[zaloguj się]
[pdf]

ŁAN (147) sb m

a pochylone (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N łån łåny
G łånu łånow
A łån łåny
I łånem łånami
L łånie łåniech

sg N łån (24). ◊ G łånu (51), łåna (4); -a UstPraw; -u : -a GrzepGeom (1 : 3). ◊ A łån (17). ◊ L łånie (18). ◊ I łånem (4). ◊ pl N łåny (6). ◊ G łånow (15); -ow (6), -(o)w (9). ◊ A łåny (5). ◊ I łånami (1). ◊ L łåniech (1). ◊ skrót L pl a. L sg (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Miara powierzchni użytków rolnych o różnej wielkości (od 16,7 do 25,3 ha); mansus BartBydg, Cn, JanPrzyw; laneus JanStat, JanPrzyw (147): BartBydg 86b; Miárá téż nie wſzędźie iednáka ieſt: y Pruśiéch/ w Mázowſzu/ w Litwie/ ná Włóki mierzą. w Wielkiéy Polſzce ná Szlády. w Máłéy Polſzce y w Ruśi ná łany. GrzepGeom 12v; Záśię/ ná ſzérzą w łan máią być trzy ſznury/ á w káżdym ſznurze ſą cżtéry miáry. GrzepGeom I4; Lany w Polſzce ſą rozmáité/ iedny zową Fráncuſkie/ á drugié Polſkié. Záśię/ Lany iedny ſą wielkié/ drugié ſą mnieyſzé. GrzepGeom K4; cztéry ſznury czynią ieden łan ná ſzérzą/ á ná dłużą ma być dźiewięćdźieśiąt ſznurów. GrzepGeom L3v; ſtáiań álbo prętów w łan ma być ośmnaśćie. GrzepGeom L4v, 13, K4 [2 r.], K4v [3 r.], L [2 r.], Lv (46); Ktemu też/ łany nie iednáko ſą ſzerokie w káżdem Powiećie. [iugera ipsa non sunt eodem modo laxa in omnibus muncipiisW ModrzBaz 119v, 120; SarnStat 282, 283 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: łan mierzać (4); łanu mierzanie (7).

Zestawienia: »łan francuski« = około 22,6-25,3 ha [szyk 6 : 6] (12): Tymże obyczáiem w Polſzce Lan Fráncuſkim zową Lanem/ przeto że thu do nas z Fráncyéy iákom rzekł/ álbo z Fránkoniéy przyſzedł. GrzepGeom Lv; Przetóż Lan Fráncuſki więtſzy ieſt niżli Włóká/więcéy niż czwierćią. GrzepGeom Mv, I2v, L [2 r.], L2v, L3, Mv (10); SarnStat 282, 283.

»łan frankoński« (1): Fránkońſki Lan zową téż Niemieckim Lanem. GrzepGeom L3v.

»łan królewski, wielki« [szyk 2 : 1] (2 : 1): Lan wielki zową Królewſkim Lanem/ który połowicą ieſt więtſzy á niż inſzy Lan. GrzepGeom K4v, K4v [2 r.].

»łan niemiecki« [szyk 2 : 1] (3): Prętów w Lan Niemiecki ieſt dwánaśćie. GrzepGeom M2v, L3v [2 r.].

»łan polski« (3): w Lanie Polſkim ma być dwánaśćie Prętów GrzepGeom M4v, M4v; SarnStat 283.

a. Podstawa uposażenia chłopa osadzonego na prawie niemieckim (73): RejRozpr I3v; Diar 63 [3 r.], 64, 76, 77, 78 (10); POdwoyſki my być obieran przes Woythá y Przyſiężniki z oſyádłych ludźi/ [...] coby miał przynamniey puł łanu Oſyádłoſći. GroicPorz G2v; UstPraw Gv [2 r.], G2; [Król i Rada] vrádźili ſyem poſpolity w Krákowie vcżynić/ ná ktorym vſtáwili/ ieſliby woyny było potrzebá/ miał dáwáć kmieć z łanu xij. groſzy według ſthárey vffały BielKron 405; OrzQuin P4v; Ná Podgórzu Chłopi dźierżą Lany/ (ieſliże wſzędźie tego niewiém) w których niemáſz iedno ćwierć Lanu Królewſkiégo/ á przedśię ié Lanámi zową. GrzepGeom K4v; NAſzy kmiećie dawáli nieznośne pobory Muśial ná to drugi zbyć/ dwu wołu z obory. Chcąc my kmiotkom folgowáć/ y ſwoiemu ſtanu /Po dwu groſzu matce ſwey/ zlożym ná rok z łanu. BielSat L4 [idem BielSjem 27v]; RejZwierc 39; ſkłádano pieniądze ná zapłátę żołnierzom z kmieći/ wedle łanow [pro iugerum numero] ModrzBaz 119v, 119v; Ieſli mieſzkáć przy dworze/ czy ná ſwoim łanie. Ty będźieſz wczás do tego/ á dokądeś młody/ Vżij świátá zá czáſu y piękney ſwobody. KochFr 52, 20; BielSjem 27v; ZawJeft 6; Phil P4; Podymnégo z cáłego łanu dwá groſzá máią bydź dawáné. SarnStat 351; pánom z káżdégo łanu [de quolibet laneo JanStat 1079] ieden dźień w tydźiéń máią robić [kmiecie] SarnStat 655, 63, 283 [2 r.], 349 [3 r.], 350, 351 [2 r.] (18); VotSzl Cv; Niżey niż rzeká/ żnieſz ná ſwoim łanie/ Bogáty manie. KlonFlis G3.

W charakterystycznych połączeniach: łan przedajny; łan dzierżeć; mieszkać na swoim łanie; pobor, podatek, podymne, poradlne (2) z (od) łanu; zapłata wedle łanow.

Wyrażenia: »łan osiadły« [szyk 8 : 5] (13): O obronie potocznej namawiali i zezwolili na nie podatek po sztyrech gr z łanu osiadłego wedle starych kwitacyj Diar 62; Wsi nowo nasiadłe mają płacić z każdego łanu osiadłego po dwu gr, a pułłanka po jednemu. Diar 90, 28, 79, 83; Wyzwalamy kmiećie Rycerſtwá náſzego od wſzelákich podatkow/ tylko ſobie ná nich oſtáwiemy z káżdego łanu oſiádłego dwá groſzá UstPraw G2; RejZwierc 39 [2 r.]; SarnStat 63, 350, 883, 892, 1055.

»łan rolej« (2): z káżdégo łanu roley [de agri laneo JanStat 322]/ álbo cáłey włoki po dwá groſzá SarnStat 352, 928.

Zwroty: »na jednym łanie siedzieć« [szyk zmienny] (5): kilka kmieći ná iednym łánie śiedziáło UstPraw Gv, G2; RejZwierc 39 [3 r.].

»łan zasiewać« (2): Ale ieſli z przerzeczonych młynárzów/ álbo Kárczmarzów/ albo zagrodników który cáły łan [de qudlibet laneo possesso solvet JanPrzyw 15] będźie záśiewał/ tedy płáćić dwá groſzá będźie. SarnStat 350, 892.

W przen (1): Y wowymći nie przemory Ktory przydzie ná pobory (marg) Poborcza (–) Záwżdy ſporzey do komory Gdzie bywáią gęſte wory Przedſięć błądzą owy łany Choćia ſtáre kwity mamy RejRozpr C4v.
b. Pole uprawne; tu w przen (2): O święta Páni Czyrkwi / krolá twego/ Proś/ niech gorcżycá ma łan z ćiáłá mego. GrabowSet O2; Iż nie ma ná ſwym grunćie do pychy podżogi/ Więc ná ſierocym ſzpłáchćiu/ i pyſzny/ i ſrogi. Vrodźiłá ſię wielką myśl/ ná Lanie ćiáſnym /Więc ſwe ſztuki wywiera śmiele/ w domu iáſnym. KlonWor 56.

Synonimy: ślad, włoka.

Cf PUŁŁANEK

DJ