przed ocży Baránow y owiec áby zápátrzáiąc ſie ná nie pocżynáły. Ale kiedy pozne przypuſzcżánie bywáło y pocżęćie poſlednie/ nie kładł ich. I ſtały ſie wſzytkie ktore były pozne Lábánowe: á kthore ránego cżáſu Iákobowe. Leop Gen 30/42.

b. O wydarzeniach i zjawiskach: dziejący się, pojawiający się rano (23): BibRadz Ier 3/3; Matutinus, Rány/ Ná świtániu. Mącz 212a, 320a; Vſlyſzawſzy brát krolewſki ráne trąbienie przed domem zlękł ſie/ á wſtawſzy oblekł ſie w cżarne odzienie HistRzym 93v; Kv ſłużbie twoiéy/ boże móy obrońcá/ Wſtáię ránégo nie czekáiąc ſłońcá KochPs 89, 93; Pátrzay/ iako twarz białą [Katarzyny] zdobi wſtyd rumiány. Tákiéy bárwy więc niebo bywa/ gdy świt rány Złote Słońce vprzédza KochEpit A2v; KochProp 14; ZawJeft 31.

Wyrażenia: [»rane modlitwy«: A po modlitwach ranych/ napominanie czynione bywa ku Sacramentowi UstKościel 143, 143.]

»rane wsta(wa)nie« (5): Mącz 198c; Prot B4v; Mądry ſerce ſwoie podał ná ráné wſtawánie do P. Bogá SkarKazSej 663a; KlonWor 72. Cf »o ranem wstaniu«.

»o ranem wstaniu« (1): A ſtáło ſie o ránem wſtániu [vigilia matutina]/ iż Pan w ſłupie ogniowem y obłokowem/ weyrzał ná woyſko Egiptcyánow/ á zátrwożył nim. BibRadz Ex 14/24.

»rana zorza (rane zorze a. rane zorza)« [szyk 4:1] (5): Królu/ y Boże prawdźiwy. Ledwie z głębokiégo morzá Vkaże ſye rána zorzá/ A ia iuż wołam do ćiebie KochPs 7; KochPhaen 3; KochPieś 56; Kiedy ſie ráné zápaláią zorzá/ A dźień z wielkiégo wyſtępuie morzá. Przyſzedłem ná brzég/ kędy Wiſłá bieży KochFrag 24; SzarzRyt A2; [ZbylDroga D2].

Zestawienie: »gwiazda rana« (1): Wzbudźiſz [Panie] duſze ćiáło z ſpánia/ iużći wſchodźi gwiazdá rána/ k cżuynośći vpomina. ArtKanc T4v.

Szeregi: [»pozny i rany«: Thedy ſpuſczę ná wáſzę ziemię deſzcz czáſu ſwego/ Rány y Pozny [pluviam ... temporaneam et serotinam] BibRadz Deut 11/14 (Linde).]

»(i) rany i wieczorny« (2): WróbŻołt V; Otoż ia też budowáć mam dom Iehowy Bogá mego ábych mu iy poświęćił/ [...] y dla vſtáwicżnego pokładánia chlebá/ y dla ofiár cáłopalonych ránych y wiecżornych [vespere et mane] BudBib 2.Par 2/4.

α. Jedzony rano (1): CO to zá ſáłatá rána Rózynkámi poſypána? Chmiél/ ieſli dobrze ſmákuię: Przetoćiem go w głowie czuię. KochFr 11.

c. O człowieku: wstający rano (1): Matutinus homo, Rány człowiek który záwżdy ráno wſtawa. Mącz 212a.

2. Wczesny, przedwczesny; praecox Murm, BartBydg, Mącz, Cn; praematurus Mącz, Calep, Cn; maturus, praecoquis, praeproperus Mącz, Cn (28): Praematurus, Názbyt rány. Mącz 211c, 65a.

a. Pojawiający się, dziejący się prędzej niż się to zwykle dzieje (19):

α. [O czasie:

Wyrażenie: »czas rany«: A co nam TM pisał zdanie swe około miejsca na popis służebnym polskim, tedy się nam też dobrze podoba Bielsko. Ale czas musi być dobrze rańszy [...]; acz pan krakowski chciał koniecznie czas ráńszy mieć ListyZygmAug 1556/331, 1556/331.]

β. O wydarzeniach i zjawiskach (5): Vprzediły [!] cżuciem ranym ocżi moie/ To ieſt ranom wſtawał na to rozmyſlanie, y zaſmućiłem ſie ażem zamilkł. WróbŻołt 76/5; Matura hyems, Rána źymá. Cui opponitur, twárda/ Pozna. Mącz 160c; Ná źimę/ práwie przed zámárznieniem/ wśiać potroſze ſzcżebrzuchow/ dla ránego pożytku GostGosp 66.

Wyrażenie: »rana śmierć« (2): [Mówi matka do Jana Kochanowskiego:] áni ſye fráſuy/ że ták rána Twoiéy ze wſzech namilſzéy dźiéwce śmierć zeſłána. KochTr 21; Látá náſzé niepewné: lepiéy ſie nie rodźić/ Albo ſie w niewinnośći ná ráną śmierć zdobyć. GosłCast 52.

γ. O umysłowości człowieka: wcześnie dojrzały (3):

Wyrażenia: [»przed laty rany«: A co raz ſie zápátrza Látyn ná Iulégo/ Przed láty ták ránému dowćipowi iego. VegKmita 15.]

»rany rozum, dowcip« (2:1): Praecox ingenium. Przedczáſny/ Rany rozum. Mącz 65a, 326b; WZgárdźiłáś mną dźiedźiczko moia vćieſzona/ Zdáłáć ſye oycá twégo bárziey vſzczuplona Oyczyzná/ niżlibyś ty przeſtáć ná niéy miáłá. To prawdá/ że by byłá nigdy nie zrownáłá Z ránym rozumem twoim/ z pięknemi przymioty/ Z ktorych ſye iuż znáczyły twoie przyſzłé cnoty. KochTr 5; [VegKmita 15].

Szereg: »rany i prędki« (1): Praepropera ac festina ingenia, Názbyt ráne y prędkie dowcipy. Mącz 326b.

δ. O roślinach i owocach (10):

αα. Wcześnie, prędko dojrzewający (9): Praecocia et praecociae, uvae, est genus vini, rane vyno BartBydg 121, 121; Murm 108; Praecox fructus, Rány owoc. Mącz 65a; Praeciae uvae, Ráne yágody/ richlo vzrźáłe. Mącz 320a, 65a, 317b; Praematurus – wczas oizrzały rani. Calep 835a, 846a.

ββ. Wcześnie siany (1): Ozimina nie ranego ſiania/ lepſza tego roku będzie niźli rana. LudWieś A4v.

ε. O istotach żywych: wcześnie urodzony (1): Iaſkołki dwoie do roku iaycza miewaią/ ale pirwſze iż barzo rane bywaią/ cżęſtho ſie od zimna pſuią. FalZioł IV 24b.

[Szereg: »rańszy a niedostały«: Ale to przekłádánie plaſtrow w ten cżas ma być gdy iuż młode pſzcżoły ſą żywe [...]. Bowiem gdyby ráńſze á niedoſtałe chciał przeſadźić tedy poginą Cresc 1571 605.]

b. Dziejący się, pojawiający się w początkowej części jakiegoś okresu (7):

α. Dotyczący dzieciństwa lub młodości (5): Columellares dentes, Okráyki v koni które w czwartym roku poczináyą puſzczáć zrzućywſzi ráne álbo ronione zęby. Mącz 60c.

Wyrażenie: »rane lato (lata)« [szyk 1:1] (2): Tákli moiá Orſzulá ieſzcze żyć ná świećie Nieumiawſzy/ muśiáłá w ránym vmrzéć lećie KochTr 4; ZawJeft 45.

αα. Właściwy osobom niedojrzałym (2): Praematurum iudicium, Ráne baczenie/ to yeſt niemądre/ głupie/ ſzalone. Mącz 211d; owom [tj. pisanie pieśni dla dzieci] ominął/ iáko w dordzáłośći Dowćipu coś ránégo KochTr 4.

β. Dotyczący początku nocy (2): W tymże czáśie Procion na morze vchodźi. Ale wynika Lábęć/ y iáſna Orlicá/ Y Strzałá/ y Ołtarzá ránégo ſtolicá. KochPhaen 23.

Szereg: »tak rany jako pozny« (1): Té [tj. gwiazdy Plejad] ácz drobné y ćiemné/ áwſzákże ták ráné Iáko pozné/ nie mogą być przepámiętáné KochPhaen 10.

Cf 2. RANNY, [RANOCZUJNY], [RANOSIEJNY]

ECB