Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RĘCZNIK

Następne hasło: RĘCZONY »

RĘCZNY (68) ai

ręczny (66), ręczni (2); ręczny : ręczni Calep (2:2).

-ę- (63), -ą- (5).

Fleksja

sg
m	N	ręczny	f	N	ręcznå	n	N	ręczn(e)
	G			G	ręczn(e)j		G	ręczn(e)go
	A			A	ręczną		A
	I	ręcznym		I	ręczną		I

pl
N	subst	ręczn(e)
G		ręcznych
D		ręcznym
A	subst	ręczn(e)
I	n	ręcznymi
L		ręcznych

sg m N ręczny (12). ◊ I ręcznym (1). ◊ f N ręcznå (9). ◊ G ręczn(e)j (6). ◊ A ręczną (3). ◊ I ręczną (8). ◊ n N ręczn(e) (2). ◊ G ręczn(e)go (3). ◊ pl N subst ręczn(e) (6). ◊ G ręcznych (6). ◊ D ręcznym (1). ◊ A subst ręczn(e) (7). ◊ I n ręcznymi (1). ◊ L ręcznych (3).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (pięć z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.: ręczny.

Znaczenia

Przymiotnik od „ręka” w znacz. podstawowym (68)
- a. Wykonywany rękami (30)
  - Przen (1)
  - α. O rękopisach (5)
  - β. O przedmiotach (1)
- b. Używany, uruchamiany przy pomocy rąk (17)
  - α. O broni (12)
  - β. O narzędziach (5)
- c. Będący częścią ręki, dotyczący ręki, znajdujący się na ręce (9)
- d. Noszony na ręce lub na rękach (3)
- e. Pracujący rękami (2)
- f. Służący do mycia rąk (1)

Przymiotnik od „ręka” w znacz. podstawowym; manuarius Mącz, Calep, Cn; manualis Mącz, Cn (68): Manualis, Ręczny/ co ręką obyąć może Manualis pecten, Ręczna ſzczotká. Mącz 209b; Calep 638a.

Wyrażenia: »ręczne [= podręczne] książki« = enchiridion Mymer¹, BartBydg; liber manualis BartBydg [szyk 1:1] (2): Enchiridion. Hanebuchlein [!]. Recznekxiąſzki [!] Mymer¹ 10; Enchiridion, liber manualis, habens semper in manibus, ut confessoribus Summula, male kszyąsky rączne. BartBydg 48b.

»panew ręczna [prawdopodobnie: z rączką, z uchwytem]« (1): Panwy recznich 6 WyprKr 119v.

a. Wykonywany rękami (30): Zowiem ten dzień [...] niedziela/ to ieſt niedzialanie/ ktorego niemamy nić y nego dzialać/ [...] ręcznego/ albo ſwięckiego/ iedno to czoby było ku chwale Bozey SeklKat Gv; Manuarius, [...] Ręczny. Mącz 209b.

W przeciwstawieniach: »nieręczny, szkolny, wyzwolony ... ręczny« (2): tedyć ich [tj. Chrystus Żydów] y od obrzezowánia ręcżnego wolnymi vcżynił. Tedyć ie w iedność z pogány złącżył? ktorzy będąc dálekimi/ przezeń ſie też bliſkimi ſtáli: y ku obrzezániu nie ręcżnemu z żydy weſpołek w Chriſtuſie przyſzli. CzechRozm 78v; KlonFlis A2.

Wyrażenia: »ręczna bitwa« = walka wręcz (1): Lecz [Litwini w początkowej fazie bitwy pod Grunwaldem] zbroynym Niemcom ręczney bitwy nie wytrwáli StryjKron 527.

»ręczna nauka [= umiejętność]« (1): HIPPIAS Filozof/ [...] chwalił ſię iáwnie [...]/ że wſzytkie ile ich ná świećie/ nie tylko wyzwolone ábo ſzkolne/ ále też ręcżne náuki y rzemięſłá vmiał KlonFlis A2.

»ręczna robota« [szyk 6:5] (11): GlabGad Kv; [św. Bernardyn ze Sieny] Był cżłek weſoły/ [...] w ſpráwach dzielny/ y wręcżnych robotách miſterny SkarŻyw 460; [św. Maria z Egniej] Ręcżney roboty nieomieſzkáłá y zniey ſwoy chleb iádłá. SkarŻyw 581, 471, 507, 508; GostGosp 76 [2 r.]; (marg) W ſwiętá nie robić. (–) roboty ręcżney/ ktora gwałtowney potrzeby nie ma/ zániecháć maſz LatHar 122; WujNT 719, Bbbbbb3v; [InwSzlachKal 1576 nr 34; Nieprzyſtoi záiſte dźiś/ [...] Biblią porzućić: á rolą/ albo ktorą iną robotą ręcżną/ Piſmo S. zániechawſzy/ báwić ſie.HerbOdpow Cc6, Cc6, Oo5v].

»ręczne rzemiosło« = illiberalis a. vulgaris ars Mącz; manuaria ars Modrz [szyk 4:4] (8): GliczKsiąż H3v; Artes vulgares quae vulgo mechanicae dicuntur, Ręczne rzęmięsłá Mącz 511c, 191a; Ale náſzym dworzánom/ nietylko ręcżne rzemiosłá/ ále y wolne náuki vmieć/ zda ſię być rzecż bárzo chłopſka. ModrzBaz 13, 13; Dla vwiárowánia proznowánia ktore grzechy mnoży/ miał teſz wiele ręcżnych rzemioſł: pięknie piſał/ y málował/ ná drzewie/ ſrebrze/ y złoćie/ y żelezie ryſował SkarŻyw 507; KlonFlis A2, A2v.

Przen (1):

W przeciwstawieniu: »ręczny ... serdeczny« (1): Roſkázuie tedy nam Pan IEZVS, [...] ábyſmy do zwierzchowney ſpráwiedliwośći wnętrzną przykłádáli/ do vczynkowey y ręczney ſerdeczną przydawáli. SkarKaz 312a.

Szereg: »uczynkowy i ręczny« (1): SkarKaz 312a cf W przeciwstawieniu.

α. O rękopisach (5): Syngraphum, Spiſek/ Ręczny zapiſek wybornie może być zwan bo co zową Handſchrifft/ álbo Schuldbrieff ſą niemieckie słowá nie polskie. Mącz 437b.

Wyrażenia: »ręczny list« = napisany odręcznie; c(h)irographum Mymer¹, BartBydg; c(h)irographus BartBydg [szyk 2:1] (3): Chirographum. Handſchrifft. Ręcżny liſt. Mymer¹ 10; Cirographus – chirographus, cirographum, zapysz, rączny lyst, wlasney rąky list BartBydg 28; tákże ſtroná [pokrzywdzona może banitę wyzwolić] przed ſądem Ziemſkim álbo Grodzkim/ dawſzy mu liſt ſwóy ręczny SarnStat 875.

»ręczna księga« = notatnik (1): Adversaria – Kſziega wktorąm dla pamieczy czoſie trafy bez porzątka piſzemy. Ręczną kſziega. Calep 29a.

β. O przedmiotach (1): Pieſza robotá ma bydź we złą drogę/ w niepogody: [...] drew rąbánie/ [...] dylew do budowánia ćioſánie/ ſtátkow ręcżnych robienie/ gwoźdźi/ gontow GostGosp 76.

[W przen: Tego Syná Bożégo zeſłánia z niebá/ á iego ná świát przyſzćia rocznicę [...]/ ták w Kośćiele ręcznym [tj. zbudowanym rękami]/ iáko w Kośćiele ſerc náſzych podáną/ dźiś wſpomináć [...] mamy BiałPos 2 (Linde).]

b. Używany, uruchamiany przy pomocy rąk (17):

α. O broni (12): choćiaby kto bronią drewniáną/ choćia żelázną/ ábo kámieniem ręcżnym/ ábo ręką bliżnego nieprzyiaćielſkie bił/ ták iżby vmárł/ tedy ten co bije/ zá mężoboycę ma być policżon ModrzBaz 78v.

Wyrażenia: »broń ręczna« (1): podwysſzamy zápłácenié pieniężné głowy ſzlácheckiéy/ ad duplum to ieſt/ głowę zábitą bronią ręczną/ ná dwie śćie y cztérdźieśći grzywien: á z ruſznice/ ná cztéry ſtá y ośmdźieśiąt grzywien. SarnStat 612; [Náſzy widząc to [...] porwą ſie do broni ręcżney/ rohátyn/ miecżow/ pocżną nieprzyiaćielá ſpieráć BielKron1597 212 (Linde)].

»ręczna kusza« = catapulta, manubalista Mącz (2): Catapulta, Strzała/ Ręczna kuſzá. Mącz 41a, 23a.

»strzała ręcznia« (1): Telum – wſzelyakąſtrała ręcznią. Calep 1051b.

»strzelba ręczna« [szyk 4:3] (7): zá onymi pułkuwki [tj. naczyniami napełnionymi ziemią] ſtáli Iáncżárowie z ſtrzelbą ręcżną/ na końcách onego przykopu pocżynili ſzańce z źiemie z oknámi/ zá ktore ſtrzelbę więtſzą záſádzili BielKron 314v, 309, 315v, 316; Idźćie iedny po drugich [walczące niewiasty]/ s ſwemi proporcżyki/ [...]. A drugie ręcżną ſtrzelbą máią was rátowáć BielSat Nv [idem BielSjem]; Oboz wſzyſtek wzięli/ y Dział wielkich 50. krom máłych y ręczney ſtrzelby StryjKron 757; BielSjem 37.

β. O narzędziach (5): Organum, Proprie, Nieyákie naczinie ręczne którym co pobiyáyą/ Potłukáyą/ buduyą álbo ſpráwuyą. Mącz 268c.

Wyrażenie: »ręczny młyn(ik)« = żarna; mola manuaria Murm, BartBydg, Cn; trusatilis mola Murm, Mącz; pistrilla Mącz (4): Mola manuaria, eyn klein mu^olen die man mit den henden vmb treit. Ręczny mlyn Mola trusatilis, in eodem significatu. Murm 145; BartBydg 92; Pistrilla, Zarna/ máły álbo ręczny młynik. Mącz 300d, 466d.

c. Będący częścią ręki, dotyczący ręki, znajdujący się na ręce (9): Chiromantia. Divinatio ex manuum inspectione, Wieſzczbá/ álbo práktikowánie z liniy ręcznych. Mącz 51d.

W połączeniach z nazwami różnych dolegliwości [w tym: boleści (3), dna (1)] (4): [pokrzyk mandragora] odgniecienie lecży/ dnę nożną y ręcżną rozgania/ y ine boleſci vſmierza. FalZioł I 37c [idem [SienHerb]]; j też ſamo ziele ſtłucżone/ á przyłożone na boleſci nożne albo ręcżne/ boleſci ich vſmierza. FalZioł I 123b, I 47b, III 38b; [SienHerb 107a (Linde)].

Wyrażenia: »członki, stawy ręczne« (2:1): Itheż [lek z ciemierzycy białej] dla boleſci kthora bywa w cżłonkoch nożnych y ręcżnych/ [...] to będzie dobra pomocz albo lekarſtwo. FalZioł I 45d; Też ołowianey barwy vrina/ [...] Znamienuie w cżłonkach bolenie/ to ieſt w ſtawiech ręcżnych albo nożnych. FalZioł V [2]v, I 63b.

»palce ręczne« (1): Lecż pan (onego miáſtá) Wezeká vćiekl/ y gonili zá nim áſz go dogonili/ y obćięli mu wielkie pálce ręcżne y nożne [et absciderunt pollices manuum eius et pedum eius]. BudBib Iudic 1/6.

Szereg: »nożny i (albo) ręczny« [szyk 5:3] (8): Też ſok chebdow z wodą ſłoną/ ieſth dobry na boleſci nożne y ręcżne FalZioł I 47b; Ta maſć ma mocz naprzeciw paraliżowi/ ręcżnym y nożnem boleſciam FalZioł III 38b, I 37c, 46a, 63b, 123b, V [2]v; BudBib Iudic 1/6; [SienHerb 107a (Linde)].

d. Noszony na ręce lub na rękach (3): [GIErádę/ álbo ſprzęt ſwoy [...] Białagłowá bierze/ y to co do niey należy/ iáko gęśi/ owce [...], ſzáty niewieśćie/ pierścionki/ ſponki/ álbo ręcżne ochędoſtwá/ wieńce/ kſięgi [...] SzczerbSpecSax 134 (Linde).]

Wyrażenia: »pęto ręczne« = kajdany, więzy (1): Manica – [...]. Paluchi, pętoręczne. Calep 635b.

»ręczna zbroja« = naramienniki (część rycerskiego pancerza) (2): Brachiale: Armeyſen. Rączna (ręczna Mymer²) zbroya. Mymer¹15; Brachiale, torques in brachio, ornamentum brachii, rączna zbroya BartBydg 20.

e. Pracujący rękami (2):

W przeciwstawieniu: »języczny ... ręczny« (1): Bo gdzie w tym popráwy ſkuteczney w oyczyznie náſzey nie będzie/ tedy vyrzymy/ [...] że w rychle v nas będzie więcey ięzycznych/ á niżeli ręcznych dáleko potrzebnieyſzych ſług Rzeczypoſp⟨olitej⟩ VotSzl C2.

Wyrażenie: »rzemieśnik ręczny« (1): Cerdo. Gárbars/ Białoskornik/ á przitym też każdy rzemieśnik ręczny bywa rzeczón. Mącz 48c.

f. Służący do mycia rąk (1): Pollubrum, Miednicá ręczna. Mącz 308c.

Cf BEZRĘCZNY, NIERĘCZNY, [OBORĘCZNY]