[zaloguj się]
[pdf]

RATUSZ (158) sb m

ratusz (143), ratus (10), ratuz (5); ratus ZapKościer (10), ratuz Calep (5).rå- (128), ra- (7); ra- OpecŻyw, MurzNT; rå- : ra- RejZwierz (4:1), BibRadz (2:1), HistLan (4:1), SarnStat (22:2).

Fleksja
sg pl
N råtusz, råtuz
G råtusza råtusz(o)w
D råtuszowi
A råtusz, råtus råtusze
I råtusz(e)m
L råtuszu råtuszach

sg N råtusz, råtuz (24). ◊ G råtusza (22). ◊ D råtuszowi (2). ◊ A råtusz, råtus (43). ◊ I råtusz(e)m (7). ◊ L råtuszu (49). ◊ pl G råtusz(o)w (1). ◊ A råtusze (4). ◊ L råtuszach (6); -ach (3), -åch (3); -ach KlonWor; -ach : -åch SarnStat (2:3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Okazały budynek będący siedzibą władz państwowych, administracyjnych, sądowniczych (często z aresztem) (z niem. Rathaus ‘dom rady’); praetorium Murm, Mymer1, BartBydg, PolAnt, Vulg, Mącz, Calep, JanStat, Cn; basilica, curia Mącz, Calep, Cn; buleuterion, senaculum Calep, Cn; forum iudiciale, regia Mącz (143): Praetorium eyn richterhauſz Ratuſſ. Murm 176; Mymer1 6v, 11v; Praetorium, locus, ubi praetor residet, vel domus iudiciaria ad discutiendum, rathush BartBydg 122b; Parum est ut in curiam venias nisi et convoces et intersis Senatui, Máło po tym iż prziydźieſz ná ratuſz yeſli nie zwołaſz álbo ſám nie będźieſz oblicznym w rádźie. Mącz 282b; Pro curia, Przed ratuſzem. Mącz 323a, 73a, d, [176]c, 319d, 473a; Buleuterion, Locus consiliis publicis destinatus, Senaculum, Curia – Rątuz, radni dom. Calep 142a; Praetorium, Domus in qua Praetor habitat, sive dux – Dom przełozonego magiſtratu, rątuz. Calep 844b, 279a, 967a; Ach coż tákich Iudaſzow w domách y ſzpitalách, W kośćielech ná Ratuſzách y w Kśiążęcych ſalách! KlonWor **2, 18.
Szereg: »sądowny dom albo ratusz« (1): Basilica, Latine Regia. Graeci enim βασιλικημ vocant Sądowny dóm/ albo Ratuſz/ też Kościół/ Krolewski páłac/ albo/ Dwór. Mącz 23c.
a. Siedziba władz miejskich (83):
α. W czasach średniowiecznych i nowożytnych (80): MetrKor 34/268, 37/2v; BVrmiſtrzá z Rádą vrząd ná thym ieſth/ przynamniey raz w tyydźień álbo ile kroć potrzebá przynieſye ná Rathuſz ſye ſchodźić/ o poſpolitym dobrym rádźić GroicPorz b3v; Ná thákiego pozew ná kſtałt Mándatu nápiſány [...] ma być przybit przy oblicznoſći dwu álbo trzech świádkow/ ná Ratuſzu/ álbo ná drzwiách onego ktory ma być pozwan/ ieſli dom ma GroicPorz p2v, b4, n3v; KrowObr 8; (nagł) Ratuſz Krákowſki. (–) BYł Ceſarz ieden Rzymſki/ co cżapkę zeymował/ Gdy miyał ſzubienicę/ Iuſticia ią zwał. Owſzemby więtſzey Ratuſz/ godzyen pocżćiwośći/ Ieſliże w nim nie bywa/ wſzetecżney chćiwośći. RejZwierz 111, 111v, bb4; Idzie przez miáſto [Brunszwik] Onákrá rzeká/ pięć Ratuſzow y tyle vrzędow BielKron 290; ziecháli [książęta] do domu Rzymſkiego/ tho ieſt do Ratuſzá/ ábowiem w Fránkfurćie ták Ratuſz przezywáią [...]. Thámże w Ratuſzu będąc/ mieli nieiákie táiemne rozmowy z Ceſárzem BielKron 330; Látá 1453. Smowiona ieſt Káźimierzowi Krolowi przes poſły we Wrocſłáwiu ná Ratuſzu małżonká Elżbietá BielKron 391; poiman Słáboſz y przywiedzyon ná Ratuſz/ oſádźili [!] o nim práwo gorące/ y śćięli. BielKron 418, 278, 282v, 326v, 331 [3 r.], 393v [2 r.], 398, 399v [2 r.]; HistLan ktv, E3 [2 r.], F, F5; (nagł) Stároſtá á Burmiſtrz. (–) Witaycieſz Pánie Burmiſtrzu/ Ná Ratuſzu ſławny miſtrzu/ Wieleſcie ich oſądzili/ Co nie dawno w łykach byli. RejZwierc 234, B4, [238]; StryjWjaz C3v; á w káżdym folwárku ma bydź wagá/ iáko w mieśćie w Ratuſzu vcżyniona. GostGosp 58, 142; W czym/ té obádwá vrzędy/ żadnéy zwłoki nie máią czynić: ále quotienſcunque táka ſpráwá przypádnie/ onę niemieſzkánié odpráwić ſpólnie ná ratuſzu máią. SarnStat 272, 280, 281, 282, 363, 537 [2 r.] (13); Nie ſromotá Miáſtom zacnieyſzym w Europie (iż inſzych nietknę) y ozdobnieyſzym/ mieć w pośrzod rynku álbo Ratuſzá mieyſce tákiey ſpráwiedliwośći PowodPr 80; CiekPotr 33; Támże ná Ratuſzu Przepraſza kát [...] Stráceńcá nieboraká KlonWor 40.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miasta [zawsze: ratusz + przymiotnik] (10): A záſye od Sentencyey wyſzſzego Prawá/ do Comiſſarzow ſzeſći Miaſt wyſzſzey miánowánych ſkłádáią czás ná pierwſze ich zeſzćie ná Ratuſz Krákowſki. GroicPorz bb2, bbv; RejZwierz 111, bb2v; BielKron 400v; IZ téż ćiſz poſłowie proſzą: áby Ziemſkié Roki ná Ratuſzu Socháczewſkim záwżdy ſądzoné były SarnStat 744, 541, 744, 1152 [2 r.].

W charakterystycznych wyrażeniach przyimkowych: [być, stawić się, coś robić itp.] na ratuszu (30), w ratuszu (5); [(do)prowadzić, odnieść coś, schodzić się, pospieszyć się, stawić się, pozwać itp.] na ratusz (11), do ratusza (2); [przybić, wymalować itp.] na ratuszu (5); [coś robić] u ratusza, pod ratuszem, przed ratuszem; [schodzić itp.] z ratusza (2); [iść] ku ratuszowi; [bieżeć] pod ratusz; [kto, co] na ratuszu (3), pod ratuszem (2).

W porównaniach (3): RejZwierc 14v [2 r.]; Bo pátrz iż kto ták nie będzie ozdobiony thymi pięknemi cnotámi á zacnemi obycżáymi żywotá ſwego/ á inſze s tego karze/ ieſt iáko on burmiſtrz ná zacnym ratuſzu co mieyſkyemi ſkárby ſzáfuie/ więc máłe złodzieyki ſkázuie wieśić/ á ſam ſie nie bacży iż tyle troie vkrádnie. RejZwierc 148v.

Zwroty: »stawić się na ratuszu, na ratusz« [szyk zmienny] (2:1): Ia N. slyvbuya, ſſwam czeſcz ſſwam wyara ze ſſya mąm sthawycz wthorvnyv wſtharim myeſczye na rathuſzu thv gdzye yego krolyewſka myloſcz ſſwam oſſobą bycz raczy MetrKor 34/268, 37/2v; RejFig Ee3v.

»zasieść na ratuszu« (1): Cżáſem ſobie [burmistrz] z przyſtoyną powagą záśiędźie Ná Ratuſzu ná ſpráwách/ ná ſwoim urzędźie KlonWor 14.

Wyrażenia: »ratusz miasta [którego, jakiego]« = praetorium civitatis JanStat (5): A tá vſtáwá [...] ma bydź czynioná przy Rádźie ná Ratuſzu przednieyſzégo miáſtá w Woiewództwách ich SarnStat 270; O kśięgách Stároſtów wielkiéy Polſki, áby były ná ratuſzu miáſtá Poznánskiégo chowáné SarnStat 541, 271, 538, 938.

»na ratuszu sprawa« = sąd (1): Cnotliwym cnotá ieſt daná zá práwá/ Ná niecnotliwe ná ratuſzu ſpráwá. RejZwierc 225.

Przen (1): Boć mądrość ná ſwiecie ieſth iákoby iáki ozdobny ratuſz w iákim zacnym mieſcie/ rozlicżnemi cnotámi iáko on ratuſz wieżycżkámi oſádzona. A náuki pocżćiwe/ á ćwicżenia roſtropne ſą iákoby gośćińce do onego miáſtá z rozlicżnych ſtron/ ktore łácwie/ kto ma bácżność roſtropną przewodnikiem/ doprowádzą do ratuſzá onego. RejZwierc 14v.
αα. Areszt mieszczący się w ratuszu (2): Vſtáwiliſmy/ iż gdyby w ktorymkolwiek mieſćie był ſláchćic poiman o iáki gwałt od mieſzczan: táki ſláchćic ná Ratuſzu ma być wſádzon. UstPraw F4.
Wyrażenie: »ratusz miejścki« (1): tedy tákowy ſzláchćic o gwałt poimány może bydź zádźierżan w Ratuſzu mieyśckim/ ábo miáſteczká [in Praetorio civitatis vel oppidi JanStat 594] onégo gdźie będzie poyman SarnStat 503.
β. W czasach Imperium Rzymskiego (1): W mieſcie Máſſyliey/ był ten obycżay (ktory był podobno od Grekow przyſzedł) iż chowano ná rathuſzu trućiznę/ dla tego/ áby ią mogł káżdy ten wziąć/ ktoby pokazał to vrzędowi/ y wywiodł/ że ma przycżynę ſłuſzną zyść s tego ſwiátá GórnDworz Y4v.
γ. W czasach biblijnych (2): Y vrádzili ſthárſzy ná ratuſzu/ poſłáć do woyſká do Hetmáná ktorego zwano Holofernes/ iż iuż áby murow niepſował/ á piątego dniá chcieli mu ſie poddáć/ rzecży ſwe opátrzywſzy. Przybiegłá [Judyta] na ratuſz/ pogromiłá/ pofukáłá vſthráſzone chłopy ony RejZwierc 154.
b. Siedziba władz miasta–państwa w starożytnej Grecji [w połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miasta] (1): Prytanium, Mieſce było w Atheniech/ gdzie pánowie rádni mieſzkawáli [urzędujący prytanowie pełnili swoje obowiązki całą dobę]/ Páłac/ Ratuſz Athenieńſki. Mącz 328c.
c. Siedziba senatu w starożytnym Rzymie (7): Rzymyánye záwſſe gdy yáką ſpráwę myeli myeć ná Ratuſſu/ zwykli byli záraz ſyny ſwe s ſobą bráć á poymowáć/ [...] áby zá młodu mogli obacżawáć ſpráwy/ á rády/ y wotowánia ſtárſſych rádzyec oycow ſwych GliczKsiąż K5v; BielKron 25v; Caruit foro postea, Pompeius. Caruit senatu, Caruit publico, Nie poſtał potym ná Ratuſzu/ álbo/ ná ſądziech/ Nie bywał w rádzie. Ná rynku niepoſtał/ álbo z domu ſie nigdziey nie wychilił. Mącz 38c, 363a; Ktora rzecż ieſt zaiſte o Catonie napiſaná/ ktory wten cżas gdy Senat Rżymſki w radzie ſiedział/ cżęſtokroć zwykł był Xiąſzki ná ratuſzu czytáć KwiatKsiąż G3v, D3v, Nv.
d. Siedziba pretora (tu w Jerozolimie) (28): OpecŻyw 118v; OpecŻywSandR nlb 4v; Tedy żołnierze ſtarościni/ wźiąwſzy Ieſuſa na (marg) w (–) Rathuſz/ zgromadźili do niego wſzyſtkę rotę MurzNT Matth 27/27; Tedy [Piłat] wſſedł záś ná Rathuſz/ y rzekł do Iezuſá: [...] Leop Ioann 19/9, Ioann 19/4; BibRadz Ioann 18/28 [2 r.], 33; Godźieneś P. Iezu Chryſte wſzelkiey cżći y chwały/ w páwłoce od Piłatá/ po ták ſrogich mękách/ nieprzyiaćielom twym z ratuſzá vkazány. LatHar 542, 318, 699, 730, 731 [2 r.], 733, 735; Prowádźili tedy Ieſuſá od Káiphaſzá ná (marg) do.NL. (–) ratuſz (marg) do páłacu, gdzie Piłat mieſzkał y ſądźił. (–). WujNT Ioann 18/28, Matth 27/27, Ioann 18/28, 33, 19/4 [2 r.], s. 379 marg, Ioann 19/9, 13.

ratusz czyj [= Piłata] (2): mocy twé [Tyberiuszu] wſſytki rzecży ktoré ſie dziály o Iezuſie na rátuſſu moijm znaiomé cżynię przez ninieyſſé piſanijé OpecŻywList C2, C2.

Wyrażenie: »stroże ratusza« (1): Tedy onij na drzewie go vkrzyżowali/ a vmarlégo pogrzebſſy/ ſtroże rátuſſa mégo rycérze polożyli OpecŻywList C2.
Szereg: »ratusz abo sądowy dom« (1): A żołnierze wprowádźili go do śieni ratuſzney [in atrium praetorii] (marg) ktora ieſt ratuſzem. G. ábo ſądowym domem. (–)/ y zwołáli wſzytkiey roty. WujNT Mar 15/16.
e. Siedziba władcy (tu w krajach Bliskiego Wschodu) (3): Po odiechániu Sołtaná byłem w ratuſzu pod ſtrażą/ chodźiłem w okowách. Byłá tám żoná iedná ze trzech Sołtanowá BielKron 458, 458.

ratusz czyj (1): [starosta] rzekł: Będę ćię ſłuchał/ gdy tez przyidą ći ktorzy ná ćię ſkárżyć máią. Y roſkazał go ſtrzedz ná páłacu (marg) ná ratuſzu. (–) Herodowym. WujNT Act 23/35.

f. W tłumaczeniu łacińskich rzeczowników oznaczających okazały budynek, pałac (3): Praetorium dicitur magnificum aedificium in rusticis praediis et urbana villa, ein werhaus/ ein waſſerhaus Ratuſſ. Murm 26; Capitolium saxo quadrato substructum Ratuſz czworogránnym kámieniem podbudowány. Mącz 423b; Basilica – Pałacz krolewiki [!], albo dom piſzni panskij, iako ieſt rątuz. Calep 124b.
2. Urząd miejski (14): Miaſtha ktore mayą gole plathy na rathuſſ czy od thyſiącza zlothych plathu dzieſſiencz yeznich od pianczy ſeth zlothich, piencz iezdnych dobrze zbroynych niechay wyprawiayą ConPiotr 31v; Ktory Pan zamożyſty/ tym nápráwić może miáſto/ y ludźi zwabić do niego: położyć ſummę pieniędzy zá rownym pożytkiem/ álbo dármo [...] ná Ratuſz v Rádźiec/ áby iemi vboſtwo hándlowáło GostGosp 142; ZapKościer 1582/8v, 29.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miasta [w tym: ratusz + przymiotnik (8), przymiotnik + ratusz (1)] (9): yako ya othem wyem ysz slachathny Ian wysznyewsky szphaląth nye zywye szeszlodzyemy [!] [...] a ny wynen yeszth thego obwynyenya wedluk regestr Rathuscha warschewskyego et wedluk poszw. ZapWar 1510 nr 2081; a ktora by strona stronyę tego kupu nyetrzimala ta ma napyerwy stronye litkup zaplaczycz yako klodę pywa [...] a na Ratus Koſczerſki 3 slote czerwonye a lytkupnykom waſzę piwa Koſzczerſkego ZapKościer 1584/51, 1582/34, 1583/37, 1584/43v, 45, 1585/62v, 1586/68, 1587/71v.

Przen (1): Oto ſłyſzymy iż poimána ieſt napirwej beſtia y fáłſzywy prorok iey z nią poſpołu [...]. Coż tho ieſt zá beſtia: y co ieſt ten fáłſzywy prorok iey? [...] Iużechmy ſie o tym doſyć náſłucháli/ y iákie iuż ná nię dawno dekretá wyſzły/ y iáki miał być vpadek iey/ iedno ieſzcże nie sſtáłá ſie byłá exekucia dekretow tych/ ále tu iuż ſłyſzymy iż ią iuż zdano z grodu ná ratuſz/ á iuż ſie sſtáło wypełnienie ſądu iey RejAp 163v.
3. Sprawy związane z działalnością władz ratuszowych (w pl) (1):W połączeniu szeregowym (1): MAć téż/ dźiatki/ ſwé przymioty Chudobá/ bo bliżéy cnoty: [...] Fráſunków wielkich nie czuie/ Myśli trudnych nie koſztuie: [...] Ná ſéymy/ woyny/ ratuſze/ Niechceli/ tedy nie kłuſze. KochMRot B2v.

Synonimy: 1. radny dom, rzymski dom, dom sądow(n)y (a. sądny).

MP