[zaloguj się]
[pdf]

ŁOPATKA (34) sb f

o oraz oba a jasne.

Fleksja
sg pl du
N łopatka łopatki
G łopatki
A łopatkę łopatce
I łopatką łopatkami
L łopatce

sg N łopatka (9). ◊ G łopatki (2). ◊ A łopatkę (11). ◊ I łopatką (1). ◊ L łopatce (1). ◊ pl N łopatki (6). ◊ I łopatkami (4); -ami (3), -(a)mi (1). ◊ [du A (cum nm) łopatce LustrMaz II 56.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Płaska trójkątna kość, należąca do kończyny górnej (u ludzi) lub przedniej (u zwierząt); armus Mącz, Calep, Cn; ala, axilla Murm, BartBydg; scapula Mącz, Cn; humerus Mącz (23): Iakom ya nyeszaczal szvyerzepycze yego wprzethnya lopathka ZapWar 1509 nr 2028, 1528 nr 2527, 1528 nr 2463; Axilla, Die achſel ader vchſen vnder dem arm Lopátká. Ala idem Murm 57; BartBydg 6b, 17; FalZioł IV 3c, V 60v, 82; Armus, Lopátká. Dicitur enim de bruto et de homine Mącz 16c; Humeri, Pleci. De homine tantum dicitur raro enim humerus dicitur de brutis, Armus idem, sed id dicitur etiam de brutis, Lopátki. Mącz 159c, 16c, 173a; puść mu kreẃ z nabliſzſzéy żyły/ przy łopátce onéy nogi SienLek 170, 27, 170, 170v; Lopátka moiá od plec niech odpádnie/ y rámię moie niech zſtáwu będzie wytrącone [umerus meus a iunctura sua cadat] BudBib Iob 31/22; á Arcybiſkup zmacżawſzy wielki pálec w oleiu ktory krzyżmem zową/ máże Krolowi rękę od dłoni do łokciá/ y rámię práwe/ y miedzy łopátkámi ná grzbiecie StryjWjaz D3; Oczko 16; okrutnie go [św. Wojciecha] wioſłem z tyłu między łopátki vderzył. SkarŻyw 355; Calep 97b.
Zwrot: »wywrocić łopatki« [przy torturowaniu] (1): Wyćiągną go iák ſtronę/ wywrocą łopátki: A on plećie y ſwoie y cudze nieſtátki. KlonWor 39.
2. Kość łopatkowa z mięsem, tzw. przednia ćwiartka zwierzęcia (11): Y co kolwiek kto chce ſpráwić Muſi okrążne poſtáwić Y kołaczáć nie oſwięcą Aż daſz łopátkę ćielęcą RejRozpr E2v.
a. Jako ofiara sakralna w Starym Testamencie (10): oſobno pierśi y łopátki odłożył Aaron. [...] sſtąpił ogień od Páná y ſtrawił wſzytki ofiáry y tłuſtośći ktore były ná ołtarzu. BielKron 38; BibRadz Deut 18/3.
Wyrażenia: »łopatka podnoszenia (a. podnoszona)« = armus exultationis PolAnt (3): Abowiem pierſi obrácáne/ y łopátkę podnoſzoną/ wźiąłem od ſynow Izráelſkich z pokoynych ofiar ich BibRadz Lev 7/34; BudBib Lev 10/14, 15.

»łopatka prawa« = armus dexter PolAnt (5): Kto theż ofiárowáć będźie krew y tłuſtość ofiar ſpokoynych z ſynow Aaronowych/ then ſobie zá ſwoy dźiał weźmie łopátkę práwą BibRadz Lev 7/33, Lev 7/32, Num 18/18; BielKron 37v; moſtek obracánia/ y łopátká práwa tobie będzie. BudBib Num 18/18.

b. [Jako świadczenie w naturze: Jatki, łopatki. [...] przeto też rzeźnicy miejscy muszą dawać łopatki od każdego bydlęcia [...]. Mogą te łopatki uczynić pożytku do roku [...] mniej albo więcej fl. 60/0/0 LustrMaz I 11; Jarmarki, łopatki. [...] tylko od mięsa biorą dwie łopatce [...]; do roku za łopatki może się dostać fl. 6/0/0 LustrMaz II 56; a od każdego bydlęcia biorą łopatkę od wielkiego i od małego LustrMaz II 72, I 3, 5, 6, 36, 48, 51, 106, 121; LustrKrak II 5.

W przeciwstawieniu: »łopatki ... pieniądze«: Targowe na sochaczce wybierają od bydła nie łopatkami, ale pieniądzmi, tak jako też indzie obyczaj jest LustrKrak II 42.]

Cf MIEDZYŁOPATCZE

HJ