[zaloguj się]
[pdf]

ŁOPATA (36) sb f

o oraz oba a jasne.

Fleksja
sg pl
N łopata
G łopåt
A łopatę łopaty
I łopatą łopatami

sg N łopata (23). ◊ A łopatę (2). ◊ I łopatą (3). ◊ pl G łopåt (2). ◊ A łopaty (4). ◊ I łopatami (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Narzędzie do kopania lub przerzucania (przeważnie) rzeczy sypkich; rydel, szufla; pala Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn; batillum Murm, Cn; rutrum Mącz, Calep, Cn; ventilabrum BartBydg, Calep; bipalium Mącz (36): Batillum, eyn fewer ſchaufel Scherolcż Batillus, idem. Pala, eyn ſchaufel Lopátá. Murm 141; Mymer1 [292]; Pala, instrumentum ventilandi, lopata BartBydg 105b, 167b; Maruchna yey czorka mayącz kopanką. Spyotrem czieſlya, kthori lopathą myal vprzedzayącz schli. LibMal 1544/80; WyprKr 120; BibRadz Ier 52/18; ku potrzebie iego [ołtarza] nádzyáłacie nacżynia z miedzi/ panwi do ktorychby ſypano popioł/ łopat/ hakow BielKron 33v; Infurnibulum, Lopátá którą chleb w piec wſadzáyą. Mącz 141b, 273a; BudBib Ex 38/3; Rutrum – Ridl, lopata. Calep 934b, 746a; Dla młocenia cepy/ grábie/ wor/ łopátę/ ſtępę/ przeták [kmieć ma mieć]. GostGosp 30; WujNT 201.

łopata do czego (2): Bipalium, Instrumentum ad fodiendum, Motyká álbo łópata do kopánia. Mącz 25b; Noſzow roznych/ co ſłomę nośić/ inſze co do żytá/ łopat do obijánia brogow [naprzyczyniać]. GostGosp 82.

Zwroty: »łopatą nagarnąć« (1): kazał onych wężow łopátámi w ony gárnce nágárnąć RejZwierc 163.

»zmiatać łopatą« (3): BielSat N3v; Ieſli też kulámi ogniſtemi ſtrzeláią ná dách álbo ná Rynnę/ tedy ie zmiátáć łopátámi ná doł z dáchu álbo z rynien/ bo ná źiemi żadney ſzkody nie vcżyni BielSpr 64v; BielSjem 40.

W połączeniach szeregowych (2): Y włożą nań wſzythki naczynia ktore do niego przyſłuſzáią/ to ieſt/ Lopáty/ Widełki/ Miotły/ y Miednice/ y wſzytko ine naczynie ku Ołtarzowi náleżące BibRadz Num 4/14; BudBib Num 4/14.

Zestawienia: »łopata chlebowa (a. chlebna)« = infurnibulum Murm, Mymer1, BartBydg, Calep, Cn; rutabulum Murm; pala Mącz [szyk 3:2] (5): Infurnibulum instrumentum quo panes in furno disponuntur. Eyn ſchoſſs Lopátá chlebowa Rutabulum instrumentum dictum á proruendo igne ut panes coquantur, Rutrum instrumentum quo aliquid eruimus et extrahimus. Murm 145; Mymer1 29v; BartBydg 74b; Mącz 273a; Calep 535b.

»łopata ogniowa« (1): Batillus vel Batillum, Lopátá ogniowa którą węgle ogniſte wybierayą. Mącz 23d.

»wapienna łopata« (1): Rutrum, Nieyákie naczinie którem wapno rościeráyą y roſpráwiáyą wapienna łopátá/ Szuflá/ Kiellá y tákowym podobne naczinia. Mącz 361d.

»łopata żytna« = szufla służąca do oddzielenia ziarna od plew (1): Ventilabrum – wieiaczka, łopata zitna. Calep 1110a.

W przen (4): BudNT Luc 3/17; tenći was krzćić będźie Duchem świętym y ogniem. Ktorego łopátá w ręku iego [Cuius ventilabrum in manu eius]/ á wychędoży boiowiſko ſwoie WujNT Luc 3/17, Matth 3/12.
Wyrażenie: »łopata wiejalna« (1): Rozwiałem ie też łopátą (wieiálną) [inventilabro] do miaſt ziemſkich/ oſieroćiłem(y) wygubiłem lud moy BudBib Ier 15/7.
a. Płaskie, szersze zakończenie wiosła (1): Palmula item, Lopátá v wiosłá/ ktorą w wodę wpuſzczáyą. Mącz 274a.

Synonimy: rydl, szufla; zest. »łopata żytna«: siedleczka, wiejaczka, wiejadło, wiejatka.

Cf ŁOPATONOGI

HJ