[zaloguj się]
[pdf]

NAPEŁNIAĆ (145) vb impf

Oba a oraz e jasne (w tym w pierwszym a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf napełniać
indicativus
praes
sg pl
1 napełniåm
2 napełniåsz
3 napełniå napełniają
praet
sg pl
3 m napełniåł m pers napełniali
n subst napełniały
plusq
sg
3 m był napełniåł
fut
sg
1 m będę napełniåł
2 m napełniać będziesz
3 n będzie napełniać
imperativus
pl
2 napełniåjcie
conditionalis
sg pl
3 m by napełniåł m pers by napełniali
con praet
sg
3 m by był napełniåł

inf napełniać (13). ◊ praes 1 sg napełniåm (18). ◊ 2 sg napełniåsz (9). ◊ 3 sg napełniå (44). ◊ 3 pl napełniają (15). ◊ praet 3 sg m napełniåł (6). ◊ 3 pl m pers napełniali (3). subst napełniały (1). ◊ plusq 3 sg m był napełniåł (1). ◊ fut 1 sg m będę napełniåł (1). ◊ 2 sg m napełniać będziesz (1). ◊ 3 sg n będzie napełniać (1). ◊ imp 2 pl napełniåjcie (10). ◊ con 3 sg m by napełniåł (3). ◊ 3 pl m pers by napełniali (1). ◊ con praet 3 sg m by był napełniåł (1). ◊ part praes act napełniając (17).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. napełnić.

1. Sprawiać, że coś jest pełne; wkładać, wsypywać, wlewać w co dużo czego; implere Mącz, PolAnt, Calep, Vulg, Cn; adimplere, distendere, opplere, refercire Mącz, Calep, Cn; replere Vulg, Modrz, Calep, Cn; farcire Mącz; explere, stipare Cn (79): Farcio, Nápełniam/ łatam/ Tuczę/ Nádziewam kiełbáſy. Mącz 118a; Refertio, Nápełniam/ Dolewam. Mącz 118b, 304d, 444d; Impleo – Napełniam. Calep 51 Ią, 24a, [734]b, 903a, 913b.

napełniać co (11): Co mamy nápełniáć/ toć ma być prożne/ áby w czyſtym gárncu czyśćie ſye warzyło SienLek 12v; RejPos 83. Cf napełniać co czego; co czym; Zwroty.

napełniać co czego [= czym] (1): A(no) ten nápełniał domy ich dobrá BudBib Iob 22/18.

napełniać co czym (6): [Sroka] Gniazdo ſwoie wnątrz ziemią napełnia dla wiatru zwienienia. FalZioł IV 26a; Saburra, Lodźienny piaſek którym łodźie zwykli żeglarze nápełniáć Mącz 362d; RejPos 194; Boć iśćie ná tem máło/ [...] piwnice y spiżarnie napoiem y pokármem poſtronnym nápełniáć [potu ac pastu externo replere] ModrzBaz 143. Cf »napełniać brzuch swoj [czym]«, »[czym] napełniać jarmarki«.

Zwroty: »napełniać brzuch swoj [czym]« = jadać (1): a on rád by był napełniał brzuch ſwoi [cupiebat implere ventrem suum] młótem ktoré iadły śfinie MurzNT Luc 15/16.

»[czym] napełniać jarmarki« = co wystawiać na sprzeż (1): Kártáginſcy kupcy thwoi/ mnoſtwem wſſech bogactw/ Srebrem/ Zelázem/ Ceną/ y Ołowem/ napełniáli iármárki twoie [repleverunt nundinas duas], Leop Ez 27/12.

»z wierzchem napełniać« (1): Oppleo, Ze wſząd álbo z wierzchem nápełniam/ Wierſchowáto czinię. Mącz 304d.

W przen [co] (4):

napełniać czym (3): Nie máſz kácerſtwá ſzkodliwſzego/ iedno gdy kto przykłádem Filiſtyńcżykow/ ſtudnię polá Ewánielitſkiego/ ktore máią od Chriſtuſa źrzodło wody żywey wyſkákuiącey ku żywotowi wiecżnemu/ źiemią nápełnia/ á zmyſł duchowny obráca w ćieleſny CzechEp 111. Cf Zwroty.

Zwroty: »napełniać brzuch (a. żywot) [czyj] skarbem, z skarbu« = implere ventrem Pol Ani [szyk zmienny] (1:1): BibRadz Ps 16/14; Od mężów ręka twoia Iehowo/ od mężów z (tego) świátá/ ktorych dział w (tem) żywoćie/ á ſkárbem twoim nápełniaſz brzuch ich BudBib Ps 16/14.

»usta swe złorzeczeństwem napełniać« = złorzeczyć (1): Yad yáſſcżorcży pod wárgámi ſwemi záwżdy máyą/ A vltá ſwe złorzecżeńſtwem ſrogim nápełnyáyą LubPs Dv.

Przen (35):
a) Powodować określone wrażenie zmysłowe [w tym: co (5)] (6): Boża Páni Anielſka/ ſwiátłośćią twoią/ nápełniaſz ſwiát KrowObr 171 v; Opplet naves odor, Wonność nápełnia noſdrze. Mącz 304d; w tym tu mieśćie/ w poſty y cżáſy nabożne/ głoſy rozmáitych muzyk świeckich/ y ſáme kośćioły nápełniáią PowodPr 74.

napełniać czego [= czym] (1): CZułem (będąc dáleko) gdy ſrogi trzaſk w domu/ Burzliwa śmierć broiłá/ nápełniáiąc gromu. WisznTr 10.

Zwrot: »[czym] napełniać uszy« = być słyszanym [szyk zmienny] (2): Bo ći náruſzáią pocżćiwośći/ ktorzi przed ocży ludzkie vkázuią ſproſne málowánia/ ktorzi vſzy niewſtydliwemi rozmowámi nápełniáią [obscoenis colloquis replent] ModrzBaz 53; Smętnem krzykiem nápełnia vſzy ſłucháiących/ Nie przeſtáiąc ſwych pieśni żałobliwie brzmiących. WisznTr 15.
b) Powodować określony stan lub uczucie; zsyłać co jako łaskę, obdarowywać [w tymi kogo (10), co (żywotne) (1), (nieżywotne) (6), metonimicznie o człowieku (8)] (27): Gdy łaknącemu wyleieſz duſzę ſwoię/ (to ieſt wnętrznego miłośierdźia nad nim vżyieſz) y duſzę ſtrapioną nápełniaſz: w ćięmnośćiách wznidźie świátłość twoiá SkarKazSej 662a.

napełniać czego [= czym] (4): Otworzywſzy możną rękę oney Boſkiey hoynośći/ Tu wſzytki nápełniáć racżyſz twey niezmierney dobroći LubPs X6; BudNT Act 14/17[16]; Ktorzi śmieią w huffie ſtać/ niemáiąc w ſobie boiáźni Bożey y miłości bliżnego/ [..,] ſumnienie złego żywotá będzie ie trwożyć/ [...] ſtráchu wielkiego/ [...] będźie ie nápełniáć [eos implebunt]. ModrzBaz 113v; GrabowSet Q4v.

napełniać czym (21): Nie dopuſzcża odpocżynąć duchowi memu/ á nápełnia mię gorzkośćiámi [implet me amaritudinibus]. Leop Iob 9/18; BibRadz Eccli 50/30; Krol tento ieſtći oćiec niebieſki/ ktory ma páłac budowáć/ tho ieſt ſerce cżłowiecże dobremi cnothámi nápełniáiąc/ w kthorym páłacu Bog ſie weſeli HistRzym 108v; Zyemię záſię/ y tho wſzytko co ná zyemi ieſt/ nápełniać racży ſwoim ſwiętym miłoſierdzyem. Piekło záſię/ y wſzyki [!] piekielne rzecży nápełnia/ ſwoią nieodmienną ſpráchwiedliwoſcią. RejPosWiecz2 91; RejPosWstaw 22v; wſzechmocny Pan ieſtći Bog ieden/ á nádeń niemáſz innego wybáwićielá. Ktory iáko rzeká Fiſon wſzytko nápełnia mądrośćią ſwoią [qui implet quasi Phison omnia sapientia sua] á iáko Tygrys wzbieráiąc cżáſu nowych zboſz. BudBib Eccli 24/29[35]; Ná mię ſię obroćiły gniewy twe/ á ſtráchy Boiáźnią nápełniáią/ mych przybytkow/ gmáchy GrabowSet H3v; Zgołá cokolwiek świát ma w ſobie nalepſzego/ Tym Pan Bog ſam nápełnia cżłeká pobożnego. KołakSzczęśl B4v. Cf Zwroty.

W połączeniach szeregowych (3): Duch święty ieſt Bóg. Nápełnia ſercá ludzkie. Oświéca/ Zbawia/ Do prawdy przywodźi. BiałKat c3v; wſzytkie wierne wſzem dobrem nápełniaſz/ ſwoie dáry z hoynośćią im dawaſz/ á z łáſki ſwey świętey zbawiaſz. ArtKanc K8v; WujNT Act 14/16.

W charakterystycznych połączeniach: napełniać dobrej myśli, dobroci, strachu; napełniać bojaźnią, cnotami, gorzkością, mądrością (2), miłosierdziem, sprawiedliwością.

Fraza: »[szatan] serce ludzi napełnia« [o powodowaniu zła] (1): ſámego/ [...] ſzátáná Bog podwodzi/ áby ſerce złych ludźi nápełniał. WujNT 27.
Zwroty: »napełniać błogosławieństwem« (1): Otwieraż ty rękę twoię: y nápełniaż káżde źwierzę błogosłáwieńſtwem [imples omne animal]. Leop Ps 144/16.

»dary napełniać« [szyk zmienny] (4): OpecŻyw 185v; Abowiem nas omył á ocżyśćił od wſzech grzechów a niepráwośći náſzych/ y ocżyſcione nápełnia dáry ſwoimi RejPosWstaw 22v, 22; SkarKaz 279b.

»(wszem a. wszystkim) dobrem napełniać« (3): Ktory ćię thák koronnie/ miłośierdźiem przypráwuie/ Żądzą twą dobrem nápełnia ArtKanc Q19, K8v; SkarKaz 633b.

»łaską napełniać« (2): Tys ieſt ona w ktoréiem iá odpocżywál ſiedmioraką laſką/ ij dary ſwymi ciebie napelniaiątz OpecŻyw 185v; ArtKanc T10v.

»napełniać radością, weselim« [szyk zmienny] (1:1): [Barnaba] gorąco Chryſtuſowi dziękował [za łaskę]/ á rádośćią nápełniał ſerce ſwoie. SkarŻyw 536; WujNT Act 14/16.

Szeregi: »dawać, napełniać« (1): Rękę ſwoię otwieraſz/ wſzyſtkim ſam pokarm dawaſz/ łáſką ſwą nápełniaſz. ArtKanc T10v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»okładać a napełniać« (1): [dobrodziejstwami twoimi] nas ze wſząd práwie okłádáć á nápełniáć racżyſz RejPos 22 v.

»opatrować i napełniać« (1): Bo ma to miáſto [= kościoł] wielce możnego/ mądrego y porządnego krolá/ ktory ie miłuie y opátruie/ y wſzytkim dobrem napełnia. SkarKaz 633b.

c) Zwrot: bibl. »napełniać rękę [czyją]« = udzielać władzy (w opisie starotestamentowym ceremonii wyświęcania na kapłana); implere manum Vulg, Pol Ant (2): Leop 3.Reg 13/33; Y vcżyniſz Aharonowi y ſynom iego/ ták wedle wſzego com roſkazał tobie ſiedem dni napełniáć będzieſz rękę ich (marg) To ieſt święćić ie będzieſz. (—) [będźieſz poświęcał ręce ich WujBib]. BudBib Ex 29/35.
a. O zbiornikach wodnych [co] (3): BielKron 307v; Polſkie rzeki [...] od Wiſły począwſzy/ z témi co w nię wpadáiąc/ Pułnocné nápełniáią Morzá Oczko 7.

napełnić czym (1): Rzeki ſwoye nápełnyaſz żywemi wodámi/ Aby ſye ſwyát ochładzał ich wiłgotnoſcyámi LubPs P3.

b. lek. O objawach fizjologicznych, często o przyczynach chorób: przepełniać, zapychać [w tym: co (11)] (13): á z tego dymy ku głowie ſie podnoſzą/ y tak głowę napełniaią. FalZioł V 43; ſłodkie rzecży richley w żyły idą, y więtſzą moc maią nakarmienia, gdyż więcey napełniaią GlabGad 15, D3v, I2v, K7; A pochodźić tho z rozmnożenia złey wilkośći/ ktora mozg nápełnia á rozum záćimia. SienLek 52.

napełniać czym (4): kto iey częſtho pożywa/ wzrok mdli y też zaćmiewa/ y ſen cżyni napełniaiącz głowę dymy. FalZioł I 27d, I 101d; po troſzę iedząc tilko ſamym pokarmem żołądek napełnia przeto więcej ſiego tam włoży y chęć [jedzenia] trwa dłużey. GlabGad K4; SienLek 11v.

Szeregi: »wpojać się a napełniać« (1): Druga iego [wina] ſprawa ieſt wpoiać ſie w cżłonki á napełniać ie GlabGad Hv.

»napełniać a zaciskać« (1): potem ony vilkoſći wchodzą w dziurecżki głowy/ ktore napełniaią á zacziſkaią/ á tak ſtąd przichodzi ſwętego [!] walantego niemoc FalZioł I 8c.

»napełniać i zatykać« (1): [świątecznej] karmieyz więtſzą chciwoſcią pożywamy á tak ona napełnia y zatika żołądek tak iż trudno ią może ſtrawić. GlabGad E8v.

c. Wytwarzać, produkować (2):

napełniać co czym (1): A gdy gi ktho w vſciech będzie mieć/ pragnienie vſmierza/ á zmieſzawſzy gi z miodem/ pierſi niewieſcie mlekiem napełnia. FalZioł IV 51c.

napełniać czego w czym (1): ludziom cieliſtym [...] niedobry ieſt pokarm cżęſty ku iedzeniu abowiem napełnia w żyłach krwie zbytnie. FalZioł III 25b.

d. O tekście pisanym [co] (1): utranque paginam implet, Nápełnia obedwie ſtronie kárty. Mącz 272d.
e. Nasączać, nasycać (2): każdego zwierzęcia thuk z koſci zagrzewa/ odmiękcża y napełnia. FalZioł IV 13b; Exaturo, et Ohsaturo, idem quod simplex, Náſycam doſtátecznie/ nápełniam Mącz 369c.
2. Zaczynać gdzieś być w dużej ilości, zaludniać; replere PolAnt, Vulg; implere PolAnt [co] (27): Nieprziáciele naſſy motz nad wſſytkiemi maią a nie naſſ vpád/ ale piekło ſnimi napełniaią. OpecŻyw 1v; LubPs T2v; Mącz 238b; Milcżćie obywátele oſtrowu/ kupiec Cydońſki/ (y) żeglarz morſki nápełniáli ćię. BudBib Is 23/2.

napełniać czym (3): tem/ ktorzi ſámi ſiedzieli wdomiech opuſtoſſáłych rozliczną ie czeládzią nápełnia RejPs 97v; BudBib Is 14/21; z Duchá Bożego nie z naſienia męſkiego/ mocą Bożą nie męſką ſpráwiony: áby też zbor Boży duchownym ſwym potomſtwem nápełniáł. CzechRozm 155v.

Szereg: »mnożyć się (a. rozmnażać się) a (i) napełniać świat (a. ziemię)« = multiplicari et replere (terram) Vulg, PolAnt (7:5): SeklKat L; Leop Gen 1/22; BibRadz Gen 1/22, 28, 9/1; Błogoſłáwił im [Ewie i Adamowi] Pan Bog mowiąc: rośćie á mnożcie ſie/ á nápełniaycie zyemię á poſiadaycie ią BielKron 1v, 5v; BudBib Gen 1/22; Gdzie im ono Bog nie tylko błogoſłáwił/ ále ſie im też mnożyć y źiemię nápełniáć roſkazał. CzechRozm 163; WerKaz 282, 285; Poſtánowił Bog niebieſki; By ſię ludzie rozmnażali/. A ten to świát nápełniáli. A nierządu poniecháli. ArtKanc V2v.
Przen (8):
a) O zjawiskach niematerialnych występujących w określonej przestrzeni; complere Vulg; implere PolAnt; replere Modrz [czym] (6): Y náwiedzę ná kożdego ktory buynie ſtąpa ná prog w on dzień: ktorzy nápełniáią dom paná Bogá ſwego niepráwośćią y zdrádą. Leop Soph 1/9; BudBib Soph 1/9; Páſterz nieieſt godźien tego przezwiſká/ gdy owce rozgania/ z nalepſzey paſze zgania/ á owcżarnie nędznemi ſzkodámi ábo vpádkámi nápełnia. ModrzBaz 21v, 10βv; GrabowSet K3.
Zwrot: » wszytko śmiercią napełniać« = siać zagładę (1): słowo twoie wſzechmocne [...] Nioſąc iáko oſtry miecż roſkazánie twoie iáwne/ [...] ná ziemi chodziło/ wſzytko śmierćią nápełniáiąc [repłevit omnia morte]. BudBib Sap 18/16.
b) O kształtowaniu czyjej świadomości [czym] (2): Zwiedził wſzytki wkoło Hiſzpańſkie páńſtwa/ [...] ktore nasieniem ſłowa Bożego nápełniáiąc/ wielki w duſzách Chrześćiáńſkich/ á nie zlicżony pożytek cżynił. SkarŻyw 309; LatHar 673.
3. Uzupełniać, usuwać braki; compłere, supplere Calep, Cn; sarcire, suppletare Cn [w tym co (7)] (10): A ták mam zá tho iż cżłowiek bácżny wſzytko to moie położenie/ y obmowę w dobre obroći/ áni tego gánić będzie/ iżem ia y thu/ y owdzie cożkołwiek ſwego przyłożył/ nápełáiąc te mieyſcá/ ktorichem przeſtąpił GórnDworz B6v; Calep 228a, 1034b.

napełniać czym (1): Maſc na wſzelkie rany: ktora richło mięſo w nich roſci y napełnia ciałem. FalZioł V 116v.

W przeciwstawieniu: »opuścić ... napełniać« (1): Ani yeden który z drugich Ewányeliſtow/ ále wſſyſtcy weſpołek yą [Ewanjeliją] zebráli/ A to ſpráwą Duchá S. co yeden opuſcił/ drugi nápełnyáyąc. KromRozm II d2v.

Zwrot: »niedostatek napełniać« (4): To prawdá iż yeden drugyego nyedoſtátek nápełnyał KromRozm II d2v, d2, e, k3v.
a. Dorównywać czemu, mieć wielkość czego (1): Y widziałem wyſokość onego domu w około w około [!]/ (y) fundámenty pobocżnic/ ktore nápełniáły trzćinę [pleno calamo] (to ieſt) ſześć łokiet do pachy. BudBib Ez 41/8.
4. Realizować, spełniać, wykonywać; complere Mącz, Cn [w tymi co (4)] (5): nieobiáwiłem ſie iákiemem ieſt Bogiem nápełniáiąc obietnicę łáſki ktorą w was wypełnię BibRadz I 33d marg; Compleo, Napełniam. Metaph. Dokonawam/ Skończiwam. Mącz 304c; á zwłaſzcżá Helená święta [...] chwáliłá Páná Bogá/ który myśli prágnące chwały iego/ nápełnia: y dáie żądze miłuiących ſię. SkarŻyw 397; [Tak teſz Bog poſtępuie ſnami/ gdy wpotrzebach do niego wołamy a prosiem/ nie zaras albo niechnet modlitwy naſſe napełnia UstKościel 77].

napełniać czym (1): Iedno, iż onę swą żąd[zą], Po ktorej sie głupi rządzą, Rzekomo tym napełniają, Im więcej państwa mają; Przetoż, gdzie pożytek czują, Wszytkiego sie podejmują BierRozm 18.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A przyiáchawſzy do ſwey źiemie/ to coſz we ſnie widział/ to z nabożeńſtwem nápełniał. HistRzym 100.

5. Powodować zdrowy, dobry wygląd, tycie [co] (1): Cyáło nápełnia máła praca/ częſte odpoczywánie. SienLek 4v.
6. teol. O wszechobecności i wszechmocy Boga [co] (23): [Zesłanie Ducha św. jest] rzeczy onéy/ którą nápełnia/ znáczné/ álbo widomé nápełnienie BiałKat 116.

napełniać czym (2): rzecz ieſt można ćiáłu Chryſtuſowému nápełniáć iſtotą wſzyſtko BiałKat 328v, 308v.

napełniać czym [= dzięki czemu] (3): Ieſli tedy Pan Kryſtus/ iáko prawdziwy Bog/ nápełnia wſzytki rzecży ktorekolwiek ſą ſtworzone/ ſwoią mocą Boſką/ tedyć też mieſzka y ieſt we wſzytkich rzecżach/ iáko prawdziwy Bog. RejPosWiecz2 91v, 91, 91v.

Frazy: »(Bog) wszytko, wszytkie rzeczy, świat napeł(a. raczy napełniać)« = jest wszędzie [szyk zmienny] (4:4:1): RejPosWiecz2 91, 91v [2 r.]; Syn Boży w Boſtwie prawym Bogiem będąc/ [...] y Duch S. iáko Bóg Oćiec Nieogárnióny/ y wſzytkié rzeczy nápełnia BiałKat 8v, 101, 313v, 333v; CzechRozm 155v; Lecz nie ſzedł do Oycá z ſtrony Boſtwá: wedle ktorego był wſzędy/ y wſzytko nápełniał: ále z ſtrony człowieczeńſtwá. WujNT 366.

bibl. »[Bóg] wszystko we wszystkich napełnia« = [w przytoczeniach i nawiązaniach do Eph 1/23] qui omnia in omnibus adimpletur Vulg [szyk zmienny] (4): á iego dał aby był głową náde wſzyſtkim kośćiołem ktory ieſt ćiáłem iego/ y zupełność iego/ kthory wſzyſtko we wſſyſtkich nápełnia. Leop Eph 1/23; RejPosWiecz2 92; NiemObr 46; WujNT Eph 1/23.

Zwrot: »napełniać niebo i ziemię« [w przytoczeniach i nawiązaniach do Ier 23/24] [szyk zmienny] (7): ſam Bog o ſobie mowi: Ia niebem y ziemią rządzę. I záſię/ niebo y ziemię ia napełniam. KrowObr 165v; ſłowá [Krystusa] thák ſą poważne/ wielkie y zacne/ iż vſtáwitznie brzmią/ w vſz[u] Bogá Oycá/ y nápełniáią niebo y ziemię. KrowObr 213; RejPosWiecz2 91 [2 r.]; KuczbKat 380; Bog ten/ ktory ieſt ieden y prawdźiwy/ á nád to náſz y Chriſtuſow oćiec on ſam niebo y źiemię nápełnia CzechEp 309; LatHar 377.

Formacje współrdzenne cf PEŁNIĆ.

Cf NAPEŁNIAJĄCY, NAPEŁNIANIE

TK