[zaloguj się]
[pdf]

1. ŁEŻ (74) sb f i [m]

e jasne (tak też Cn).

Fleksja
sg
N łeż
G łży, łż(e), łż(e)j, łżu
D łży
A łeż
I łżą
L łży

sg N łeż (26). ◊ G łży (3), łż(e) (2), łż(e)j (1), [łżu]; -(e) RejZwierc; -(e)j BierEz; -y : -(e) BielŻyw (3:1). ◊ D łży (1). ◊ A łeż (27). ◊I łżą (12). ◊ L łży (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Kłamstwo, nieprawda, fałszywość; wymysł, oszustwo; mendacium Mącz, Calag, Cn; mentitio Mącz, Cn; falsum, inventum, nugae, sycophantia Mącz; infitiatio Calep; mendaculum, vanitas, vanitudo Cn (74): vżytecżniey ieſt ieſć chleb acż ſie go niechce niżli łży poſłuchać. BielŻyw 74; Zadne chwalenie bez podezrzenia łże niebywa. BielŻyw 140, 83; BielŻywGlab nlb 11; RejKup r3v; RejFig Cc2v; A wieſz iż záwżdy zacni ten obycżay máią/ Poſpolicie że zá łeſz policżki dawáią. RejZwierz 16v; KochSat B2; Mącz 340d; Czo ieſt gorſzego gdzye wſzethecżna mowá/ W ktorey łeż znácżną zákrywáią ſłowá. RejZwierc 216v; BudBib Zach 10/2; Calag 341a; Calep 533a; Włodarz ktory zełże tego karać/ á ktorego trzy kroć ſkarawſzy o łeſz/ cżwarty raz ná ſzubienicę GostGosp 162; A on iſty báłámut ze dzwonkiem y z puſzką/ Zywie ná tę łeż dobrze y z ſwą pánią duſzką. KlonWor 48; [Pobożny ták ſię obłudnośći ſtrzeże/ iáko y łżu/ bo oboygá ieſt oćiec dyabeł. PiotrGonSyn 6v].

łeż czyja (4): Dziecię gdy owce paſáło/ Cżęſto ná wilká wołáło [...] Y ludzie ktorzy oráli/ Záwżdy śię k niemu zbiegáli: Aż iego łeż pobacżyli/ Potym mu więcey nie wierzyli. BierEz K3, I2v; RejKup i6v; HistRzym 79v.

W połączeniach szeregowych (4): Mącz 436b, 482d; Day okrutnikom w lice ku ich záſmuceniu: Zetrzyſz ie, y ich thyrráńſtwo/ łeż, y okrućieńſtwo ArtKanc K4; Ale chwalą [łotrowie] ſzálbierſtwo/ łeż y oſzukánie/ Do niecnoty podniátę y też ponukánie. KlonWor 8.

W przeciwstawieniach »łeż ... prawda (8), prawdziwa mowa, sprawiedliwość« (10): Tego ſobie za krola wybierzcie [...] ktory łży nie miłuie á ſprawiedliwoſci naſladuie BielŻyw 148; Mącz 417b; Co ieſt gorſzego nád ięzyk omylny/ Co prawdę niſzcży á łże názbyt pilny. RejZwierc 216, 216 [3 r.], 216v [3 r.]; Ale ná tákie obráżenie niemoże być ſkutecżnieyſze lekárſtwo/ iedno gdybyś chęćią á zwycżáiem przyucżył ſię prawdę mowić/ á niemiał v śiebie ſproſnieyſzey wády iáko łeż [nullumque vitium turpius duxeris mendacio]. ModrzBaz 60.

W porównaniu (1): we wnątrz łeż zbrukána/ Rownie iáko ſprochniáła ściáná málowána. RejWiz 40.

W charakterystycznych połączeniach: łeż chytra, pochlebna (2), pokryta (skryta) (2), przeklęta, zbrukana, znaczna; łży posłuchać; łeż chwalić, deptać, miłować, pobaczyć, widzieć; o łeż gniewać się, karać; za łeż policzki dawać; łżą się brzydzić (2), we łży doświadczyć, poznać; łeż gniecie.

Przysłowia: Kogoćiem we łży poznáią/ Nie bárzo oń wſzyſcy dbáią: Y choćiaby prawdę mowił/ Nie kożdy mu będzie wierzył. BierEz K3.

S oſzuſtem á łgarzem łzą ſie obchodźić Mącz 68c.

Powiedz co lepſza/ ieſli prawdá przykra/ Ieſli łeż ſkryta/ pochlebna á chytra. RejZwierc 216v, 216, 216v [2 r.].

Fraza: »łeż się szyrzy« (1): Szyrzy ſie ogyeń gdy mu drew dodawaſz/ Y łeż ſie ſzyrzy gdy pochlebcy dawaſz. RejZwierc 216v.
Zwroty: »łeż mowić« = mendacium loqui Vulg [szyk zmienny] (2): Leop Ier 9/5; Záiſte ſproſna rzecż ieſt/ żeby onego cżłowieká/ ktorego vſtá łeż mowić [mendacio dicendo] nieſtracháią ſię/ miáły ſię vſzy zádáną łżą brzydźić.ModrzBaz 60v.

»łżą się obchodzić« (3): Non est mentiri meum, Nie zwykłem ſie łżą obchodźić. Mącz 220b, 68c, 157b.

»łżą się pętać« = nugari Mącz (2): Mendaciloquus idem quod mendax, Który ſie łżą pęta. Mącz 216c, 252d.

»łży wierzyć« (1): Tako proſto by przymierzyl Kto by iedno twey lzy wierzyl. Snaċ poſpolu zaſwieczyczie Gdy ſię wpiekle podnieczyczie. RejKup i6v.

»łeż wymyślić« = conflare a. struere mendacium Mącz (2): Conflare mendacium, Leſz wymyſlić. Mącz 130d, 422c.

»łeż [komu] zadać; łeż zadana« [szyk zmienny] (9;2): RejKup L; GroicPorz k3v; Dicere mendacium alicui, Zádáć komu łeſz. Mącz 216c; Záiſte ſproſna rzecż ieſt/ żeby onego cżłowieká/ ktorego vſtá łeż mowić nieſtracháią ſię/ miáły ſię vſzy zádáną łżą [verba mendacii audiendo] brzydźić. ModrzBaz 60v, 60, 60v [2 r.], 61 [4 r.].

Wyrażenia: »foremna łeż« (1): Bullate nugae, Foremna łeż. Mącz 28a.

»jawna łeż« (1): Aperte falsum, Szcziri fáłſz/ yáwna łeſz. Mącz 278d.

»wirudna łeż« = magnum et impudens mendacium, ementita opinio, merae nugae Mącz (4): Merae nugae, Wirudna łeż/ żywa matániná. Mącz 218d, 216c [2 r.], 329d.

Szeregi: »łeż albo bajka« (1): Centones ferre, Iednę łeż álbo baykę zá drugą powiedáć. Mącz 47b.

»fałsz i łeż« (1): Niebrzydźiły ſię Rzymſkie vſzy temi słowy fáłſz y łeż [a verbis falsi et mendacii]. ModrzBaz 60v.

»nieprawda albo łeż« (1): Bo tą przedmową ſercá tych/ ktorym bywa nieprawdá álbo łeż zádána/ bywáią od gniewu nieiáko odwrocone. ModrzBaz 60v.

»pochlebstwo a łeż« (1): Dwoia przycżina ieſth niewieſciego płacżu, iedna z ſprawey lutoſci á druga z pochlebſtwa á zełży. BielŻyw 31.

»łeż albo nieutciwe słowo« (1): Nád to dgyby [!] kto komu łeż/ álbo inne nieutćiwe ſłowo zádał GroicPorz k3v.

Animizacje (9):

W porównaniach (2): Prawdá by Orzeł ku gorze wylata/ Leż by Puſtołká czo Motyle chwata. RejZwierc 216, 216.

W przeciwstawieniach: »prawda ... łeż« (5): Prawdá káżdego ozdobi by złotem/ Leż bárzyey ſpluſka niż śmierdzącym błotem. RejZwierc 216; Prawdá zacnego ná wſzem zdobić muśi/ A łeż wſzetecżna niech ſie oń nie kuśi. RejZwierc 216v, 216 [3 r.].

Przysłowia: Záwżdy łeż s prawdą rozno s ſobą chodzą/ A w iedney głowie nigdy ſie nie zgodzą RejZwierc 216.

Leż záwżdy chodzi by Gęś oſzemłána/ A prawdá iáko krolewná vbrána. RejZwierc 216.

Zwrot: »z łżą się zbracić, pobracić, pobratać« [szyk zmienny] (2:1:1): RejZwierz 124; Nic ſzkodliwſzego kto ſie ze łżą zbráći/ Bo iuż y ſławę y poććiwość tráći. RejZwierc 216, 216, 217v.
żart. Zestawienia: »ciotka (pani) łeż« (2): Bo káżdy ná tym hándlu/ iuż ſowito tráći/ Kto ſie s ciotką pánią łżą/ práwie wiernie zbráći. RejZwierz 124; Hoyny gdy mu iuż przydzie wſzytko ſtráćić/ Nielza s ciotką łżą muśi ſie pobráćić. RejZwierc 217v.

»łeż jej miłość« (1): Vkáż ktho tego nie vżył z lekkoſcią/ Kto ſie pobrátał ze łżą iey miłoſcią. RejZwierc 216.

Synonimy: fałsz, kłamstwo, matactwo, nieprawda.

Cf ŁGANIE, ŁGARSTWO

TK