[zaloguj się]
[pdf]

ŁOKIEĆ (662) sb m

łokieć (661), Łokiet (1) KlonKr.

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl du
N łokieć łokcie łokcia
G łokcia, łokciu łokci, łokiet, łokciów łokciu
D łokciewi, Łoktowi
A łokieć łokcie, łokty łokcia
I łokciem łokciami, łokćmi
L łokciu łokciach, łoktach łokciu

sg N łokieć (37). ◊ G łokcia (64), łokciu (1) ZapWar. ◊ D łokciewi (1) ZapWar, Łoktowi (1) KlonKr. ◊ A łokieć (50). ◊ I łokciem (24); -em (8), -(e)m (16). ◊ L łokciu (19). ◊ pl N łokcie (20). ◊ G łokci (192), łokiet (158), łokciów (2); -i OpecŻyw, FalZioł, UstPraw, WyprKr (3), BielKron (34), RejZwierc (3), BielSpr, GostGosp, PowodPr (2); łokiet ZapWar (2), RejWiz, SkarŻyw (5), WujNT (3), SkarKaz; -i : łokiet : -ów LibLeg (1:2:–), LibMal (9:5:–), HistAl (3:5:–), Leop (26:1:1), BibRadz (23:52:–), GrzepGeom (9:41:–), BudBib (1:37:–), Strum (69:1:–), SarnStat (4:2:1); ~ -ów (1), -(o)w (1). ◊ A łokcie (51), [łokty]. ◊ I łokciami (3), łokćmi (2); -ami SienLek, GrzepGeom; -mi FalZioł; -ami : -mi UstPraw (1:1). ◊ L łokciach (3), [łoktach]. ◊ du N (cum nm) łokcia (6) BielSat B4; BudBib Ex 30/2, 41/22; Strum Dv, E3; BielRozm 14. ◊ G (cum nm) łokciu (2) Mącz 397b; Strum B3v. ◊ A (cum nm) łokcia (24) FalZioł I 37b, 88b, 140d; HistAl Iv; Leop Ex 25/23, 30/2; BielKron 31v, 33v; Mącz 397b; GrzepGeom H4 [3 r.]; BudBib Ex 37/25; Strum B3v, B4, D4, F4v, G, Hv [2 r.], N4; SkarŻyw 30; SarnStat 280. ◊ L (cum nm) łokciu (1) BielKron 33.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Staw łączący ramię z przedramieniem, przegub, grzbiet przegubu ręki; przedramię; cubitus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn, ulna Murm, BartBydg, Cn; brachium BartBydg (44): Iakom ya nye sbyl malgorzathey [...] any yey zadal dw ranv krvavych yeney wglowa a druga wlokyecz pravey rąky ZapWar 1520 nr 2258, 1509 nr 2069, 1550 nr 2674; Murm 58; Mymer1 21v; BartBydg 172; Ieſt żyła w łokciu pod ſamą Medijaną. Zową ią też Płuczną FalZioł V 58v, V 58v [2 r.], 67v; Cubitale, Bramká álbo ynſze ochędożenie ná łokciu bywáyące. Mącz 70c, 70c, 84a, 501b; W ſzaleńſtwie/ kiedy łokieć opuchnie: niedáleko śmierć. SienLek 23; A ſam [Fiedur] po ſtole położywſzy łokcie/ Myſli nád ſzáchy/ á gryzie páznogcie. KochSz C3; Calep 274a, 1133a; WujNT 425.
Zwroty: »łokciem się podeprzeć« (1): Sich auff den Elbogen ſttzen. Lokćiem śię podeprzeć. [...] Levare se cubito. Calag 438b.

»tykać łokciem« (1): A drugiego tyka łokciem A ſſepcząc go zowie nokćiem RejRozpr D2v.

Szeregi: »łokieć, (a) kolano« (2): Mącz 214b; Ná pierśiách nie zápiętych/ żupan kliiowáty: Ná łokćiách ná kolánách rożney máśći łáty. KlonWor 41.

»od łokcia aż do palcow« (1): Lacertum, der arm vom ellenbogen biſz z der handt. Bárki od łokćyá áż do pákćyow [lege: palców]. Murm 58.

Wyrażenia przyimkowe: »do łokcia« (7): Brachium, Rámię aż do Lokciá. Mącz 26c, 26c; RejZwierc 58.
~ Szeregi: »od dłoni (aż) do łokcia« [szyk 2:1] (3): BielKron 329; Arcybiſkup zmacżawſzy wielki pálec w oleiu ktory krzyżmem zową/ máże Krolowi rękę od dłoni do łokciá StryjWjaz D3, C2v.

»od plecy aż do łokcia« (1): Brachium, [...] Cáła ręká od pleci áż do łokćyá. Murm 58. ~

»nad łokciem« (4): anym yey zadal Rany szyney wranka pravą nath lokczyem ZapWar 1508 nr 1974; Ieſt wiązanie kraykami albo ręcżnikami ręcze nad łokćmi na dłoń FalZioł V 28; SienLek 36, 115v.

»po łokieć« (2): ktorzi [zabijacze] ſobie za roſkoz maią omaczac polokcie we krwy niewinney ręcze ſwoie/ á niemogą ſię iey iako łaknączy pſy naſyczic SeklKat I4v; GórnRozm K2.

»pod łokieć« (3): BielKron 31v; pomálucżku práwą ſwą rękę/ [...] włożyłá pod łokieć lewey ręki/ onego dobrego páná GórnDworz P6; SkarŻyw 484.

»za łokieć« (1): Aż ogień po łokieć/ á rychło potem y zá łokieć prżyſzedł. GórnRozm K2.

Przen: Ręce (3): A on wziąwſſy go na lokcie ſweé weſele/ z wielką vcżliwoſcią powſtál OpecŻyw 26; TarDuch Bv; Gdy go [Jezusa] ofiárowáli do KOśćiołá Bożego/ Spráwiedliwy Symeon wźiął ná łokćie iego [ipse accepit eum in ulnas suas Vulg Luc 2/28] ArtKanc C9v; [wźiął ié [dzieciątko] on [Symeon] na łokty ſwoie [in ulnas suas]/ i błogoſławił pana Boga MurzNT Luc 2/28 (Linde); A ták przydź śmiele do niego [do Chrystusa] álbo z Mágdáleną/ [...] álbo z Symeonem noſząc go ná łoktach ſwoich WujPosW 222 (Linde)].
2. Miara długości wynosząca (zależnie od okolicy) od 57,6 do 59,5 cm (długość przeciętnej ręki od ramienia do dłoni); cubitus Murm, Mącz, Calag, Cn; ulna Murm, Mącz, Cn (516): FalZioł I 114b; Leop Ex 25/23, 26/13, Ez 43/13 [3 r.]; A pod thym Kotłem były podobieńſtwá Wołow/ wokrąg ze wſząd dźieſięć ná łokćiu káżdym BibRadz 2.Par 3/3; [w Egipcie] groná długie iáko łokieć. BielKron 270; Ulna, [...] też łokieć miárá którą mierzą. Mącz 501b, 70c, 268c; Przetóż trzebá tu obáczyć/ że nie wſzędźie ieſt iednáki łokieć: ná iednym mieyſcu ieſt więtſzy/ á ná drugim mnieyſzy. GrzepGeom L4, N2 [2 r.]; BielSat B4 marg; BudBib Ex 30/2 [2 r.]; Krókiewká ma być ná dłuſz łokieć Strum B2v; A kędyć łokieć ſpadku ukaże od ónego mieyſcá kędyś wagę wźiął/ możeſz beśpiecznie począć Staw budowáć. Strum D2, B2v, B3, Cv [3 r.], C4v, D [2 r.] (17); Sniég ná źiemi wysſzéy łokćiá leżał KochPieś 3; BielRozm 14 marg; ActReg 129; w Mieśćie Gniéźnie mogą wolnie przedáwáć ſukná/ y ná łokćie kráiáć ná Iármárkách SarnStat 1122, 230, 279.

łokieć czego (53): ZapWar 1502 nr 1910 [2 r.]; LibLeg 11/97 [2 r.], 98v, 99; ſvkną y plaſchcz vkradl y ſchath byallich kylko y plothna czienkiego 14 lokieth LibMal 1544/87; Zlothą przedali czewką populgrzywnyu a plothna lokyecz po pyaczi groſchi. LibMal 1547/135, 1545/97v, 1546/113v, 1547/133, 133v, 135 (17); [Aleksander] wcżoráyſzego dniá nie doſyć miáł we wſzytkim ſwiecie/ á dzis we cżterzech łokciách płothná ma doſyć. HistAl N5v, G2; Biſkup poſłá odpráwił/ á zá ſthrzałki Czarowi kulę żelázną od Piſzcżká/ á Carowey łokieć Koleńſkiego płotná ná chuſtki poſłał. GórnDworz Pv; BudBib Ex 38/11, 12, 14, 41/10, 15 (9); to ieſt Sadzawká nalepſza/ [...] która ma Głębokośći Trzy łokćie. Strum N4, Dv, D2v [2 r.], D3v [8 r.], D4 [3 r.], Ev, Kv; BudNT Apoc 21/17.

W połączeniu z liczebnikiem i zaimkiem liczebnym (liczebnik + łokieć (371), łokieć + liczebnik (64)] (435): ZapWar 1502 nr 1910 [2 r.]; LibLeg 11/97 [2 r.], 98v, 99; Morze wſſytko nad gory wſſytki podnieſie ſie piętnáſcie lokci ku wyſokoſci. OpecŻyw 193; LibMal 1544/87, 1545/97v, 1546/113v, 1547/133 [2 r.], 133v (17); poſtáwá iego [Porusa] ná wyſokoſć byłá trzy łokcie HistAl H8, G2, N5v; MurzNT Matth 6/27, Luc 12/25; RejWiz 145v; Vczyniż y ſtoł z drzewá Sethym máiący dwá łokćiá wzdłuż [habentem duos cubitos longitudinis] Leop Ex 25/23, Gen 7/20, Ex 26/2, 30/2, 36/9, 15 (16); ten czyy lás ma vbráć żołądź około drogi trzydzyeſći łokći UstPraw F; WyprKr 103v, 111 [2 r.]; [kortyny] dwiemá łokiet dłuzſze były niż ony Cherubiny háftowáne BibRadz Ex 26/6, I 4 marg [4 r.], Ex 26/6 [8 r.], 8, 1.Reg 6/10, 24 (27); Gigántowie ták wielcy/ iż iednego mężá cżterdźieści łokći. BielKron 462, 4v [2 r.], 33 [3 r.], 33v [5 r.], 42, 65v (26); przeſtáye dwu łokciu wziwyſz [!]. Mącz 397b; Implet ulnas hominum quatuor, Oſięga/ Ma w ſobie cztery łokcie. Mącz 304d; Niech będźie plác ná cztéry węgły/ ſześć łokiet máiąc ná dłużą GrzepGeom Ev, F2, F3, F3v, F4, H4 [6 r.] (28); RejPos 217; Bo naydźie w Sukiennicach tákowego nokćiá/ Mierząc ſukno wyćiąga zginą go dwá łokćiá. BielSat B4 [idem BielRozm]; RejZwierc 234v; piąći łokiet byłá dłuża iego/ y piąći łokiet ſzerza iego/ gránowito/ á trzech łokiet wysſza iego. BudBib Ex 38/1, Gen 6/15 [3 r.], Ex 30/2, 38/11, 12 (35); Wyſokość Grobléy łokći Ośm Strum D3v; Od Grobléy ná wyſokość łokći ſześći Strum E; Wyſokość Grobléy ku Dźiewiąćiąm łokći/ potrzebuie zakłádu łokći 26. Strum D4, B2, B3, B3v [4 r.], B4, C2v (83); BudNT Apoc 21/17; Oczko 8v; Piotr porwawſzy ſuknią/ wyſkocżył z łodki/ y płynął do niego: bo byli iáko dwieśćie łokiet od ziemie. SkarŻyw 599, 30, 31, 270; BielRozm 14; Calep 130b; GostGosp 156 [2 r.]; A ktoż z was troſzcząc ſię może ieden łokieć przydáć do wzroſtu ſwego? [Quis autem vestrum cogitando potest adicere ad staturam suam cubicum unum?] WujNT Luc 12/25, Matth 6/27, s. 479 [2 r.], Apoc 21/17; vchwalamy/ [...] áby ſukná wſzelákié źiemſkié ináczéy robioné nie były/ ieno ná ſzérz/ dwá łokćiá koronné bez kráyki: á wzdłuż łokći trzydźieśći. SarnStat 280; PowodPr 49 [2 r.]. Cf »na [ile] łokci«

W połączeniu z liczebnikiem ułamkowym (43): ZapWar 1540 nr 2498; WyprKr 111; BielKron 33; Kwádratowy Pręt/ ieſt ſztuká plácu/ pułoſmá łokćiá/ máiąc ná dłużą y ná ſzerzą. GrzepGeom I3v, I2 [2 r.], N; BudBib Ex 25/10, 17. Cf »czwierć łokcia«, »poł łokcia«, »pułtora łokcia, »na [część] łokcia«, »na poł łokcia«, »na połtora łokcia«, »po [części] łokcia«, »po poł łokciu«, »po połtoru łokciu«.

W połączeniach szeregowych (9): [wojewodowie mają dozreć,] aby rzemięſla, korcze, miary i lokczie przedavania, zboza, piwa, y ynne vſtavy spraviedlivie bely zachovane ComCrac 12; SeklKat L2; RejWiz 162v; Nieczyńćie nic niepráwego w Sądzie/ w łokćiu/ w ważeniu/ w pomierzániu [Nolite facere iniquum aliquid in iudicio, in regula, in pondere, in mensura]. Leop Lev 19/35; Bo gdy pan álbo przełożony iáki [...] da łupieſcy pobory/ głodnemu myto/ bezbożnikowi iákiemu wſzethecżnemu łokcie/ funty/ korce pomierzáć/ tedyć to tym będzie dobrze/ ále wſzytkim inym zle. RejZwierc 97v; SarnStat 946; á druga [sprawiedliwość jest] oſobna w ſobie/ ktora ſię śćiąga ná zmowy/ kupná/ dániny/ ſądy/ miáry/ łokćie/ ſzácowánia: gdźie porownánia y ſpráwiedliwey liniey potrzebá. SkarKaz 310b; KlonFlis A4; KlonWor 67.

W charakterystycznych połączeniach: łokieć (ile łokci) na dłuż(ą) (24), (na) głąb (wzgłąb) (4), na przek, na szerz(ą) (10), na wysokość, (na) wyż(ą) ((w)zwyż) (20); podłuż, w szerz (7), wzdłuż (9).

Zwroty: »kupować łokciem« (1): Poznań y inſze Miáſtá niemogą nikomu w Iármárk bronić przedáwáć/ kupowáć łokćmi/ wagámi UstPraw F3v.

»łokciem mierzyć« [szyk zmienny] (2): KlonWor 67; Pod kupiectwem ſię zámyka żeglowánie/ furmáńſtwo/ ſzynkárſtwo y przedawánie tych wſzytkich rzecży/ ktore ſię licżbą/ korcem/ wagą/ łokćiem/ kwartą y wielkośćią mierzą. KlonFlis A4.

»łokcia podmykać« = nie domierzać (1): A kiedy mu będzies mierzyl Boċ on tobie będzie wierzyl. Tam go więċ lada ocz pytay A lokczya palczem potmikay. RejKup e2.

»przedawać, przedawanie na funty i łokcie (a. łokciem albo funtem (a. wagą)); łokciem i funtem kupczyć« = prowadzić handel detaliczny [szyk zmienny] (7:2;1): przedawać ſprawiedliwie/ lokciem/ funtem/ albo miarą. SeklKat L2; Ná Iármárkách/ łokćiámi/ funty etc. wolno przedáwać. UstPraw F3v, F3v; dáiąc moc Kupcóm [...] ſpráwy ſwé odpráwowáć/ y kupie ſwé przedáwáć ná funty/ kámienié/ y łokćie [ad libras, talentum et ulnas] SarnStat 946, 244, 289, 946, 947, 1229 [2 r.].

»przypuścić łokcia« = nadmierzać (1): Ale kiedybyś vźrzał ſpráwy tego nogciá/ Wierz mi iżeby teraz rad przypuśćił łokciá. RejWiz 162v.

Wyrażenia: »ćwierć łokcia« (3): Drugié Piętro/ vłożyſz nád tym piętrem/ tákże ná wzywż czwiérć łokćiá. Strum K2, Kv [2 r.].

»miara łokcia« (1): támże też były ná onym rownym polu drzewká niezlicżne/ ktore nád miárę łokciá więtſze nie roſly [quae vltra mensuram cubiti non crescebant] HistAl K7v.

»krotki [= niepełny] łokieć« = fałszywa miara [szyk 2:1] (3): RejWiz 162v; Alboć brácie kráwcże nogieć/ Albo miewaſz krotki łokieć RejZwierc 234v; KlonWor 67.

»poł (a. puł) łokcia« (8): BielŻyw 114; plothna na ſchartuch ſſobye od ſthuki vkroyla pol lokczya LibMal 1546/116; GórnDworz P4. Cf »na poł łokcia«, »po poł łokciu«.

»pułtora (a. połtora) łokcia« = cubitus ac semis Vulg; cubitus et dimidium PolAnt (13): Vcżyniż y ſtoł z drzewá Sethym máiący dwá łokćiá wzdłuż/ á łokieć wſſyrz/ á ná wyſſą pułtorá łokćiá. Leop Ex 25/23; BielKron 33 [2 r.]; BudBib 25/10 [2 r.], 17; Strum I4. Cf »na połtora łokcia«, »po pułtoru łokciu«.

Zestawienia: »chełmieński łokieć« (1): Cubitus, Lokieć/ też miárę łokieć zową/ który czynią dwie ſtopie ná dłużą/ á ten zową chełmieński łokieć. Mącz 70c.

»łokieć koronny« (2): vchwalamy/ [...] áby ſukná wſzelákié źiemſkié ináczéy robioné nie były/ ieno ná ſzérz/ dwá łokćiá koronné bez kráyki SarnStat 280, 279.

»łokieć krakowski« (5): Dźiewięć pedes Rzymſkich/ vczynią pięć łokiet Krákowſkich. GrzepGeom Nv, N, Nv; SarnStat 279, 947.

»łokieć krotki« = ulna brevis JanStat (1): Plebanowi z Kołoceláriiéy bywáią dáwáné pięć grzywien/ y sukná ośm łokći krótkich SarnStat 377.

»łokieć kupiecki« (2): Miernicy w Mázowſzu vżywáią łokćiá Kupieckiego/ iáki ſye záchowa w którym powiećie. GrzepGeom I3, I3.

»łokieć kwadratowy« (11): Maſz wſzytek plác/ trzydzieśći łokiet kwádratowych y dwá GrzepGeom F2v; To ieſt ſummá wſzytkiégo Kwádratu/ ſto łokiet kwádratowych. GrzepGeom F3v, F2 [2 r.], F2v [2 r.], F3, G4v, I (11).

»łokieć lubelski« (2): SarnStat 279, 947 cf »łokieć lwowski«.

»łokieć lwowski« (2): łokieć Lwowſki z Lubelſkim [ulnam Leopoliensem ac Lublinensem] z ſłuſznéy przyczyny chcemy/ áby zoſtáły w ſwym ſtanie. SarnStat 279 [idem] 947.

»łokieć mały (mniejszy)« [szyk 2:1] (3): á gdźie nápiſano iż miárá ma być ná piąćinaśćie łokiet/ rozumiéy że to tám piſano/ gdźie łokieć ieſt mnieyſzy GrzepGeom L4, L4v; któré [płótno czarne] ná máły łokieć przedawáné bydź ma. SarnStat 959.

»łokieć morawski« (2): A w Powroźcu łokći Moráwſkich które w Ruśi zową Arſynmi 44. Strum F4, F4.

»łokieć poznański« (2): vſtáwiamy: áby ważnośc wagi y tákże lokiec Krákowſki z Poznáńſkim na wieki były iednákié [pondus similiter ulna Cracoviensis, cum Posnaniensi sint perpetuo aequalia JanStat 1055] SarnStat 279 [idem] 947.

»wielki (więtszy) łokieć« [szyk 2:1] (3): Gdźie nápiſano że ma być miárá ná czternaśćie łokći y ná dłóni/ maſz rozumiéć/ że to tám piſano gdźie ieſt łokieć więtſzy GrzepGeom L4, L4v; Ktemu płótno wſzelakié/ [...] áby było ná wielki łokieć przedawáné SarnStat 959.

Szeregi: »łokieć i dłoń« (3): A te záś miáry ołtarzá w łokćiu náprawdziwſſym [in cubito verissimo]/ kthory miał łokieć y dłoń [habebat cubitum et palmum] Leop Ez 43/13; BielKron 65v; GrzepGeom L4v.

»(ani) łokieć, i (albo, ani) funt« = talentum et ulna JanPrzyw [szyk 5:2] (7): UstPraw F3v; áby czáſu Iármárku poſtronni Kupcy y ini/ nie przedawáli po kęſu ná funty y łokćie kupi ſwych. SarnStat 946, 244, 289, 947, 1229 [2 r.].

»miara albo łokieć« (2): IZby mogłá przydáć ſie zdrádá w tkániu ſukien/ [...] nietylko w vmnieyſzéniu dobroći/ ále téż w długośći y ſzérokośći miáry álbo łokćiá [mensura longitudinis JanStat 1054] SarnStat 281, 945.

»łokieć i waga« [szyk 2:2] (4): Vſtáwiliſmy iżby wagá y łokieć był iednáki/ Poznáńſki iáko y Krákowſki/ á Lwowſki iáko y Lubelſki. UstPraw F3v, F3v; W Podláſkiéy źiemi iednáka miárá bydź ma: tákże łokćie y wagi wſzelákie SarnStat 1197, 947.

Wyrażenia przyimkowe: »na łokieć, na łokciu« [w tym: wzwyż (5), wzdłuż (3), na dłużą (2)] (19:8): Skocżek mnieyſzi [...] roſcie wzw yſzna [!] łokieć FalZioł I 62b; ſamicza ma liſcie podobne/ kapuſcie/ [...] wirzchołek długi mało nie na łokieć FalZioł I 145a, I 55b, 61a, 64a, 69a, 113a; Potym przyſzli wieprze dziwney wielkoſći/ ktorych kły álbo zęby ná łokieć ná dłużą były [quorum dentes vno cubito longi erant] HistAl H6v; Leop Ex 30/1; BibRadz Gen 6/16; Vcżynicie theż ołtarz ku paleniu obiat z drzewá Setim/ ná łokciu wzdłuż tákież y wſzerz [cubitum longitudinis et alterum latitudinis Vulg Ex 30/1] BielKron 33v; Kupcy Tureccy [...] tárguią źiemię ná łokieć BielKron 268v, 33; A to ieſt liczbá wſzytkiégo plácu/ trzydźieśći y ſześć łokiet kwádratowych: to ieſt/ tákowych ſztuk któré ſą ná łokćiu ná dłużą y ná ſzérzą. GrzepGeom F2; RejPos 78; BielSpr 69v; BudBib Gen 6/16; tráfiáią ſye Mrozy wielkié/ że bywa lód miąſzſzy ná łokieć Strum N4, E4, Fv [2 r.], G3v, H2v [2 r.], Q2v; Cubitalis – Nałokiec wiſzsoky. Calep 274a; KmitaSpit A2.

»na [ile] łokci (a. łokiet); na jeden łokieć; na część łokcia« [w tym: na dłuż(ą) (4), na górę, na szerz(ą) (3), na wyż(ą) (4), (na) (w)zwyż (10); podłuż, w głąb (a. w głębią) (2), wzdłuż (10), w szerz(ą) (9), wzgórę] (157; 5; 5): PLinius [...] Powiada iże ieſth riba wielka/ na dwanaſcie łokci FalZioł IV 35a, I 37d, 88c, 140d; dufał Porus w wyſokoſći ciáłá ſwego/ ktora ſie widziáłá być ná pięć łokiet. HistAl H8; kazał vcżynić tharcż wielką długą ná ſiedm łokći/ á ſzyroką ná cżtherzy łokcie HistAl K8v, Dv, G3, Iv [2 r.], M3v, M7v; ieden kápitel ná pięć łokći w zgorę/ á drugi takieſz pięć łokći wzwyſz [quinque cubitorum altitudinis capitelum unum et quinque cubitorum altitudinis capitellum alterum] Leop 3.Reg 7/16, Ex 25/17, 26/2, 8, 36/21, 3.Reg 7/10 (24); BibRadz Gen 19/20, 1.Reg 6/16, 17, 20 [2 r.], 24 (54); á ieſli [Nilus wyleje] ná piętnaśćie łokći/ iuż iedno goduią BielKron 270, 5, 33 [2 r.], 33v [2 r.], 46v, 77 (12); Adolescere in tria cubita triennio, Przirość ná trzy łokcie przes trzi látá. Mącz 261d, 397b; RejAp 183; plac ten/ [...] ieſt ná ſześći łokiet ná dłużą y ná ſzerzą GrzepGeom F2, F3 [2 r.], F3v [2 r.], G4v [2 r.], H4 [4 r.], H4v (28); ogień ná cżterdzieśći łokći wypadſzy s piecá onego popalił ony cokolwiek ſtali bliſko piecá onego. RejZwierc 205, 105; BielSpr 30; BudBib Ex 37/25 [2 r.], 38/9, 3.Reg 6/3, 6 [3 r.], Ex 41/22 (10); Day ſobie mądrému Szloſárzowi vczynić z żeláznéy Bláchy/ iákoby żłobek ná Cztéry łokćie wzdłuż Strum C3, D4, E, E3v, F, F2 (12); komorkę ſobie ná nim [na słupie] ná dwá łokćiá vcżyniwſzy/ wktorey przez trzydzieśći lat przetrwał. SkarŻyw 30, 29; Mátá ma bydź wſzerz iáko ſłomá dwá kroć wyſoka/ á w zdłuſz ná cżtery łokćie. GostGosp 94; WujNT Ioann 21/8; WYMIERZENIE wieże: ná dwánaśćie łokiet w głębią od okná którym wpuſczáią SarnStat 497, 615, 671, 676.

~ Wyrażenia: »na poł (a. puł) łokcia« (4): Leop Ez 43/17; Więcz będą oſtrogi ná puł łokćiá RejZwierc 58; Strum E3v, Ov.

»na połtora (a. pułtora) łokcia« (6): Srzedni Płeſznik roſcie Na mieſtczach wilkich/ [...] pręth miąſzſzy ma długi na połtora łokcia FalZioł I 114, I 154d, IV 43a; Leop Ez 36/21; BibRadz Ez 40/42 [2 r.].

Szereg: »na [ile] łokci (a. łokiet) i na dłoni« (2): Naprzód ma być miárá ná czternaśćie łokiet y ná dłoni. GrzepGeom L2v, L4. ~

»po łokciu« (1): Skłádayże ſobie po łokćiu álbo po półłokćiu Strum Cv.

»po [ile] łokiet (a. łokci); po [części] łokcia« (6;5): bilo wſchiſthkyey prządze 4 stuky na kthore yey theraſz dall thkacz po 6 lokyeth LibMal 1547/133v; Leop Ez 43/17; BibRadz Ez 40/48; ſznur Mierników Polskich/ [...] ma ſześć Prętów po pułoſmá łokćiá. GrzepGeom M, F2, L3v, L4, M [2 r.], M2v, N.

~ Wyrażenia: »po poł łokciu« (1): Strum Cv cf »po łokciu«.

»po pułtoru łokciu« (1): Wieńce Cebule máią bydź po pułtoru łokćiu plećione GostGosp 76.

Szereg: »po [ile] łokiet i po dłoni« (1): á w piérwſzym piſániu [miary są] po czternaśćie łokiet y po dłóni. GrzepGeom L4. ~

W przen (8): Ten ieſſcze co ſtráćił łoni Wſſytko ná tobie vgoni Iedno funtem drugie łokćiem Trudna ſpráwá z chytrym nokćiem RejRozpr I3v; Wierz mi iż y to nie głupiec/ Co go to zową pan kupiec. Przycżyni ten ſobie wagi/ Y łokciem roſciągnie ſzragi. RejZwierc 234v; Sto łokiet krolom y pánom wyſokośći y ſławy y zacnośći przybywa: gdy ſię do vbogich ſchyláią/ á onym ſłużą. SkarKaz 515b.

W połączeniu szeregowym (1): grzeſſą wſſyſci ktorzy ſlowo Boże/ prawdę/ ſprawiedliwoſc nauke prawdziwa/ maiętnoſc/ lokciem/ miarą/ funtem/ Albo ſławę dobrą kradną bliznemu SeklKat L3.

Zwroty: »łokciem mierzyć« (2): Ci ktorzy ſie nadymáią/ Máło w ſobie ſtátku máią: Lokćiem ſwoie ſłowá mierzą/ Máło cżynią wiele grożą. BierEz N2; Tuby trzebá dobrim łokciem/ Cnotę mierzyć/ nie być nogciem. RejZwierc [238].

»ni(e) funtem (a)ni łokciem przed(aw)ać« = nie skąpić,nie wydzielać [szyk zmienny] (2): Nie funtem tho [cnotę] mierzą ni przedáią łokciem RejWiz 97v; któréy [rady] ón nie funtem iśćie/ że ták mam rzéc/ áni łokćiem przedawał/ ále y dármo/ y hoynie wſzytkim potrzebnym vżyczał KochFrag 48.

a. Drewniana listewka równa jednemu łokciowi, służąca do mierzenia (8): RejKup e3v; POmierz Podwoiewodzy ná targoch ty łokcie/ A karz pilnie proſzę cie/ ty fáłſzywe nogcie. RejZwierc 100 [idem] 102; miéy przy ſobie łokieć ná czwierći rozmierzóny Strum Cv, B3; Niełokiećći/ iáko poſpolićie mnimáią/ ktorym kto mierzy ſukno [Non ulna, qua quis metiatur pannos]/ ále zyſku chćiwość/ ktora ćię do kupowánia y przedawáni [!] záwodźi/ Kupcem cżyni. ModrzBaz 34; [krawiec] Pokráiawſzy idzie precż z iákim drugim nogćiem/ Vpiwſzy ſie vbije vcżniá ſwego łokćiem. BielRozm 18; GostGosp 158.
3. n-pers Przydomek króla Władysława, ojca Kazimierza Wielkiego (1):
Wyrażenie: »Łokiet mały« (1): Był ſławy chćiwy ten Pan [Wacław czeski] z kąd onemu Męznie ſię ſtáwiał Loktowi máłemu. KlonKr E.

Cf PIĄCIŁOKTOWY

HJ