[zaloguj się]
[pdf]

RATUNEK (464) sb m

ratunek (115), ratunk (79), [retunek, retunk] [oboczności dotyczą tylko form N i A sg]; ratunek Mącz (6), SienLek (2), HistRzym, HistLan, KuczbKat (2), BielSpr, BiałKaz, PaprPan (2), Oczko (3), Calag, StryjKron (6), NiemObr, WisznTr, KochPieś, ArtKanc (2), KochProp, ActReg (4), Phil (2), OrzJan (4), OstrEpit, LatHar (9), WysKaz, SarnStat (4), SiebRozmyśl (2), PowodPr (2), VotSzl, CzahTr (5); ratunk RejPs (8), RejJóz, RejKup, RejWiz, RejZwierz (5), RejAp (7), GórnDworz, PudłFr; ratunek : ratunk LubPs (2:15), Leop (1:1), BibRadz (17:2), BielKron (3:11), RejPos (1:8), RejZwierc (1:2), BudBib (1:3), CzechRozm (3:1), ModrzBaz (3:2), KochPs (2:4), GrabowSet (11:3), GosłCast (2:1), SzarzRyt (1:1).

-unk (77), -ung (2); -unk : -ung BielKron (9:2).

a oraz e jasne (w tym w a 4 r. błędne znakowanie); retunk z tekstów nieoznaczających é.

Fleksja
sg pl
N ratunek, ratunk
G ratunku ratunk(o)w
D ratunku, ratunkowi
A ratunek, ratunk ratunki
I ratunkiem ratunki, ratunkami
L ratunku
V ratunku
inne sg N a. A - ratunek

sg N ratunek, ratunk (29). ◊ G ratunku (185). ◊ D ratunku (10), ratunkowi (4); -u LubPs (3), Mącz, GórnDworz, KochPs (2), VotSzl (2); -owi CzechRozm, NiemObr; -u : -owi RejPs (1:2). ◊ A ratunek, ratunk (164). ◊ N a. A ratunek (1). ◊ I ratunkiem (50); -em (4), -(e)m (46). ◊ L ratunku (12). ◊ V ratunku (1). ◊ pl G ratunk(o)w (3). ◊ A ratunki (3). ◊ I ratunki (1) WujJudConf, ratunkami (1) ReszHoz.

Sł stp: ratunk, Cn: ratunek, Linde XVI (sześć z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

W rymie: ratunku – frasunku (12), ratunkiem – frasunkiem (2), ratunek – szafunek (1), ratunku – szafunku (1).
1. Udzielanie pomocy mającej na celu uwolnienie kogoś z trudnej, często niebezpiecznej sytuacji; niekiedy z pozytywnym rezultatem, tj. ocalenie, uratowanie (z niem. Rettung); auxilium Vulg, PolAnt, Calag, Cn; ops Mącz, Modrz, Calag, Cn; adiutorium Vulg, PolAnt, Cn; subsidium PolAnt, Mącz, Cn; fides Mącz, Calag; praesidium Modrz, Cn; salus PolAnt; manus, ministerium Mącz; adminiculum, adiumentum, adiutus, auxiliatus, iuvamen, momentum, suppetiae, suppetiatus Cn (425): Vſtałem yuż wołayęcy w ták wyelkim trapyenyu/ Cżeluśći y gárdło moye w ſproſnem ochrapienyu/ Zoſtáło/ nye bacżąc niſkąd rátunku żadnego LubPs P6v, Q4v, R2 marg, Z; RejZwierz 115, 121, bb3v; Bacżąc Skánderbeg iż ſie ná to vdał Amurat dobywáć zamkow/ vpominał ſwoie Stároſty [...]/ aby ſie ſtale bronili przyrzekáiąc im zá dobry rátunek. BielKron 247v; RejPos 6v, 170v, 202v; GrzegŚm 2; Nád to/ dla żártu álbo dla rátunku iákiego kłamſtwem kogo oſzukáć/ choćiażby żaden ſzkody áni pożytku ſtąd niedoſtał/ przedśię tho namniey nieprzyſtoi. KuczbKat 340; [Węgrzy] Krolá Ludwigá w tyle Woyſká ſwego poſtáwili/ przy ktorym było Tyſiąc koni/ dla iákiego rátunku BielSpr 56v; Y dla tego [dusze zmarłych ludzi] nie potrzebuią od żywych ludźi rátunku ábo modlitw iákich/ gdyż im nie ſą poſługi náſze pożytecżne áni potrzebne. WujJudConf 202v; A przy tym też wierzymy y wyznawamy/ że niewierni do Piekłá záraz bywáią podáni/ ſkąd żadnemi rátunki od pozoſtáłych wybáwieni być nie mogą. WujJudConf 203; Biádá tym ktorzy z ſtępuią do Egiptu o rátunk CzechRozm 66; PaprPan Ee4; Vprzéymość moię złośćią mi oddáli/ Miáſto rátunku ſámiſz záśiadáli Ná gárdło moie. KochPs 49; Przyiecháli do niego [Bolesława Śmiałego] o rátunek troie Xiążąt zacnych z Oyczyzn ſwoich wygnáni StryjKron 180; NiemObr ktv; KochPieś 39; Boże moy wiecżny/ obácż me teſknice/ Nie máſz rátunku y nikogo z onych/ Mnie vlubionych. GrabowSet Rv, G4; CiekPotr 50; GosłCast 55; Zaś Bliźniętá Niebieſkie/ znák ieſt ziednocżenia/ W rátunku y przyiáźni práwie do ſkoncżenia. PaxLiz C2.

ratun(e)k kogo, czego [= kto, co jest ratowane(-y)] (4): żem Rozdziały [...] po kraioch znácżył. Przycżyná tego tá ieſt: áby znacżno było co Duch święty przez Apoſtoły piſał/ á co ludzie dla rátunku pámięći przypiſowali. BudNT przedm d3; ActReg 109, 111. Cf »bez (każdego) ratunku«.

ratun(e)k czego [= co ratuje] (1): RAcż miłośćiwy BOże/ dodáć porátowánia náſzey vłomnośći: áby my/ ktorzy świętey Bożey rodźićielki pámiątkę obchodźimy/ zá rátunkiem przycżyny iey byliſmy z náſzych niepráwośći podźwignieni. LatHar 408.

ratunek do czego (1): Tárkwinius Krol oſtátni Rzymſki/ będąc prze okrucieńſtwo ſwe z Rzymá wygnány/ zwątpiwſzy w pomocy Láćinnikow/ vdał ſie do Miáſtá Hetruſzkow proſząc ich o rátunek do przywrocenia ná Kroleſtwo. Phil E.

ratun(e)k komu, czemu [w tym w wyrażeniach przyimkowych: na ratun(e)k (16), do ratunku (1), na ratunku (1)] (21): A przetoż my ták ſtrapieni grzechámi ćięſzkimi/ ſumnieniom náſzym ſtrapionym ráthunku nie wiemy/ nie máſz ktoby nas vćieſzył ArtKanc L8. Cf Zwroty; »na ratunek«.

ratunek czego a. czemu (1): Kośćiele wiecżny/ zborze świętych w niebie/ O rátunek/ mey chęći/ wzywam ćiebie GrabowSet O2.

ratunek ku komu [= przeciw komu] (1): Bo owdzie nie widac teraz nikogo inszego ku Tatarom ieno Panow Łasczow około 700 koni będzie, a by się było Busko wten dom obrocieło, wielkibybył ratunek y prętki ku Tatarom gdyś swiadomeś wḿ iakoto dom rodowity, y iako ochotni Pacholcy, się wnim rodzą, dorzeczy rycerskich ActReg 131.

[retunek ku czemu: potym iżbyſcie y onym brańczom retunek ku wybawieniu dali ktorzy v niego [u Turka] w niewoli ſą/ y ſamſiadom waſzym ktore on thłumi á niſzczy/ na pomocz przyſzli. OrzKsiąż C6v.]

ratunek przeciw(ko) komu (2): A gdy Krol z Polaki y z Litwą w Lublinie Seymował/ ſłał vſtáwicznie poſły iedne zá drugimi Stephan Woiewodá Wołoſki/ proſząc Krolá o rátunek przećiw Turkom/ bo Máchomet v Andrinopolá wielkie woyſká zbierał do Wołoch StryjKron 657; SarnStat 1069 marg.

ratun(e)k w czym (12): RejPs 112v; LubPs M3v, Y5; Ano głoſy pod niebo o pomſtę wołáią/ Gdyż żadnego rátunku w ſwey nędzy nie máią. RejWiz 122; RejAp 64; A tu ſie potym vcż/ iż tego grzechu twoiego s ſiebie zetrzeć áni złożyć możeſz żadnemi wymyſły ſwiátá tego/ áni wynaláſki ſwemi [...]. A iż áni ná niebie/ áni ná zyemi/ nie naydzyeſz nigdziey w tym żadnego rátunku áni wſpomożenia/ oprocż dobroći á miłoſierdzia Páná ſwego RejPos 169, 230v; KochPs 95; NiemObr 45; WisznTr 28; Tákże ia biédny człowiek w ſwym ćiężkim fráſunku/ Niemam vznáć ná wieki żadnégo rátunku? KochPieś 29; GosłCast 63.

ratun(e)k czyj [= kto jest ratowany] [w tym: pron poss (13) – swoj (12), (swoj) własny (1), G sb i pron (3)] (16): LubPs A3v, M3v, aa2, hh4v; RejWiz 55v; A iżby pewnie wiedzieli iż ich Pan nie opuśći/ á iż cżás przyść muśi rátunku ich/ ſłuchay co Apoſtoł powiáda RejAp 84v, 64; RejPos 166, 176, 181v, 193, 225, 301v; O cnotą lekki/ Swiećie/ niewſtydliwy/ Iák to rzecż trudna/ by/ ná łonie twoim/ Rodźił ſię cżęſto/ przyiaćiel prawdźiwy. Bo dźiś/ przemyſłem/ nie iednym lecż troim/ Dźiwnym ſpoſobem/ vcżynność vdáią/ Nie z cnych rátunkiem/ ále z zyſkiem ſwoim. GrabowSet Y2; tedyć iuż miłośćiwy Królu/ w téy potrzebie oſtátniéy/ y w tákim niebeſpieczenſtwie króleſtwá twégo/ muśiſz wáſzá kró: M. przyznáć wielkié dobrodźieyſtwo pánſkié/ że ná pomoc wáſzéy kró: M. y ná obronę/ máło nie świát wſzyſtek pobudźić raczył. Nuż záś ten domowy/ y ſwóy właſny rátunek/ komu inſzému wáſzá Kró: M przypiſzeſz? OrzJan 109. Cf »ku ratunku«.

ratun(e)k czyj [= kto ratuje] [w tym: G sb i pron (6), pron poss (3), ai poss (1)] (10): Ze wſząd [ręce nieprzyjaciół] mię trzymáły poimánego/ á nie był nikt coby mię był rátował/ oglądałem ſię ná ráthunek ludzki/ ále go niſkąd nie było. BibRadz Eccli 51/10; Pro Deum atque hominum fidem, quid est si non hoc contumelia est, Iáko by ták rzekł/ y prze bogá żiwego/ I prze rátunek wſzech ludźi. Mącz 323a; RejAp 139v; RejPos 265v, 325v; PaprPan Cv; Lecż potrzebá nam do tey ſpráwy/ was pomocnikow náſzych: potrzebá nam rátunku wáſzego KarnNap A2; PaprUp E2v; OrzJan 34; Y owſzem vćiekaymy iáko z wody przed tonącymi/ ponieważ oni/ ieſli ſię około nich vwiiáć będźieſz rychley ćiebie pogrążą z ſobą beſpiecżnego/ niż ſię ſámi wynorzą od rátunku twoiego/ y ták áni ſobie áni drugim pomocy dáć nie mogą. WysKaz 12; [OrzKsiąż C4].

W przeciwstawieniach: »ratun(e)k ... drapiestwo, pomsta, upadek, złupienie« [w tym: drapiestwo a złupienie (1)] (3): Iuż miáſtho ſtalośći [!] ſproſna odmiáná/ miáſtho rátunku iákiego álbo wſpomożenia iákiego/ drapieſtwo á złupienie. RejZwierc 76; tu záśię wzdłuż y wſzerż ſkrócona Węgierſka źiemiá/ iuż więcéy wáſzéy kró: M. obroną bydź niemoże/ iáko przedtym: ále zgołá iuż niebeſpieczeńſtwem groźi: y iuż więcéy pomocy żadnéy áni rátunku/ ále zgołá vpadek wáſzéy kro: M. y wſzytkiému páńſtwu obiecuie OrzJan 90; by Tygris/ gdy ſwe baczy dźieći Miedzy myśliwcy/ choć tyśiąc ſtrzał leći/ Wpada w pośrodek/ nie o rátunk dbáiąc/ ále o pomſtę/ ſzkodźi y konáiąc. SzarzRyt Cv.

W połączeniach szeregowych (10): A iże doległośći [...] w tym thak wielkiem zgromádzeniu przypomnieć/ wylicżáć/ y rozcżytáć mamy/ ábychmy wcżás radą/ rátunkiem/ y pomocą temu zábieżeli/ o łáſkáwe wdźięcżne y miłośćiwe wyſłuchánie proſzę. BielKron [3322]; Pátrzayże gdy ná cię iáki ſmętek/ fráſunk/ ábo vpadek iáki żáłośćiwy przypádnie/ ſkądże pociechá/ ſkądże nádzyeiá/ ſkądże pewnieyſzy rátunk tobie przypáść może/ iedno s ſłowá á z obietnic Páńſkich. RejPos 167, 162, 163, 202, 230v, 248, 327; Phil B; OrzJan 133.

Fraza: »żadny ratunk nie pomoże« (1): Powieda też tu [Apoc 16/20] Apoſtoł: Iż inſuły ſie rozbiegły/ á gory nie były náleziony ná mieyſcach ná ſwoich [tj. znak zbliżającego się końca świata]. Thu możemy rozumieć iż iuż żadna ziemſka moc áni żadny rátunk ſwiáthá tego nic tám nikomu nie pomoże. Gdyż przez gory á przez inſuły możemy rozumiec krole á kſiążętá ábo ine mocarze ſwiátá tego. RejAp 139v.
Zwroty: »na ratun(e)k, ku ratunku bieżeć (a. przybiec); na ratunk przyskoczyć« [w tym: na ratun(e)k komu (1)] [szyk zmienny] (2:1;1): (did) Zephira iuż gwałtu woła (–) Ach nieſtotys prze Bog rata Na tak okrutnego kata Y kogoż to gdy potkało Czo ſie mnię dzys nędzney ſtało Taka lekkoſcz od łothrzyka Od nędznego niewolnika [...] (did) Achiża na rathunk przybiegła (–) Ach nieſtutys miła pani [...] Proſzę nie racżyſz ſie trapić RejJóz F8; BielKron 215; Troiánie widząc z dáleká ogień/ káżdy iáko naiprędzey mogł ku rátunku bieżał GórnDworz Z2; KochProp 8.

»być na ratun(e)k, na ratunku [komu]« [szyk zmienny] (1:1): RejPs 105; Walká ſtałá bliſko pułtory godziny/ vćiekáiącym noc kthora iuż byłá záſzłá y deſzcż wielki ná pomocy był y rátunku. BielKron 308; [Y rzekł Ieſliby mię przemagał Aram/ tedy mi będzieſz ná rátunek [eris mihi in salutem]/ á ieſli ſynowie Hammonowi ćiebie będą przemágáć/ tedy ia ćiebie rátuię. BudBib 1.Par 19/12 (Linde)].

»ratun(e)k (po)da(wa)ć; ratunku doda(wa)ć; ratunek nie ma być dawan« [w tym: z przeczeniem (13)] = opem non ferre, non opitulari, succurere Modrz [szyk zmienny] (21;8;1): Y wydrzeſz mie z zákrytego ſidłá ktore námię chytrze było záſtáwiono z ktorego bych iá ſobie bez twey pomocy żadnego rátunku niemogł dáć. RejPs 44; [Turek Soliman] zebrał woyſko przyćiągnął do Biłáhrodu Ráckiego/ mocnie á prętko dobywáć. Krol Lodwig chcąc go rátowáć/ poſłał do pánow Cżeſkich áby rátung dáli. BielKron 328, 228, 252, 460; á ſkoro przypádnie ná cię vpadek iáki/ nieſzcżęſcie iákie/ álbo przygodá/ iuż ſłyſzyſz iż [przyjaciel kupny] ſtoi z dáleká iedno dziwuiąc ſie/ á żadnego rátunku vpadkowi onemu nie dodawáiąc. RejAp 152v; Ten [szlachcic] [...] poiman był od Murzynow/ kthorzy ták prędko przypádli/ iż owi ná bacie/ áni vciecz áni rátunku żadnego dáć ſobie mogli GórnDworz Y7v; RejPos 210, 220; RejZwierc 95; BielSpr 59v; (nagł) Kámillus Rzymiánin. (–) GDy był wygnan od Rzymá niewinny nędznicżek/ Zápomniawſzy ſwey krzywdy wielki miłoſnicżek/ Gdy obacżył gwałt wielki ludowi Rzymſkiemu/ zebrawſzy pocżet ludzi dał rátunek iemu. PaprPan Hh3; Co ieſli ná cżłowieká należy/ áby onemu komu idźie o gárdło dał rátunek/ żeby álbo od ogniá/ álbo od wody/ álbo od nieprzyiaćielá/ álbo od iákiey inſzey nędze mogł być wyzwolon: tedyć záprawdę łácżnym/ prágnącym/ nágim/ źiebnącym/ słuſzna rzecż ieſt dáć rátunek/ żeby z niedoſtátku rzecży potrzebnych niepomárli. ModrzBaz [38]v; niegodźien ieſt pomocy ludzkiey/ kto w niebezpiecżeńſtwie będącym rátunku niedawa ModrzBaz 68v, 67, 111; [Sieciech] [...] potim naſie wſzitko Ricerſtwo powaſnil niemogl mu dac Ratunku Wladiſlaw dla zwaſnienia wſzitkich PaprUp B2v; ActReg 144, 173; A ieſli kogo nieſzcżeśćie ponędźi/ [krol] Pomoże powſtáć/ y doda rátunku/ Aby wychodźił z nędze y z fráſunku. GrochKal 17; Coż zá rátunek da/ śmierć twa [Chrystusowa]/ mnie nędznemu/ Daſzli zboycy/ dni moie/ Mdłego/ bez władzey: ſtráſznie walcżącemu Przećiwnikowi: á zbroie Z tarcżą mi nie daſz/ bym krył śiły ſwoie? GrabowSet E2; OrzJan 133; O błogoſławiona Márya/ [...] ktoraś oſobliwym twym onym zezwoleniem/ rátunku dodáłá świátu zágubionemu. LatHar 486; Inſzym rátunku dodał/ ſámego śiebie nie może rátowáć LatHar 700, 713; Swidrygałowi przećiwko Króleſtwu Polſkiému rátunek od Miſtrzá niema bydź dawan. SarnStat 1069 marg; CzahTr F4v, H2; Ach mnie przebóg/ nieſtétyſz/ nieſłychána trwogá. Płácze moie ze łzámi/ proſzę przybywayćie/ A mnie w nieſczęśćiu moim rátunku dodayćie. GosłCast 63, 24; [Wierzcie temu [...]/ iż czożkolwiek cżyni pan Turek/ ktemu myſli ſwe ſzykuie wſzytkie/ iżebyſcie wy/ niechczącz dać rethunku ſamſiadom ſwym [...]/ wy też ſami od iego ręku zginęli. OrzKsiąż A4v, A7v, A8, C5v, C6v; gdźie przez te dni mogłby żołnierze zbieráć/ y nam w cżás retunku dodáć. PowodPorozum F5v].

»ratun(e)k mie(wa)ć; ratunku nie mający« [w tym: z przeczeniem (13)] = protegi PolAnt; non habens adiutorium Vulg [szyk zmienny] (13;2): Abowiem kościoł ſwięthy widząc iáko w ſtárośći ſwey ieſt thák bárzo ze wſzech ſtron opuſzcżony/ nie máiąc tu ni s kąd rátunku á wſpomożenia ſwego od ludzi. LubPs A3v; RejWiz 122; Abowiem Pan widźiał im dáley tym więcſze vtrapięnie Izráelſkie/ Ták tych co byli ná mieyſcách obronnych/ iáko y onych co byli gdźie indźiey ná ſtronie/ y niemieli rátunku Izráelitowie [neque auxilians Israeli]. BibRadz 4.Reg 14/26; Nie zwodź bitwy z człowiekiem gniewliwym/ [...] ábowiem on nie ma zá nic ſobie krwie/ á gdźie nie będźieſz miał rátunku [ubi non est adiutorium]/ zamorduie ćię. BibRadz Eccli 8/19, Eccli 2/14; RejPos 163, 260v; Nárzekáć będą pánienki nie máiąc oblubieńcow/ będą nárzekáć niewiáſty vtráćiwſzy męże/ y będą teſz nárzekáć corki ich nie máiąc rátunku. BudBib 4.Esdr 16/34; Gdyż Bog/ vmie Zuzánnę wierną procż obrońce żadnego/ rátunku też nie máiącą/ od zápalcżywey pożądliwośći zápámiętáłych ſtárcow w cżyſtośći mężowi iey záchowáć CzechRozm 245; Acż ſię lepak do tego znam/ że ze mnie [...] małą pomoc y rátunk Rzecżpoſpolita mieć może [nec opis aliquid in me, nec praesidii in authoritate mea esse Reipublicae] ModrzBaz 1v; To ieſt kſtałt myśli moich: áni ia mam ſobie Pewnieyſzego rátunku/ ieno vfáć tobie. KochPs 195; GórnRozm B3v; GrabowSet H2v; LatHar 399; Potkánie vcżyniwſzy plác otrzymywáli/ Choćia máły rátunek ſkąd inąd miewáli. CzahTr H.

»ratunku się nadziewać (a. spodziewać); nadzieję o ratunku mieć; w ratunku nadzieję mieć« [w tym: z przeczeniem (5)] [szyk zmienny] (6;1;1): A wſſákoż gdy ku Pánu wyernye záwołáyą/ Acż ſye ni ſkąd rátunku yuż nye nádzyewyą/ A wżdy ye Pan z onego trapyenya wybáwi LubPs Y4v, Y5 marg; Powiedzyał ſwe zdánie Antenor w ty ſłowá/ iż iuż wſzyſcy widzimy oſtátni vpadek ſwoy/ á w żadnym rátunku nádzyeie nie mamy BielKron 59v; RejPos 161 marg, 162, 167v; W Dźień okrutney przygody ia cżłowiek ſtrapiony/ Smętne ocży podnoſzę/ pátrząc ná wſze ſtrony/ Spodźiewáiąc ſie rátunku/ W tak ćięſzkim moim fráſunku WisznTr 28; [...]/ których [chrześcijan w niewoli tureckiej] iż liczbá ieſt bárzo wielka/ łácno/ iáko ſkoro ieno otuchę iáką y nádźieię o rátunku wáſzym mieć będą/ łácno ſobie ſámi przez ſię do wolnośći drógę znaydą. OrzJan 34; [Y Karwaći/ Słowacy/ y inſze narody [...]/ czo inſzego w tey niewoli ſwey myſlić maią/ iedno aby mogli iaką pociechę mieć á nadzieię w rethunku waſzym: aby kiedy mogli wynić z tey niewoley. OrzKsiąż C4].

»ratun(e)k obiec(ow)ać« [w tym: z przeczeniem (1)] [szyk zmienny] (4): Seine hlffe vnd foerderung zuſagen. Swoię pomoc y rátunek obiecáć. Promittere fidem. Calag 436b; StryjKron 738; który [naród włoski] y ſam z ſwéy dobréy woléy/ y zá ſtárániem mężnégo Céſárzá Piątego/ obiecuie pomoc y rátunek dla poſpolitégo dobrégo. OrzJan 108, 90.

»posłać na ratunk [komu]« (2): Krol Polſki poſłał ná rátunk Thaborom [...] ludzi ná pomoc. BielKron 303v, 252.

»posłać o ratunek« (1): Ná then czás Krol Acház poſłał do Krolow Aſſyriyſkich o rátunek [missit ... ad reges Assur, ut auxiliarentur sibi]. BibRadz 2.Par 28/16.

»prosić o ratun(e)k, ratunku« [szyk zmienny] (10:4): LubPs hh4v; RejZwierz 122; Ceſarz Konſtántyn Páleologus [...] poſłał do Láćinnikow/ to ieſt do Rzymſkich pánow/ proſząc prze Bog o rátunk. BielKron 251, 121, 311v; Co ſie też dotycże obiáwienia duchow/ y duſz zmárłych ludźi/ żeby ſie podcżás vkázowáć miáły żywiącym/ proſząc od nich rátunku áby były wybáwione. WujJudConf 204v; BudBib I 351d marg; Gdy nas przyiaćiele o rátunk proſzą [Amicis opem nostram postulantibus]/ ledwie pomagamy ModrzBaz 144; Hlff begeren. Pomoc żądáć. Rátunku prośić. Petere auxilium. [petere] opem. Calag 288a; StryjKron 657; Phil E; Cóż tákiégo ieſt/ w czym byſmy nádźieię ſwoię pokłádáć mieli/ ieno w tobie [królu]? álbo do kogo ſie wżdy vćieczemy? od kogo rátunku prośić będźiemy króm ćiebie? OrzJan 96; LatHar 171; GosłCast 71.

»na ratun(e)k przyby(wa)ć; ratunek mogł przybyć« [w tym: komu (5)] (6:1): Y przybywáło ich ná káżdy dźień Dawidowi ná ráthunek [adveniebant David ut auxiliarentur ei] áż ich był wielki pocżeth iáko woyſká Bożego. BibRadz 1.Par 12/22, 1.Mach 11/43; Ták zápaleni słowem Hetmáńſkim [Litwa]/ wnet potym [...] Kilko vphow Tátarſkich pobili ná głowę/ A drudzy vciekáli máiąc konie zdrowe. Widząc to Cárzykowie co v koſzá byli/ Wnet ná rátunek ſwoim Tátárom przybyli/ Z wálnym woyſkiem Hordinſkim z Vlany/ z Murzámi StryjKron 732, 722, 747; y folgowáć niemaſz [królu] áni pracéy/ áni ſtárániu/ áni pilnośći żadnéy do tąd/ áżby poiednawſzy Niemce/ mógł ſie przywróćić żądny pokóy wſzyſtkiému krześćiiáńſtwu: iżeby zá tym wáſzéy K. M. ſámému/ y koronie twoiéy/ pomoc/ obroná/ rátunek mógł przybyć OrzJan 133; OD Narwie do Gdańſká álbo do Lemburgu, iest 130. mil morzem brzegu pięknégo [...]. Wielka to iest diſtáncia, że áni ći ztąd, áni owi ztámtąd ná rátunek niemogliby przybydź czáſu gwałtownéy potrzeby, ledwo zá ſześć niedźiél landem. SarnStat 134; [Ieſlibyś obacżył áno ſpieráią á przemagáią moię ſtronę Syriycżykowie/ przybędzieſz mi ná rátunk [eris mihi in adiutorium] Leop 2.Reg 10/11 (Linde); BibRadz 1.Par 19/12].

»przyść na ratun(e)k, do ratunku; nie przyszedł ratunk [komu]« [w tym: z przeczeniem (2)] = venire in adiutorium Vulg [szyk zmienny] (2:1;1): Podnyoſłem ocży moye ná wyſokye gory/ A przedſię mi nye przyſſedł ni s kąd rátunk ſpory/ Aż od ſámego Páná przyſzło wſpomożenye LubPs cc2v; Złorzecżcie zyemi Meroz y iey obywácielom/ Roſkazał Anyoł Páńſki/ iż tu ſwym przyiacielom/ Nie chcieli przydź ná rátunk mśćić krzywdy páná ſwego LubPs hhv; Leop Dan 10/13; PaprPan S3.

»szukać ratunku« [w tym: z przeczeniem (4)] [szyk zmienny] (23): ábowiem ſnadz w naſprzećiwnieyſſych vciſkoch ſwoich niſkąd ynąd niechce ſſukać rátunku duſſá moiá iedno od páná ſwoiego. RejPs 112v; Od kápłaná ofyáry zbáwyenya/ od páſtyrzá (owcą będąc) rátunku ſſukam. KromRozm III O4; LubPs I, Y5, aa2; RejWiz 55v; RejAp 64, 71v, 123v, 141; iż więcey miłuiemy/ ábo rátunku/ ábo wſpomożenia ſzukamy od inych ſtanow/ ták ná niebie iáko y ná zyemi/ oprocż thák dobrego á ták łáſkáwego Páná ſwoiego RejPos 145v, 181v, 193, 225, 230v, 301v (9); KochPs 95; NiemObr 45; Niechay ſię przybliży modlitwá moiá przed oblicżność twoię/ Pánie. A ieſlibyś ſię ty ná mię gniewem poruſzył/ y v kogoż rátunku ſzukáć mogę? LatHar 154; áby okazał potrzebę wćielenia y śmierći Páná Chriſtuſowey: bez ktorey áni Pogáni zbáwieni być mogli: áni Zydowie żadnymi vczynkámi ſwymi/ by też nabárziey z zakonu rátunku ſzukáli. WujNT 517.

»ratunku udzielać« (1): TYm ſpoſóbem wagę álbo funt ſpráwiedliwośći záchowamy/ ieſli tym którzy ſie nie porownywáią rádźi/ z ſtráchem Praw rátunku vdźiélámy/ záſtáwuiąc ſie zá drobnieyſzé/ bucznieyſzych niezáhámuiemy. SarnStat 155.

»na ratun(e)k wołać, wołanie; o ratun(e)k (za)wołać, krzyknąć« = postulare fidem, quiritare (quiritari), subsidium invocare; quiritatio, quiritatus Mącz [szyk zmienny] (4:2;2:1): RejZwierz 47v; w Sżwáncżárſkiey też ziemi ſie tráfiło w Turyngi [...]/ iż z vrzędu Biſkupiego ich kápłaná poimano w nocy/ á gdy kápłan wołał ná rátunk/ pochwyćili ſie wſzyſcy do zbroy odbili go BielKron 201v; A w tym cżáſu pocżęłá Litwá z Ruśią pierzcháć gdy pola dáley nie mogli wytrzymáć. Konſthánty ná Polaki krzyknie o rátunk BielKron 409v, 97v; Quiritatio, Ná rátunek wołánie/ lámentowánie/ vtiskowánie. Mącz 343a, 315b, 343a [2 r.], 505a.

[»wziąć retunek«: [panowie Polacy] kogoż na retunk wziwać będziecie/ gdi onym też teras retunku dać żadnego niechcecie? Yeſli ten cżas retowania teraz [...] opuſcicie/ potym byſcie radzi abo komu dali/ abo od kogo wzięli retunek/ á niebędzie tho mogło być. OrzKsiąż A7v.]

»na ratun(e)k, o ratunek wzywać (a. wezwać)« = vocare in auxilium PolAnt [szyk zmienny] (2:1): BibRadz 1.Mach 11/47; Ale przedśię wſzytkiemu temu nie vfáiąc/ nielza iedno kogo drugiego mocnieyſzego/ ná rátunek wzywáć. NiemObr 19; GrabowSet O2; [OrzKsiąż A7v].

»ratunku nie (z)naleźć (a. znaleźć nie moc)« [szyk zmienny] (8): BOże náſz [...]/ Do ciebie w trudnoſciách náſſych muſiemy o pomoc/ Bo niſkąd rátunku ſwego ználeść nie możemy/ W vćiſkoch tych ktore ná ſię ták wyelkye bacżymy. LubPs M3v; Ale tám iuż żadney pomocy/ żadnego rátunku/ żadnego przyczyńce ieſliże iuż ſpádnieſz z dekretu tego/ nie naydzyeſz ná niebie áni ná zyemi. RejPos 248, 169, 176, 181v, 202, 248, 327.

»zwątpić w ratunku« (1): Nędznym ia proch/ o Pánie: á z młodośći moiey/ W niwecż mnie káźi práwie ſtrách/ niełáſki twoiey/ Iużem zwątpił w rátunku/ śmierći cżekam tylko GrabowSet F.

»ratunku żądać« = implorare opes, manus tendere, quiritare (quiritari) Mącz (3): Imploravit hominum opes [...], Rátunku á przemożnośćy żądał. Mącz 266c; Quirito, et Quiritor, Ná rátunek Quiritow/ to yeſt/ Rzymiánów wołam prze żywy bóg rátunku żądam. Mącz 343a, 209.

Wyrażenia: »w ratunku pomocny« (1): w rátunku pomocny Trudno drugiému maſz bydź/ gdyś ſam nie ieſt mocny. GosłCast 70.

»ratunek prędki« [szyk 1:1] (2): náoſtátek gdy práwie wſzyſcy ná podánie Zamku przyzwolili/ Sołohub ich od tego hámował/ obiecuiąc im prętki rátunek od Krolá/ bo iuſz był przyciągnął do Mieńská. StryjKron 738; ActReg 131.

»ratunek z upadku« (1): A ieſzcże nie doſyć áby [Pan Jezus] ſie tylko ſtárał o wſpomożenie twoie/ á o rátunek twoy z vpadku twego/ ále cie ieſzcże ktemu z rádoſcią cżeka/ wabi/ á námawia do kroleſtwá ſwoiego RejPos 166v.

Szeregi: »lekarstwo i ratun(e)k« (1): Kápłan bez ſłuſzney przeſzkody Mſzą opuſzcżáiący/ vymuie [...] Troycy ś. cżći y chwały/ Anyołom weſela/ grzeſznym odpuſzcżenia/ ſpráwiedliwym pomocy y łáſki/ w cżyścu będącym ochłody/ Kośćiołowi duchownego Chryſtuſowego dobrodźieyſtwá/ á ſámemu ſobie lekárſtwá y rátunku. LatHar 76.

»ratun(e)k ani miłosierdzie« (1): áby nas w iákim gniewie á w iákiey omyłce nie záſtał on ſrogi cżás zeſcia náſzego/ gdyż iuż thám potym żadnego rátunku áni miłoſierdzya ználeść nie możemy. RejPos 181v.

»ratun(e)k a(l)bo (ani) nadzieja« [szyk 2:2] (4): A ták kto [...]/ álbo od kogo inego nádzieie ſwey álbo iákiego inego rátunku ſobie ſzuka álbo nábywa/ iuż Pánu ſwoiemu zgwałćił wiárę RejAp 141, 71v; RejPos 260v, 301v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»odkupienie ani ratun(e)k« (1): Tu ſie zmiłuy nádemną wſzechmogączy Boże moy/ gdyż to pewnie wiem iż iuż w piekle żadnego odkupienia áni żadnego ráthunku nie naydzye. RejPos 248.

»ratun(e)k i pociecha« [szyk 1:1] (2): bo kiedyby w nich byłá prawdźiwa wiárá/ doználiby Chriſtuſá w ſobie mieſzkáiącego [...]: y nie ſzukáliby od ludźi śmiertelnych cáłey poćiechy/ y doſkonáłego rátunku/ w krewkośćiách y doległośćiách ſwych NiemObr 45. Cf »ku ratunkowi i pociesze«. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»bądź przyczyna bądź ratunek« (1): LItánia Greckie ſłowo ieſt/ [...] wykłáda ſię prośby cżynienie/ ábo ſupplikácya/ bądź oprzycżynę/ bądź o rátunek kogo proſząc. LatHar 171.

»rada i ratun(e)k« = consilia ac opes Modrz (2): Ale ſtrách á pochlebſtwo á zła wiárá ktemu/ Odeymuie ten rozum y ſtałość káżdemu. Iż Pánu nie dufamy/ á v ſwiátá tego/ Szukamy káżdey rády y rátunku ſwego. RejWiz 55v; ModrzBaz 77. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»(abo) ratun(e)k, (ani, i, a, a(l)bo) wspomożenie (a. pomoc)« = praesidium, ops Modrz [szyk 13:11] (24): A bowim śiłá ná tym záprawdę należy/ kiedy kto dobrem wychowániem á ćwicżeniem ieſt vſpoſobion/ zwłaſzcżá wtym żywocie záwiłem/ gdzie niemáło rátunku y wſpomożenia potrzebá káżdemu. GliczKsiąż A3v; LubPs A3v, hh4v; BieKron 228, 308; RejAp 64, 123v; Sioſtrá [...] bieżáłá iáko nadaley mogłá ná doł po brzegu/ wołáiąc/ á miecąc iey powroz/ [...] áby ſie ięłá zań. Widziáłá to oná niebogá [...] y nie raz przyſzedł iey był powroz w ręcze/ ále ſie zań [...] iąć niechcziáłá [...]: tákże wſzeláką pomocą/ y rátunkiem gárdząc/ dáć gárło prędziuchno muſiáłá. GórnDworz Bb2; Podawayże też z tych zyarnek nádánych tobie/ iáko tá lilia/ pomoc/ rátunk/ iáko lekárſtwá potrzebuiącemu bliźniemu ſwoiemu. RejPos 220, 145v, 161 marg, 166v, 169, 176 (11); RejZwierc 76; ModrzBaz 1v; Calag 436b; OrzJan 90, 108. [Ponadto w połączeniach szeregowych: pomoc 5 r., wspomożenie 3 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »bez ratunku« = w beznadziejnej sytuacji; w funkcji przydawki i orzecznika (4): Widzyemy oſtárzáłe látá iego/ widzyemy niedoſtátki á niezlecżone choroby iego/ ktore go ták zemdliły á vtrapiły/ iż theż iuż práwie ſie zda być bez rátunku ná wſze ſtrony. LubPs A4v, Y4v; Pocżytano mię z tymi co z ſtępuią do ieźiorá/ ſtałem ſie iáko cżłowiek bez ráthunku [sicut homo sine adiutorio]/ między zmárłymi wolen. Leop Ps 87/5; rodzice y namowce duſz bez ráthunku [animarum inauxiliatarum] chciałeś ſtráćić/ z pośrzodku ſwiąthośći twoiey/ przez ręce oycow náſzych Leop Sap 12/6.

»bez (każdego) ratunku« = jeżeli a. chociaż nie będzie ratunku (3): bo choć Malborg wtwardym mieyscu iednak bez ratunku ktory y trudny y daleki, za niebespieczenstwem tym słabsza nadzieia o zadzierzeniu go. ActReg 95; Policżonym z orſzaki/ co w otchłań sſtępuią/ Co w śmierći/ bez rátunku/ wolnymi ſię cżuią. GrabowSet H3.

~ bez ratunku czego [= co jest ratowane] (1): Iednemu zgore dom tuż o ſciánę drugiego á nikt go rátowáć nie może/ á themu zápaliwſzy ſie ſam zágáſnie bez káżdego rátunku iego. RejAp 128. ~

»bez wszego ratunku« = nieuchronnie (1): Pewnieby ſie to koło [tj. niebo] nam iście ſpádáło. A bez wſzego rátunku ná zyemięby pukło/ A nas wſzytki zá rázem by śklanki potłukło. RejWiz 148v.

»ku ratunku(-owi)« [w tym: czyjemu (= kto jest ratowany) (1)] (2):

~ Szereg: »ku ratunkowi i pociesze« (1): z ktorymi [ludźmi na ziemi]/ iż ſam pan Chriſtus ocżywiśćie być nie może/ dla cżego ku rátunkowi/ y poćieſze ich zoſtáwił ná mieyſcu ſwym widźiáną głowę/ ktoraby ich/ y rządźiłá/ y ćieſzyłá/ y w doległośćiách podpomagáła. NiemObr 30.
Cf »ku ratunku bieżeć«. ~

»na ratun(e)k« (30): BielKron 351; Tákże niedługo potym/ wziąwſzy záſię Koroniánie niemáłe woyſko ludzi na rátunk od Erythreianow/ ták długo przećiwko Chijom walcżyli/ áż nákoniec nielza było inácżej Chijom/ iedno zá pewną vgodą miáſto Leukonią podáć GórnDworz Z4v; RejPos 130v; [[Skanderbeg] podobno wiele mieśc ludźmi był oſádził/ á práwie ie ſobie iákoby ná rátunek záchował BarlBaz 76 (Linde)].

~ na ratunek komu (6): LubPs hh; BielKron 314, 406v; ázażby tho był wielki koſzt/ álbo iáki vſzcżypek práwá poſpolitego/ gdyby ſie wſzyſcy zezwolili/ áby iedná zyemiá domá ſiedząc záwſze gotowa byłá ná rátunk onym ludziom/ gdyby potrzebá przypádłá/ wići nie cżekáiąc. RejZwierc 188; A kiedyby tá claſsis ábo flotá byłá, [...] tedyby zá ſześć dni mógł woyſko przywieźć ná rátunek Narwi, á z Narwie tákże ná rátunek Pruſóm zá ſześć dni SarnStat 135.

Cf Zwroty. ~

Przen (1):
Zwrot: »ratunk dawać« (1): Podobno też tá Leliwá [herb Leliwa przedstawia półksiężyc i gwiazdę]/ Tey właſnośći iáko żywá/ Tu ná ſwiecie vżywáłá/ Co przy tym herbye zoſtáłá. Swiecąc ludzyom w ich trudnoſciach/ W ciemnych nieſpráwiedliwoſciach. Tu káżdy ſtan wſpomagáiąc/ S ſwych promieni rátunk dáiąc. RejWiz A2.
a. O pomocy Boga i na rozkaz Boży (w zagrożeniu duszy lub ciała) (189): IEhowo co ſię namnożyło kłopocących mię? mnodzy powſtáli ná mię. Mnodzy mowią duſzy moiey. niemáſz mu rátunku w Bogu BudBib Ps 3/2[3]; KochPs 184; BOG ſwoié dźiatki miłuie/ Swégo duchá im dáruie: W którym iuż ſą pewné niebá/ Y rátunku/ gdy potrzebá. KochMRot A3; Pomni/ że rátunek/ Bożey ieſt właſnośći. GrabowSet [C4]v, K4, Q2v; A gdy go [Dawida] ćieleſney pożądliwośći ognie paliły/ y márnośći świeckie/ iáko byſtrych rzek wáły nań biły/ zdobywał ſię ná ten duchowny rátunek/ vprzeymym ſercem do P.Bogá wołáiąc/ y mowiąc: Przeraź boiáźnią ćiáło moie LatHar +3; PRośimy ćię/ Pánie Boże náſz/ ábyś ſpráwy náſze/ Boſkim twym nátchnienim vprzedzał/ y rátunkiem do fortunnego końcá przywodźić racżył LatHar 13 [idem (2)], 183, 218, 344; WujNT Act 26/22; Ták ſie pan z ſwoimi wiernémi ſpráwuie/ Iż im té tu poćiechy żalem przeplátuie: Wſpiéráiąc ie/ gdy widźi/ że trzebá rátunku/ Pewnie ich nie odbiéga w onym ich fraſunku. SiebRozmyśl B.

ratun(e)k kogo (G) [= kto jest ratowany] (1): A ty o Boże moy z miłoſierdzya ſwego/ Przyſpyeſz tu ná rátunk mnye vtrapyonego LubPs Q3.

ratun(e)k kogo (1), czego (3) [= kto, co ratuje]: A ya przedſię zá rátunkyem cyebye Páná ſwego/ Wyrwanem yeſt zwyelkośći wod potopu ſrogyego. LubPs E; [Któryś zawołał:] Oycże w ręce twoie polecam Duchá mego: [...] Rácż y duſze náſze z tym ſię świátem żegnáiące przyiąć w ręce twoie: á zá rátunkiem świętych zaſług twoich/ rácż ie obronić od naiázdow wſzelkich nieprzyiaćioł ich LatHar 31, 457. Cf »bez ratunku«.

ratun(e)k komu [zawsze w wyrażeniach przyimkowych; w tym: na ratun(e)k (7), ku ratunku(-owi) (2)] (9): Cf Zwroty, Wyrażenia przyimkowe.

ratun(e)k kogo, czego a. komu, czemu [zawsze w wyrażeniu przyimkowym: na ratun(e)k] (5): Cf Zwroty; »na ratun(e)k«.

ratun(e)k przeciw(ko) komu (2): Modli ſię Bogu áby dał rátunek ludowi ſwemu przećiwko ſrogiem á okrutnym ich nieprzyiaciołom BibRadz Ps 82 arg; TWego rátunku/ Boże Pełny łáſki/ lutośći/ Przećiw wężowey złośći Wzywam: bo w ſercu łoże/ Moim ma: pewnie/ bez ćiebie mnie zmoże. GrabowSet D3.

ratunk nad kim (1): Rátunk Páńſki nád wyernym przełożeńſtwem. LubPs E4 marg.

ratun(e)k w czym (13): Gdyż ia zá rátunkyem yego wkáżdey ſwey przygodzie Iścye nie mogę przydź nigdy ták ku żadney ſſkodzye. LubPs G3v; Ci do páná wołáli: á pan w ich fráſunku Prędkiego ſmutnym dodał rátunku. KochPs 164 [idem (3)], 43, 69, 164, 165 [2 r.]; GrabowSet I4v; przetom iedno w tobie nádźieię pokłádáłá/ á do ćiebie tylko wołáiąc o rátunek/ w ták gwałtownéy potrzebie moiéy SiebRozmyśl E4v, F; SzarzRyt B2. Cf »ratunk w niebeśpieczeństwie«, »ratunk w przeciwnościach«.

ratun(e)k czyj [= kto jest ratowany] [w tym: pron poss (13) – swoj (2), G sb i pron (5)] (18): RejPs 102, 103v; Poſpieſz ku rátunku memu tyś Bog moy obrońcá LubPs H2, N3, O5v marg, R2; Porwi tarcż y rodellę/ á powſtań ná rátunek moy. BibRadz Ps 34/2, Ps 39/14, Iudith 8/12; [Pan mówi:] Iż gdy do mnie záwoła przydź mi ná ráthunk moy miły Pánie/ iż nie chce nic zámieſzkáć ná záwołánie iego/ ále ſie obiecuie wnet przydź ná rátunk iego. RejAp 195; RejPos 174v; Ktorzy [anieli] iż oto y teraz pod Nowym przymierzym wyſyłáni bywáią ku pomocy y rátunkowi/ y obronie wiernych CzechRozm 47; KochPs 17, 60, 102; GosłCast 19. Cf »ku ratunku«, »na ratun(e)k«.

ratun(e)k czyj [= kto ratuje] [w tym: pron poss (30) – swoj (10), G sb i pron (14), ai poss (14)] (56): RejPs 100, 102v, 192v, 197v, 211; Diar 22; Wybiłeś z rąk ludu twego on ták ná wſzem możny miecż/ Cżáſu woyny z rátunkiem twym byłeś gdzieś ná ſtronie precż LubPs T5v, C3, G3v, H4 marg, K4 marg, R6v, X3v, bb5; RejPos 78, 167, 182, 211v, 245 (8); Serce czekáiąc vſtawa/ nádźieiá nie ſtánie/ Y oczy pátrząc vſtały na twóy rátunk/ pánie. KochPs 182, 151, 186; Twym rátunkiem/ ſerce me/ vweſeliſz Pánie GrabowSet H3v, D3, I2; PRośimy ćię/ Pánie Boże náſz/ ábyś ſpráwy náſze boſkim twym nátchnieniem vprzedzał [...] á rátunkiem twoim do ſzcżęśliwego końcá przywodźił LatHar 634, 241, 247, 635; SiebRozmyśl C2v. Cf »ratun(e)k boski«, »ratun(e)k Pański«; Wyrażenia przyimkowe.

W przeciwstawieniach: »ratunek ... pomsta, upadek« (2): Nápomina ie Iozue ku prawdźiwey chwale Bożey obiecuiąc im rátunek ieſliżeby posłuſznymi byli/ á pomſtę ieſliżeby posłuſznymi nie byli. BibRadz Ios 23 arg; Prośi o rátunek y o vpádek niewiernych. BibRadz Ps 143 arg.

W połączeniach szeregowych (6): iż thákim niebeſpiecżeńſtwam á thákim trudnoſciam y rozboyom [...] nigdybychmy wytrwáć nie mogli/ á pewniebychmy vſtáć muſieli/ ieſliby nie było nád námi rátunku/ opátrznośći/ á ſwiętego wſpomożenia iego. RejPos 182, 328, Ooo2; CzechRozm 47; A gdy iuż ćiáło znácżnie [!] ſłábieć/ y nitká [...] żywotá mego przerywáć ſię pocżnie/ [...] pomyl ſzyki/ nadobrotliwſzy Iezu/ przećiwnikom moim/ [...] doday rátunku/ obeśli poćiechą/ obroń nieprzepłácżonych zaſług twoich zaſłoną. LatHar 641, 235.

Zwroty: »doda(wa)ć, dodawanie ratunku; da(wa)ć (a. dodawać) ratun(e)k« [szyk zmienny] (12:1;12): Bo gdy ſie tobie zda roſkázeſz płynąć deſſczowy ná oblicznoſć ſuchey ziemie á náwſſem dáwaſz rátunk wedle potrzeby vpádłego káżdemu boże náſz. RejPs 97v; 32; Dopirko yuż poznamy że ten wſſechmocny Pan/ Pomázáńcá ſwoyego wyſłucháć racżył ſam/ A mocą Boſtwá ſwego dał z nyebá rátunk nam. LubPs E4; Przywiodł im też ná pámięć y rátunki Boſkie/ kthore dodawał oycom ich Leop 2.Mach 8/19; BibRadz Ps 82 arg; On [Bóg] ieſt vćieczká vbogich/ On dodáie rátunku Położónym w krzywdách ſrogich/ Y w żáłoſnym fráſunku. KochPs 13; Temu [miastu] gwałt/ y groźna zbroiá Niemoże przerwáć pokoiá: Bo tám ſam pan przemieſzkawa/ Y w potrzebách rátunk dawa. KochPs 69, 128, 164 [2 r.], 165 [2 r.]; W Ten czás Pan Bóg narychléy człeku rátunk dáie/ Kiedy mu namniéy ſczęśćia znádźieią doſtáie. PudłFr 17; A Bog Oćiec miłośćiwy/ w obietnicách ſwych prawdźiwy/ da rátunek náſzey mdłośći/ mocą ſwą z wyſokośći. ArtKanc L19v, F10; ZawJeft 15; GrabowSet D, I4v; nie odſtępuyże odemnie Iezu/ w pokázowániu łáſki twey nędznym ludźiom/ y dodawániu rátunku twego mizernym Adámowym potomkom LatHar 241, 235, 566, 586, 618, 624, 641.

»ratun(e)k mieć« [w tym: z przeczeniem (2)] [szyk zmienny] (3): Ale żeś wſpomionął Saulá s Fáráonem/ Mnie ſie zda iż to trudno było przyſzło onym/ Aby ſie w ſwych omyłkách co obacżyć mieli/ Gdyż od Páná żadnego rátunku nie mieli. RejWiz 132v; BibRadz 2.Mach 15/7; Bo ieſlibyſmy náprędce rátunku Bożego niemieli/ tedy odrzućiwſzy ty rzecży ktore ſą prawdźiwie dobrá/ pędem bieżymy ku dobrowolnemu záginieniu. KuczbKat 395.

»nadziewać się ratunku« (1): Pociechá iż gdi ſie zda nam opuſzcżenie Páńſkie/ w ten cżás ſie możem naprętſzego nádzyewáć rátunku. LubPs V3v marg.

»ratun(e)k obiec(ow)ać; obietnica o ratunku« [szyk zmienny] (3;1): [ten psalm] Pobudza á vtwierdza y przidawa wiári nadobną obietnicą o ráthunku Páńſkim. LubPs cc2v marg; BibRadz Ios 23 arg; A coż mu zá ráthunk [Pan] obiecuie? Oto go obiecuie ochłodzić wodą żywą dármo á z łáſki á z miłoſierdzia ſwego. RejAp 195; LatHar 247.

»oczekawać (a. czekać) ratunku« [szyk zmienny] (4): RejPs 100, 192v; A dla tegoż [Machabeusz] lud ſwoy nápominał/ áby ſię nie bali przyśćia pogánow/ [...] kthemu áby oczekawáli przyſzłego rátunku y zwyćięſtwá od wſzechmocnego [sperare ab Omnipotente futuram eis victoriam]. BibRadz 2.Mach 15/8; Nie dármo długie włoſy nic mię nie mierźiáły/ Ano mię iuż fráſunki y żale cżekáły. A niemáłe: bo śiły we mnie vſtawáią/ Rátunku tylko z niebá ſamego cżekáią. WisznTr 11.

»ratunku nie odkładać, nie odwłoczyć« (1:1): RejPs 102v; Tyś ieſt pomocnikiem moim/ y wybáwićielem moim: Pánie/ rátunku nie odkłáday. LatHar 179.

»nie omieszka(wa)ć z ratunkiem, ratunkiem, na ratunk« [w tym: na ratunk czego a. czemu (1)] [szyk zmienny] (5:1:1): A pokwáp ſie miły pánie/ ábyś nie omieſzkał ná rátunk vpádłey duſſy moiey RejPs 58; ták też moy pánie nierácz mię omieſſkawáć z rátunkiem ſwoiem/ bowiem iuż duſſá moia ſprácowáná ſnadz długo wytrwáć niemoże. RejPs 211, 197v; Do czego gdy WKM chuć swą przyłożyć a już zacząć będziesz raczył, Pan Bog ratunkiem swem nie omieszka Diar 22; LubPs K4 marg; A tu dopirko nieomylnie tego będzyeſz iſt/ iż on nie omieſzka do ciebie z onym rátunkiem ſwym/ á [...] z miłoſierdzyem ſwym. RejPos 328, [290].

»nie opuszczać (a. opuścić) ratunkiem, bez ratunku; z ratunku opuszczony« [szyk zmienny] (1:1;1): Prawdáć iż Pan Bog wiele dopuſzcza ná wierne ſwoie/ á wſzákoż ich nigdy nie opuſzcza bez rátunku. BibRadz I 298c marg; Iż wiedzcie moi mili ſynacżkowie/ [...] iż ia záwżdy z wámi będę áż do ſkońcżenia ſwiátá wſzytkiego/ á nigdy was nie opuſzcżę rátunkiem á wſpomożeniem ſwoim Boſkim. RejPos 78; Ieſteſmy tedy dźiećmi niebácżnymi/ ná błażeńſkie śie mowy y ná prozne ſpráwy vdawamy/ ieſlibyſmy byli z rátunku Bożego opuſzcżeni. KuczbKat 395.

»pośpieszyć (a. przyśpieszyć) na ratun(e)k; pośpieszyć (się), (po)kwapić się ku ratunku(-owi)« [w tym: na ratun(e)k kogo a. komu (2)] = ad auxilium festinare PolAnt [szyk zmienny] (4;3:2): PAnie boże moy nic nieomieſſkaway ábyś z ſprzećiwnoſći moich wydárł mię á pokwáp ſie co rychley ku rátunkowi memu RejPs 102, 103v; BOże kwſpomożeniu memu rácż ſam łáſkáwie przybyć/ A ná rátunk mnie moy pánie co narychley poſpyeſzyć LubPs Q2, H2, L2, Q3; Ogárnęły mię niezliczone nieſzczęſćia/ á poimáły mię złoſći moie ták iżem ich przeyzreć nie mogł [...]. Rácz że mię Pánie wyrwáć/ á pośpieſz o Pánie ná rátunek moy. BibRadz Ps 39/14; KochPs 60, 102.

»na ratunek powstać, stanąć; z ratunkiem stanąć« [w tym: na ratunek kogo a. komu (1)] = surgere in adiutorium PolAnt [szyk zmienny] (2:1;1): LubPs aa; BibRadz Ps 34/2; A pan záś ſłyſząc ludźi nędznych nárzekánié/ [...] Powſtánę ia (powiáda) ná rátunek ſmutnych KochPs 17; GrabowSet C.

»prosić, prośba o ratun(e)k; prosić ratunku« [szyk zmienny] (10:1;4): Proſba o ratunk do Boga. RejPs 62 marg; 134v marg; Choć Pan karánye dopuśći zá grzech/ ále iednák pocyechy wiernego nye odeymuie gdi będzye prośił miłośćiwego ráthunku iego/ á odpuſzcżenia winnośći ſwoich. LubPs H4 marg; BibRadz Ps 59 arg, Ps 144 arg; Prośimy tedy ná tym mieyſcu/ [...] rátunku żywotowi náſzemu ktory tu wiedźiemy ná źiemi. KuczbKat 405; A poniewaſz tedy zbor Chrześćijáńſki záwzdy dáie Pánu ſwemu Iezuſowi Chryſtuſowi cżęść [!] y chwałę/ żąda y prośi go záwzdy o w ſpomożenie [!] y rátunek BiałKat G2v; Vſłyſzał [Pan] płácz móy/ gdym rátunku prośił: przeto go będę ná wſzyſtek świát głośił KochPs 32, 43; GrabowSet E4v; LatHar 170 marg; PowodPr 82; CzahTr C2v, H3v; PaxLiz Ev.

»przybyć na ratun(e)k, ratunkiem« [w tym: na ratun(e)k komu (2)] (3:1): BibRadz II 7b marg; Przybądź [Panie] duſzy ná rátunk/ áby niezmiękczony Móy nieprzyiaćiél był záwſtydzony. KochPs 100; Kiedykolwiek wołam śćisniony fráſunkiem/ Przybądź/ proſzę/ pánie: przybądź ſwym rátunkiem. KochPs 151; GosłCast 19.

»ratunek przynosić (a. przynieść)« [szyk zmienny] (2): tá [ofiara Ciała i Krwi Pańskiej] ieſt ktora niewymowną pomoc y rátunek Duſzy w Cżyścu będącym przynośi WysKaz 39; CIebie/ wſzego ſtworzenia/ o obrońco wieczny Wzywam wątły/ vbogi/ y nigdźie beſpieczny/ Miey mię w pilney opiece: á we wſzytkiey trwodze Pośpieſz przynieść rátunek duſzy mey niebodze. SzarzRyt B2.

»przypaść na ratunk [komu]« (1): Bo ſłyſzyſz iż tu Pan powiáda/ [...] iż on prętko záſię/ gdy cie pozna być w ſtátecżnośći twoiey/ przypádnie ná rátunk tobie. RejAp 22v.

»przyść (a. iść) na ratunk« [w tym: komu (2)] (4): iż [aniołowie] w białym odzieniu/ tho ieſth z wielkim weſelem z roſkazánia Páńſkiego idą ná ráthunk wiernym Páńſkim RejAp 131v, 195 [2 r.]; Ktory [Syn Boży] ná cię woła/ nie lękay ſie nic moy miły bráćiſzku/ [...] Abowiemem ia przyſzedł ná rátunk twoy á ná wſpomożenie twoie. RejPos 174v.

»ratunek stracić (a. utracić)« (2): kiedy my nawięcey mnimamy iżeſmy iuż zginęli y Boſki rátunek ſtrácili/ tedy [...] KuczbKat 376, 375.

»szukać ratunku« (1): Pokuſámi tedy y fráſunkámi ſtreſktány/ z tey ſwiątośći poćiechy ſzukay y rátunku/ od Páná w niey rzecżywiśćie będącego. LatHar 202.

»o ratunk, do ratunku się uciekać« [szyk zmienny] (2:1): á nielza iedno nam vpádłem á opuſſczonem od ludzkich mocy/ vćiekáć ſie o rátunk do ćiebye RejPs 109v, 172; [ludzie zniewoleni] do rátunku śie Boſkiego vćiekáią/ kiedy bacżą że iuż w ludźiech żadney nádźieie mieć niemogą. KuczbKat 270.

»wołać o ratun(e)k, ratunku« [szyk zmienny] (5:1): Człek ſpráwiedliwy będąc w vdręczeniu woła o rátunk do páná ſwego RejPs 209v; CzechRozm 228v; Omięniałem iuż práwie/ rátunku wołáiąc/ Stráćiłem oczy w niebo pátrzáiąc. KochPs 99; LatHar 248; SiebRozmyśl E4v, F.

»ratunkiem wspomagać« (1): A nas dziś lepak ilekolwiek ná nas iáki vćiſk przypádnie iáko prętkiem rátunkiem wſpomaga/ dawáiąc ſluſſną żyznoſć ſtworzeniu káżdemu y ſtrzegąc go od okrućieńſtwá wſſelkiego. RejPs 203.

»na ratun(e)k, ratunku wzywać« [w tym: na ratun(e)k komu (1)] = invocare in adiutorium PolAnt [szyk zmienny] (5:2): Ofiáruy mnye Bogu ſwemu ty ofiáry chwały/ [...] A wzyway mie ná rátunk ſwoy wdzień trapienia twego LubPs N3; Ale mie prziyḿ ſłuſſkę twego k wſſytkiemu dobremv Gdyż twego rátunku wzywam ku zbáwieniu ſwemu LubPs bb5; A przetoż oczekáwáiąc wſpomożenia iego wzywaymy go ná rátunek náſz/ á wyſłucha głoſu náſzego BibRadz Iudith 8/12; CzechRozm 192, 203v; GrabowSet D3; Setny y dźiewiąty Pſalm śpiewáiąc ku tobie/ Wołáć będę ná rátunek wzywáiąc ćię ſobie. CzahTr B4v.

»ratun(e)k zesłać; posłać ratunku; wysyłany ku ratunkowi« [w tym: z przeczeniem (1)] [szyk zmienny] (2;1;1): BibRadz Dan 11 arg; CzechRozm 47; Iuſz bárdzo duſzno y cięſzko [...] nietylko Mázowſzu/ ále y Boleſławá Wſtydliwego [...] kráinom od Litwy było/ by był Pan Bog ſam pomocy y rátunku z niebá zeſłáć nieraczył. Abowiem on zmiłowawſzy ſię nád biednym Mázowſzem wrzućił wnętrzne niezgody y domowe nieznaſzki [...] miedzy Litwę y Ruſaki StryjKron 335; Niech ćie P. Bog wyſłucha/ w dźień twoy fráſunku Niechći od niebá pośle wielkiego rátunku. KmitaPsal A4v.

»ratunku, na ratunk żądać« [szyk zmienny] (4:1): Bowyem ya ná rátunk ſwoy ná zyemi y ná nyebye/ Nye chcę żędáć nikogo yedno moy Pánye cyebye LubPs R2, C3, R6v; Iáko/ gdy ſtrách woienny záſzumi/ gdy gwałt chorob powietrza morowego przylęże/ gdy długo trwáiąca ſuchość zbożu odwilżáiącey ich żywnośći nie vżycży/ gdy gwałtowne burze/ gdy grády przypádną: tedy ſię ná ten cżás do Bogá vćiekáią/ od Bogá rátunku żądáią/ Bogá áby dopomogł wzywáią etc. CzechEp 87; NiemObr 118.

»ratunku żebrać« (1): NIe obrażay ſię Oycże dobrotliwy/ Iżem/ o ſobie myśląc/ ták troſkliwy/ Ze pod cżás zgołá zápominam ćiebie/ Oycże náſz w niebie. A choć też wſpomnię: nie tą gorącośćią Iákoby trzebá: ni tą zięt miłośćią/ Rátunku żebrzę GrabowSet M3.

Wyrażenia: »ratun(e)k boski, boży, (Pana) Boga (Ojca), od Boga« = auxilium Dei Vulg [szyk 9:3] (6:3:2:1): Leop 2.Mach 8/19; á przetoż przypomina pręthkie odmiány ktore nas przywodzą ku zdumieniu/ ſkąd więc poznawamy rátunek od Bogá. BibRadz I 293d marg; RejPos 78, Ooo2; Coż mnimaſz: zaż tám iuż był cżłowiek práwie niezginął? Zaż niebacżyſz iż nietylko Boſki rátunek vtráćił/ ále też ná wſzyſtki iákieżkolwiek vćiſki wydan był? KuczbKat 375, 270, 375, 395 [2 r.]; A ták ieſliśćie iuż ktorzy zá łáſką y zá rátunkiem Bogá Oycá náſzego niebieſkiego [...] ſiatek onych ſtárych Antichriſtowych ſzátáńſkich ſwiádomi: y iużeśćie ſie z nich ná wolność prawdziwą duchowną [...] wybili: proſzę [...] CzechRozm A7v; KarnNap E3v; pokornie ćiebie prośimy [Panie Jezu Chryste] ábyſmy ode wſzego złego byli wyſwobodzeni/ [...] á oſobliwie w zácżęćiu/ poſtępku/ y dokońcżeniu teráznieyſzey náſzey ſpráwy/ twym Boſkim rátunkiem przyſtoynie pośileni y vtwierdzeni. LatHar 635.

bibl. »kosz [= kielich] ratunkow« = rytualne naczynie ofiarne używane przy składaniu ofiary dziękczynnej za ocalenie z wielkiego niebezpieczeństwa; ofiara dziękczynna za ocalenie; kielich zbawienia – symbol odmiany losu (1): Co wrocę Iehowie zá wſzytkie iego dobrodzieyſtwa ku mnie? Koſz zbáwienny [calicem salutum] (marg) wł. koſz rátunkow rć. (–) wezmę/ á imieniá Iehowy przyzowę. BudBib Ps 115/13.

»ratun(e)k z nieba, niebieski« [szyk 2:1] (2:1): Dla tego/ iuż nietrzebá vpomináć ludu wiernego/ iáko bárzo niepożytkámi y nedzámi [!] bywa vćiśnion/ y iáko też bárzo potrzebuie niebieſkiego rátunku. KuczbKat 430; WisznTr 11; Toć iuż moy miły ſynu/ w tey mierze pozwalam/ A mey chęći Oycowſkiey/ w nicżym nie oddalam. Tylko iákći przyſtępić/ k tey rzecży potrzebá/ Naprzod ſobie rátunku/ proś vprzeymie z Niebá. PaxLiz Ev.

»ratunk w niebeśpieczeństwie« (1): záwżdy kiedy chce y iáko chce [Bóg] ſnádnie naydzie ráthunk w káżdym niebeſpiecżeńſtwie ludowi ſwemu RejZwierc 206v.

»ratun(e)k Pański, Pana« (5:4): Iż ſie w grzeſznich duſzá trwoży/ ále cżym yą cieſzyć iedno wiárą o rátunku Páńſkim. LubPs L4 marg; A táć będzye chwałá wſſytkim ſwyętym yego/ Iż ták zwycyężyli ſprzećiwniká ſwego/ Zá możnym rátunkyem Páná wſſechmocnego. LubPs ff4v, E4 marg, H4, Z3v, aa2 marg, cc2v marg; Thu Dawid po długich ſwych ćięſzkoſciach vczuwſzy ráthunek Páńſki czyni ſobie ták dobrą myſl iákoby theż iuż do końcá miał być wybáwion. BibRadz I 291a marg; RejPos 327v.

»prędki ratun(e)k« [szyk 10:1] (11): RejPs 203; Wyſłuchay mie [Panie] niech prętki twoy rátunek ná wſzem vznam. LubPs X3v; Pilna á vśiłuiąca modlitwá o prędki rátunk. LubPs Q2 marg, O5v marg, V3v marg; RejPos 167; KochPs 164 [2 r.], 165 [2 r.]; O móy namilſzy Pánie Iezu Kryſte/ proſzę twéy naświętſzéy miłośći/ [...] nie raczyſz gárdźić mną nędznym ſtworzeniém ſwoim/ gdy do ćiebie wołáć będę we wſzyſtkich ſmętkach y doległośćiách moich: á rácz mi to dáć z ſwégo miłośćiwégo á prędkiégo rátunku y wſpomożenia twégo: ábym ia téż wzgárdźiłá tym świátem SiebRozmyśl C2v.

»ratunk w przeciwnościach« (1): Wyſłáwyánye z dzyękámi zá dziwny rátunk w przećiwnoſciach LubPs H2v marg.»ratunk z upadku« (1): Rácż myę [Panie] wyrwáć s tych ſrogośći ſłużebniká ſwego/ A rácż przyſpyeſſyć ná rátunk mnye z vpádku mego LubPs L2.

Zestawienie: »Kamień Ratunku« = megalityczny kamień ustawiony przez Samuela na pamiątkę zwycięstwa Izraelczyków nad Filistyńczykami (tłumaczenie z hebr. Eben ha-Ezer) (1): Y wyſzli mężowie Izráelowi z Micpy/ y gonili Peliſztymcżyki/ y bili ie áż pod Beth-kár. Tedy wziąl Sámuel kámień ieden/ y położył iy miedzy Micpą/ á miedzy Sżenem/ y názwał imię iego kámień rátunku [Eben hahezer (marg) lapidem adiutorii (–)]/ y rzekł/ áż po ty rátował nas Iehowa. BudBib 1.Reg 7/12.
Szeregi: »łaska i ratun(e)k« (2): CzechRozm A7v; ieſt też Oleiu Swiętego mázánie/ ktore Pan Iezus Chriſtus vſtáwił/ y Kośćiołowi ſwemu zoſtáwił/ áby ſie im rátowáli Chrześćiánie cżáſu oſtátniey potrzeby/ [...] á iżby mocnieyſzy byli przećiw pokuſam duchá złego/ y przećiw wſzytkim ſtráchom iego/ máiąc poćiechę z łáſki y z rátunku Bożego. KarnNap E3v.

»miłosierdzie (a. zmiłowanie) a (i) ratun(e)k« (2): Abowiem widziſz náſz miły Pánie/ iż iuż prożna nádzyeiá náſzá/ ieſli nie będzye tego miłoſierdzya á tego rátunku twego. RejPos 211v; PowodPr 82. [Ponadto w połączeniu szeregowym: miłosierdzie 1 r.]

»ratun(e)k, (i) obrona« [szyk 1:1] (2): Ty narodzye Izráelſki myey nádzyeyę w Pánye/ On z rátunkyem z obroną ſwą tuż przy tobye ſtánye LubPs aa; Ták ćię ięzyk nędzny/ chwalić Boże wſzędźie/ Zá twoię obronę/ y rátunek będźie. GrabowSet P3. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»ratun(e)k a opatrzność« (1): Pátrzayże czo też záſię Pan nád nim okázáć racżył/ á obacżyſz iż on nigdy nie omieſzka wiernemu ſwoiemu z ráthunkiem á s ſwiętą opátrznoſcią ſwoią. RejPos [290]. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»pociecha i ratun(e)k« (1): LatHar 202 cf »szukać ratunku«. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»ratun(e)k a (i) wspomożenie (a. pomoc)« [szyk 18:7] (25): RejPs 172; Wſſákoż ná mye nic nye prziydzye nigdy ſſkodliwego/ Zá rátunkyem á pomocą Páná wſſechmocnego LubPs H4, K4 marg, R6v, Z3v; Ktore [dwanaście tysięcy ludzi] Moiżeſz wyſłał ná woynę z Fineeſem [tj. pod jego dowództwem] ſynem Eleázárá Kápłaná/ y z naczyniem mieyſcá ſwiętego/ kthory też z ſobą wźiął trąby ku trąbieniu (marg) To możemy rozumieć o Skrzyni y o Wieku vbłagánia/ z trąbámi ktore známionuią ráthunek y wſpomożenie Boże gdiż im on ſam dawał zwycięſtwo. (–). BibRadz Num 31/6; Gdiż ſie ſprzećiwić nie możeſz temu morderzowi twemu/ [...] iedno tylko zá pomocą á zá rátunkiem Páná tego RejPos 327v, 78, 167, 174v, 245, 313v, 352; BiałKaz G2v; StryjKron 335; NiemObr 118; LatHar 586; WysKaz 39; SiebRozmyśl C2v, F. Cf »bez ratunku«, »na ratun(e)k«. [Ponadto w połączeniach szeregowych: pomoc 3 r., wspomożenie 1 r.]

»ratunek i zasłona« (1): Tákći przenaświętſzey Pánnie Máryey/ ſwey podłośći z ſtrony pocżęćia Syná BOżego nie zápomináiącey/ Duchá S. rátunek/ y mocy nawyżſzego zaſłonę obiecano. LatHar 247. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »bez, oprocz ratunku« = jeżeli nie będzie ratunku (4:1):

~ bez ratunku czego [= co ratuje] (1): ták też my vcżynkow ktoreby śie Pánu Bogu podobáły zácżąć niemożemy bez łáſki Bożey rátunku KuczbKat 395.

bez, oprocz ratunku czyjego [= kto ratuje] [w tym: pron poss (3), G pron (1)] (4): BibRadz *4v; A thák náſz wſzechmocny á miłoſierny Pánie/ znáiąc ty ſam nędzne niedoſtátki náſze/ iż my bez rátunku á bez wſpomożenia twego ſwiętego nigdy ſobie pomoc nie możemy RejPos 186, 227; RejPosWstaw 42.

Szereg: »bez, oprocz ratunku a (i) (bez) wspomożenia (a. pomocy)« (4): naprzod nam potrzebá proſić Páná Bogá/ żeby nas Duchem ſwym S. do tego ſpoſobne zgothowáć y ſpráwić racżył/ gdyż oprocż rátunku y wſpomożenia iego prożne ſą wſzythki náſze pilnośći/ prace/ ſtáránia/ y cżuynośći BibRadz *4; RejPos 186, 227; gdyż to pewnie wiemy/ że bez twego rátunku á pomocy nie tylko w thák wielkiey rzecży/ ále y w namnieyſzey nicbyſmy vcżynić nie mogli/ ieſli thy Pánie Boże náſz pocżątkow náſzych ſzcżęśćić á pomnażáć nie będzyeſz racżył. RejPosWstaw 42. ~

»procz ratunku [czyjego (= kto ratuje)]« = bo nie było ratunku (1): Lecż iżes ná cżás odwroćił mnye oblicza ſwego/ Byłem ſrodze zátrwożonym procż rátunku twego. LubPs H.

»ku ratunku(-owi)« (9):

~ ku ratunku komu (2): Wſſyſcy co ſye Páná boyą w nim mocnye vfáli/ A ná wſſem go ku rátunku ſobye przed tym ználi. LubPs aa, ff2.

ku ratunku czyjemu [= kto jest ratowany] (1): Roſżaliwſſy ſie potem pan obudził ſie iáko ſtwárdego ſnu ku rátunku ich/ á pokárał okrutnem wrzodem ku wielkiey lekkoſci ſprzećiwniki ich RejPs 117v.

Cf »pośpieszyć (się) ku ratunku«, »wysyłany ku ratunkowi«. ~

»na ratun(e)k« = in adiutorium a. auxilium, ad auxilium PolAnt (29): Bo wiem ten Baranek Bożij Ktory naſię wſſytko włożij Naſſe grzechy y wyſtępky Ieſt narátun˙k barzo prętky RejKup dd2v; Boże/ ná rátunk/ proſzę bądź chętliwy/ Gdym w ſwym vćiſku/ nędzny cżłek troſkliwy/ Nie odwłocż Pánie/ á rácż mnie rátowáć GrabowSet Q3v, Q3v.

~ na ratunek czego [= co jest ratowane] (1): Chwałá tobie Pánie IEzu Chryſte/ ktoryś śiedmdźieśiąt vcżniow y dwá/ do Apoſtołow/ ná więtſzy rátunek zbáwienia ludzkiego/ zbáwiennie przyłącżyć racżył. LatHar [537].

na ratunk komu (1): Iáko Báránek ich Pan á odkupićiel ich vſtháwicżnie ſtoi ná gorze Syon ſwiętey ſwoiey/ gotow będąc záwżdy ná ráthunk á ná wſpomożenie Koſciołowi ſwemu thu ieſzcże pielgrzymuiącemu ná zyemi. RejAp 117v.

na ratunk kogo (G) a. komu (1): O Pánno/ ná rátunk/ mnie záwżdy chętliwa/ Corko Boża/ Boża mátko dobrotliwa/ [...] łzámi oblane przyimi prośby moie. GrabowSet R4v.

na ratunk czyj [= kto jest ratowany] (1) Niemáſz iáko Bog (ludu) ſpráwiedliwy/ iezdzi po niebu ná rátunk twoy/ y w wielmożnośći ſwey po powietrzu. BudBib Deut 33/26.

Szereg: »na ratunk a na wspomożenie« (1): RejAp 117v cf na ratunk komu.
Cf Zwroty. ~

W przen (5): A ieſli nam [Panie] nie będzyeſz podawał miłoſierney ręki rátunku á wſpomożenia twego/ ták iáko temu vbogiemu Piotrowi/ pewnie ſie nam bárziey ochynąć/ á ledwe ieſliże ſie dogrzebiemy do brzegu ſwego. RejPos 245; Ták mizerne ludzkie pokolenie/ przez Zakonu Páńſkiego zgwałcenie/ śmierć zásłużyło/ á Cżártowi w moc podáne było. Ale Pan z miłośierdźia wielkiego/ vżalił ſię ſtworzenia ſwoiego/ á z tey lutośći/ dał rátunek vpádłych krewkośći. Zesłał ná świát Syná iedynego ArtKanc F10, L19v; Lecż znáiąc nas grzeſzne tego żebrzę Pánie/ Niech wſzędy ná rátunek mnie twa łáſká ſtánie GrabowSet C; Serce prorok truchleie/ żal mię ćiſnie wſzędźie/ Ręká twa świętowładna pánie/ niech przybędźie Ná rátunek móy. GosłCast 19.
α. O bogach pogańskich [czyj (= kto ratuje)] (1): O bogowie/ tu trzebá rátunku wáſzégo GórnTroas 47.
b. Pomoc materialna, wsparcie pieniężne (15): Ktory [staruszek] w doſtátku mogąc vżyć wcżáſu ſwego/ Teraz żebrze dawſzy w moc dzieciom maiętnośći/ Y mogąc ſie dobrze mieć dziś go nędzá chłośći. A ták miły ſtáruſzek będąc w tym fráſunku/ Ani wiedząc ſkąd doſtáć ſobie iuż rátunku/ Iął płákáć ná ſwe głupſtwo że ſie zle ſpráwował HistLan Bv; SarnStat 1204.

ratunek czego [= co jest ratowane] (1): Naprzod ten [jest pożytek skarbu]/ żebyſmy mieli pewny záwſze depozyt od prędkiey y gwałtowney przygody/ przećiwko Koronnemu nieprzyiaćielowi/ [...] ſkąd bylibychmy ku przyięćiu żołnierzá y ku rátunku Rzeczypoſp: ſpoſobnieyſzy VotSzl E2.

ratun(e)k czyj [= kto jest ratowany] (1): A przetoż znáiąc was być ſnadź lepſze ſzáfárze/ Tego co mi Pan Bog dał dla mego rátunku/ Chcę by tho porządnie ſzło z wáſzego ſzáfunku. [...] Otoć iedno tá ſkrzynká iuż mi pozoſtáłá/ Ktora mię wżdy w ſtárośći moiey rátowáłá. HistLan E2v.

ratunek czyj [= kto ratuje] (1): Nacż ſie máło rozmyſlał ten ſtáruſzek miły/ Ktoremu iſcie więcey dziatki miłe były. Niż ony iego wſzytki zacne máiętnośći [...]/ Dawſzy tedy dobrá ſwe w on cudzy ſzáfunek/ Spuśćił ſie ná dziećinny niepewny rátunek. HistLan A3.

Zwroty: »da(wa)ć ratunek« = opitulari, succurrere Modrz [szyk zmienny] (3): tedyć záprawdę łácżnym/ prágnącym/ nágim/ źiębnącym/ słuſzna rzecż ieſt dáć rátunek/ żeby z niedoſtátku rzecży potrzebnych niepomárli. ModrzBaz [38]v, [38]v; PowodPr 60.

»ratun(e)k mie(wa)ć; ratunku nie mając« [w tym: z przeczeniem (2)] (2;1): RejPos 162; Bo wypiſowáć ták wiele Exemplarzow/ iáko wiele ieſt Powiátow/ koſzt wielki/ y niepodobna rzecz ile mnie iuż zeſzłemu w leciech człowiekowi/ y rátunku od Rzeczypoſpolitey niemáiąc. SarnStat *8; WisznTr 14.

»nie odwłaczać ratunku« (1): SYnu nie cżyń krzywdy vbogiemu wpożywieniu/ á nie odwłacżay vbogim rátunku ktorzy ná ćię pátrzą [ne protrahas oculos indigentes]. BudBib Eccli 4/1.

»posłać na ratunk [komu]« (1): A thák wſzyſcy zwolennicy iáko ktory mogł wyſtárczyć/ poſtánowili poſłać nieco na rátunk bráćiey [in ministerium mittere ... fratribus] ktorzy mieſzkáli w Zydoſtwie. BibRadz Act 11/29.

Szereg: »ratun(e)k a (ani) wspomożenie« (2): A vbogi leżał przededrzwiámi iego/ á żadnego rátunku áni wſpomożenia nie mogł mieć od niego [tj. bogatego człowieka]. RejPos 162. Cf »na ratunk«.
Wyrażenia przyimkowe: »ku ratunku [czyjemu (= kto jest ratowany)]« (1):
~ Wyrażenie: »ku prędszemu ratunku« (1): Ale o tę vbogą mátkę náſzę [tj. Rzeczpospolitą]/ o záłożeniu ſkárbu iey/ ku potrzebie y prędſzemu rátunku oney/ máło ich myśli. VotSzl B4.
Szereg: »ku potrzebie i ratunku« (1): VotSzl B4 cf Wyrażenie. ~

»na ratunk [czyj (= kto jest ratowany)]« (1):

~ Szereg: »na ratunk a na wspomożenie« (1): Cżemuż też ty nędzniku/ [...] gardziſz inemi Lázárzmi/ ktorzy leżą przede drzwiámi twymi? Cżemuż im vkracaſz ręki ſwoiey ná rátunk á ná wſpomożenie ich? RejPos 164v. ~

c. Ulżenie w chorobie lub dolegliwościach (6):

ratunek czego [= co ratuje] (1): Synu miły ſmiłuy ſie nád oycem twym ſtárym/ bo ná tym mieyſcu ćierpię głod y nędze/ á ieſtem w wielkiey mdłoſći/ á rátunek winá ieſzcże by mie potwierdźił. HistRzym 112v.

ratun(e)k czemu (2): bo ieſliby wątrobá gorąca tego potrzebowáłá/ Cerotum Santalinum iéy dáć/ [...] tákże ventriculowi/ Ceratum álbo vnguentum ſtomachale Galeni/ bárzo dobré [...]. Nérkam/ Olea Violatum/ Roſatum/ Populeum/ áby tym námázował: á gdźie iednym członkóm o rátunku myśli/ drugich w tym niepſował. Oczko 26, 13.

Zwroty: »ratunek dać« (2): Abowiem pátrz gdy kto nogę złamie/ álbo ſie s koniá ſtłucże/ pewnie iuż nie ſzuka áni málárzá/ áni háwtarzá/ iedno co narychley co miſternieyſzego Cyruliká/ áby oney záboláłey przygodzie ſwey co narichley mogł iáki rátunek dáć. RejZwierc 20v; Y máło niekáżdé [wody]/ po wſzech świátá ſtronách/ w pożytek tak obrócono/ że ie przygodá/ rátunek komule dawſzy/ ludźiam oznaymiłá: z ſtąd [...] chorzy/ prze pozbyćié choroby/ vczęśćiáć ſye ięli Oczko 12.

»ratunku szukać« (1): Wſzyſcy tedy kiedy tę moc Cieplicam przyznawáią vżywánia ich rózné ſpoſoby bacząc/ [...] wtym podobno grzeſzą/ że dobréy rády niewźiąwſzy/ ladá iáko ſobie rátunku ſzukáią Oczko 15v.

Wyrażenie: »prędki ratunek« (1): Wſzyſtki tedy [członki ciała] [...] dobrze wybáczyć á opátrzyć trzebá: záczym y lékárſtwá ſzczęsliwiéy więc póydą/ j prędſzy rátunek/ zdrowiu przybyć może. Oczko 13.
d. Współdziałanie, pomoc w pracy (1):
Zwrot: »ku ratunku [w czym] wezwać« (1): Arcessere ad societatem laboris, Ku rátunku w pracey wezwáć. Mącz 14d.
2. Ten, kto a. to, co ratuje; causae adiuvantes, instrumentum, remedium, subsidium Cn (39): Tákże theż gdy zá Sámuelá Proroká mieli zwieść bitwę Izráelcżycy s Filiſtińſkiemi/ tedy theż piſmo wſpomina do iákiey ſie zbroie á do iákiego rátunku rzućił ſie on Prorok ſ. Wnet wedle onych ſtárych zwycżáiow á wedle ofiar żydowſkich/ pochwyćiwſzy báránká bieżał ná gorę [...]/ y támże ofiárował onego báránká Pánu Bogu ſwemu RejZwierc 264v; A Iephthes by nie wſpyśniał mieſzkáiąc w pokoiu/ Wnet ſzwánk podéymie w domu żáłoſny z fráſunkiem: Bo to ſtráći/ co ma mieć w ſtárośći rátunkiem [tj. swoją córkę]. ZawJeft 6.

ratun(e)k czyj [= co jest ratowane] (1): Ale Egier miał przyſtęp rátunku ſwoiego/ Ludźi źiemią przychodniow leć nie bacżę tego. By ktory zamek wytrwał mocy Páná tego/ Woyſku y ſpráwie wielki Ceſárzá Turſkiego. CzahTr H2v.

ratun(e)k czyj [= kto ratuje] (1): Choćby kto grzéchem kogo chćiał háńbić ze złośći/ Bóg ſam [...] wyzwoli go z fráſunku: bo ſumienié zdrówé/ Ma Páńſkié potáiemné rátunki gotowé. ZawJeft 22.

W połączeniu szeregowym (1): Skarb nie oſzácowány/ ieſt męká zbáwićielá náſzego: ná rány lekárſtwo/ płomień miłośći Bożey/ oſtátecżna grzeſznych vćiecżká/ oſobliwy rátunek/ kiedy ná mądrośći ſchodźi/ kiedy ſpráwiedliwośći nie sſtáie LatHar 264.

Wyrażenia: »drugi ratunek« = druga szansa ratunku (1): w grzéch nigdy nie wpáźdź/ tę nalepſzą drógę Nayduię: [...] Z ludźi záś káżdy grzéſzy/ który iedno żywie. Ludźiechmy/ vpadamy/ znowu powſtawamy/ Acz to nam ćiężko bywa/ po ſobie to znamy. Y wſtydźim ſie: lecz lepiéy z śiebie otrząſnąwſzy Kał ſtáry/ wſtáć/ w nim nie trwáć/ cnoty przepomniawſzy. To ieſt drugi rátunek [Sz. Szymonowic: haec altera tabula est Post naufragium; w nawiązaniu do łac. tabula post naufragium ‘(ostatnia) deska ratunku’] GosłCast 26.

»ratun(e)k [komu] w przygodzie« (1): DZiękuięć o Boże moy/ żeś/ ácż niegodnego/ Racżył Oycże przypuśćić do ſtołu twoiego [...] A gdyżem twe ſtworzenie/ nákłoń vchá proſzę/ Day/ niech z tego przyśćia pośiłek odnoſzę/ Niech to będźie wſzem żywym/ y zmárłym k ochłodźie/ Obroną od zginienia/ rátunkiem w przygodźie. GrabowSet P4.

Szereg: »obrona, ratun(e)k« (1): GrabowSet P4 cf »ratun(e)k w przygodzie«.
a. O Bogu i Matce Bożej; adiutor Vulg, PolAnt; adiutorium, auxilium, erutor PolAnt (21):

ratunk czego [= co jest ratowane] (1): Bog moj ſpomożyćiel moy: á będę mu vfał. Obrońcá moy/ rog á rátunk zbáwienia mego [cornu salutis meae]/ y przymićiel moy. Leop Ps 17/3.

ratun(e)k komu, czemu (7): LubPs D4v marg, ff2; Nieśiem prośby rzewliwe/ do ćiebie/ byś nas rátował troſkliwe. [...] Bądź rátunkiem kwápliwym/ Lodce iuż połupány/ Ktorą wiátr miece/ z plutą pomieſzány/ By w morzu śmierći chćiwym/ Nie zálał GrabowSet M3v; ty vtrapionemu Okaż ſię rátunkiem/ y mieścem beſpiecżnym/ A nikt nie zátrwoży ſtráchem/ by chćiał wiecżnym. GrabowSet O4, E; LatHar 633. Cf ratun(e)k komu przeciw komu.

ratun(e)k komu przeciw komu (1): Abowiemeś ty był y pomocnikiem y obrońcą moim/ á zachowałeś od zginienia ćiáło moie. Ktemu od śidłá ięzyká potwarnego/ y kłamſtwu poddánego/ tyś mnie był rátunkiem przećiw nieprzyiaćiołom moim. BibRadz Eccli 51/3.

ratun(e)k w czym (3): PAnie przednieyſzy z wiekow/ Oycże ludzki: [...] Vćiecżkáś nam był záwżdy/ cżáſow przepuſzcżonych/ Y rátunkiem w przykrośćiách/ godźin vtrapionych. GrabowSet E, Sv; LatHar 633.

ratun(e)k czyj [= kto jest ratowany] [w tym: G pron (5), pron poss (4)] (9): LubPs I, cc4v marg; Błogosłáwiony ktorego rátunkiem ieſt Bog Iakobow Leop Ps 145/5; BibRadz Ps 39/18, 113/9, 10; BudBib Ps 17/2[3]; Náſzy záś w równym polu przy págorku ſtali: Nie w zbróię/ nie wrinſtunki woienné dufáiąc/ Ale w śmiáłych ſwych ſercách/ rzeczy pokłádáiąc. Máiąc zá to/ że ſam Pan rátunkiem ich będźie ZawJeft 12; Gdyżeś [Matko Boża] mym rátunkiem w trwogách byłá wſzędźie GrabowSet Sv.

W połączeniach szeregowych (6): Wyznánie dobrodzyeyſtwá Páńſkyego/ á przytym dzyękowánie iż pan wiernemu ieſt prawdziwy Obrońcá/ Wybáwiciel/ Pomocnik/ Rátunk/ Záſzcżyczenie/ Zbáwienie/ Grunth/ Możny Bog LubPs D4v marg, D4v; Leop Ps 17/3; BudBib Ps 17/2[3], Eccli 34/18[19]; Bądź nam/ Pánie/ w wypráwie pomocą/ w drodze poćiechą/ w vpaleniu ochłodą/ we dżdżu y źimnie przykryćiem/ w vtrudzeniu rátunkiem/ w przećiwnośći obroną/ w pośliźnieniu podporą/ w tonieniu portem LatHar 633.

Wyrażenie: »ratunk od upadku« (1): Ocży páńſkie pilnuią tych ktorzy go miłuią/ ieſtći mocna obroná/ y wielkie záſzcżycenie/ zasłoná od vpalenia/ y záćiſzenie w południe/ obroną od obráżenia/ á rátunk od vpadku [adiutorium casus]. BudBib Eccli 34/18[19].
Szeregi: »obrońca i ratun(e)k« (1): Bo gdy duſſá náſſá przy nim będzye trwáć ſtátecżnye/ On ſam będzye obrońcą yey y rátunkyem wyecżnye LubPs I. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»ratun(e)k i tarcz(a)« = auxilium et clypeus PolAnt (2): Ale Izráel niechay vfa Pánu/ ábowiem on ieſt rátunkiem y tarczą ich. BibRadz Ps 113/9, 113/10.

»ratun(e)k a (i) ucieczka« [szyk 1:1] (2): W páłacoch myáſtá tego ſam Bog wſſechmocny Pan/ Práwym rátunkyem będzye á vcyeczką vznan LubPs N; GrabowSet E.

»ratun(e)k i wybawiciel« (1): Vbogić ieſtem y niedoſtháteczny/ ále Pan myſli o mnie/ będąc rátunkiem moim y wybáwićielem moim [auxilium meum et liberator meus] BibRadz Ps 39/18. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

α. O bogu pogańskim (1):
Wyrażenie: »ostatni ratun(e)k« (1): MERCVRI wſzytkich handlow y przemyſłow Boże: [...] Ty oſtátnim rátunkiem: gdy rzecży nie ſłużą/ Cżyniſz ochotne nogi y puſzcżaſz ná dłużą KlonWor 1.
b. O człowieku (2): IM pilniey pátrzę/ w świát y iego ſtrony/ Szláchetny PIETRZE/ á im ſię dźiwuię: Tym bárźiey prágnę/ byś od wſzech był cżcżony. [...] Wierny rátunku/ ktory w wielkiey cenie Maſz: wiernych ćięſzkość/ życżliwych przykrośći GrabowSet Y2v.

ratunek w czym (1): Pokiś młod/ [żona] twa zabáwá y koroná głowy/ W kłopotách/ y w twych troſkách rátunek gotowy OstrEpit A2v.

c. Środki pieniężne (3): Pisał był Pan Hetman iz iedzie przeciwko Tatarom, azeby mu ztad ratunek obmyslono, ale tylko papierem ratowalismy posławszy na Wolhyn na Podole, y do Rusi, Komorniki zlisty y zVniwersały, na inszy trudno się było zdobyc wtakie bezpienięże. ActReg 124; gdy kożdy [...] ſámże téż ſzácowáć będźie máiętność ſwoię właſną: áby pod przyśięgą onégo ſzácunku ſwégo ná woynę wyiáchał/ że iuż máiętność iego wedle ſzácunku ná więtſzą wypráwę wyſtátczyć nie mogłá. [...] Tenże ſpoſób niech będźie y kmiecy/ ieſliżby bez tego chłopká vbogiégo/ y rátunku tego mizernégo woyná toczyć ſie nie mogłá. OrzJan 124.
Zwrot: »mieć swoj ratunek« (1): do ktorego [skarbu] gdyby nápotym Pánowie Stároſtowie y dzierżawcy wſzyſcy/ trzećią część oddawáli/ á AEkonomie [...] żeby ná ſtoł Krolá Iego Miło: bez fortelnego vmnieyſzánia odłożone były/ [...] byłby y ſkarb Krolá Iego Miło: bogátſzy/ y Rzeczpoſpolita miáłáby ſwoy znáczny rátunek VotSzl E2v.
d. O lekarstwach i zabiegach leczniczych (6): Naypierwſzy rátunek ieſt ten/ Oleiem lniánym płeć pomázuy/ obroniſz ſye piegam mnożyć/ y náſtáłe zginą. SienLek 78v.

ratunek czego a. czemu (1): Mdłośći w vżywániu Cieplic rátunek. Oczko [42].

ratun(e)k czemu (2): PIegi/ ácz ieſth rzecz liſowátym przyrodzona/ [...] á wſzákże temu rátunek może być/ ktory iednák łátwiey pomaga biáłokurowátym niż liſowátym. SienLek 78v; Oczko 1v.

Wyrażenia: »bezpieczny ratun(e)k« (1): iż ie [cieplice] dał Bog ták pożytecżné á zdrowiu ludzkiemu pomocné/ że żadne lékarſtwo ſnać od ludźi czynioné/ pewnym/ chorobam/ prędſzym á beſpiecznieyſzym rátunkiem być niemoże Oczko 1v.

»prędki ratun(e)k« (1): Oczko 1v cf »bezpieczny ratun(e)k«.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu wieloczłonowym: »i insze ratunki« (1): Ieſt [w Rzymie] o trzydźieśći Spitalow w ktorych po ſtu/ po dwu/ po trzech/ y po cżterech ieſt vbogich/ chorych/ ſlepych/ chromych/ vłomnych/ ránnych opátruią/ przyodźiewáią/ podeymuią/ lekárſtwy/ ſyropámi/ plaſtrámi/ y inſzymi rátunkámi zákładáią. ReszHoz 118.

Przen (1):
Zwrot: »ratun(e)k [na co] znaleźć« (1): gdyż iuż nigdzyey indzyey/ byś zbiegał okrąg ſwiátá wſzytkiego/ żadnego inſzego pewnieyſzego rátunku á lekárſtwá ná then okrutny wrzod ſwoy ználeść nie możeſz/ iedno v tego Páná ſwoiego. RejPos 327.
Szereg: »ratun(e)k a lekarstwo« (1): RejPos 327 cf Zwrot.
e. [Posiłki wojskowe (w pl) [przeciw komu]:
Szereg: »ratunki i pomocy«: Ruskie Xiążętá [...] poczęli nowe ſtánowienia przećiw Polakom myſlić/ máiąc to zá cięſzkie Iárzmo/ iſz Bolesław Krzywouſty Monarchá Polſki/ częſte rátunki y pomocy przećiw ſwym y Polſkim nieprzyiacielom Czechom/ Morawcom/ Pruſom/ y Pomorczykom od nich wyciągnął StryjKron 213 (Linde).]

Synonim: pomoc.

MP