[zaloguj się]
[pdf]

ROBACZEK (76) sb m

robaczek (63), chrobaczek (11), robaszek (2); robaczek OpecŻyw, Murm (3), BielŻywGlab, RejKup, LubPs (3), RejWiz (4), RejZwierz (3), BibRadz, Mącz (6), SienLek, RejPos (6), RejZwierc (2), SkarŻyw (3), WerGośc, Calep (3), WyprPl, LatHar, JanNKar, SkarKaz (12), KlonWor; chrobaczek BielKron (3); robaczek : chrobaczek : robaszek FalZioł (5:1:1), CzechEp (1:7), ArtKanc (1:–:1).

o oraz e jasne, a pochylone.

Fleksja
sg pl du
N robåczek robåczkowie, robåczki
G robåczka robåczk(o)w
D robåczkowi robåczk(o)m
A robåczka robåczki
I chrobåczki(e)m robåczkami robåczkoma
L robåczku
V robåczku

sg N robåczek (34). ◊ G robåczka (1). ◊ D robåczkowi (1). ◊ A robåczka (3). ◊ I chrobåczki(e)m (6). ◊ L robåczku (3). ◊ V robåczku (1). ◊ pl N robåczkowie (9) BielŻyw, BielKron, RejPos, RejZwierc, ArtKanc, SkarKaz (3), SkarKazSej, robåczki (5) FalZioł, RejZwierz, Mącz, BudBib, WyprPl. ◊ G robåczk(o)w (4). ◊ D robåczk(o)m (2). ◊ A robåczki (5). ◊ I robåczkami (2). ◊ [du I (cum num) robåczkoma.]

Sł stp: robaczek, chrobaczek, Cn: robaczek, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.: robaczek, chrobaczek.

1. Dem. od „robak”; vermiculus Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; vermis PolAnt (76): Murm 43, 96; Mymer1 28v; PCHła [...] Robacżek lichi, czarny á barzo pretki. FalZioł IV 16c, I 70c żp, IV 16b, 22b, 27c, d, 29b; BielŻywGlab nlb 11; RejWiz 65, 153v, 176v; BOcian ma czysty pokoy/ robaczki łápáiąc/ Lepſzy niż chytra Wroná/ brogow podskubáiąc. Bo ná nię śidłá ſtáwią RejZwierz 125v, 130; Iuno [...] ná krowę puśćiłá chrobacżká gieſká ktory ią żárł BielKron 20v, 264; Culex, Komór. Generali nomine dicitur omnis vermiculus alatus, Każdy robaczek który yedno lata. Mącz 71b, 141d, 189b, 485a; SienLek 46v; BudBib I 59d marg; Convolvolus – Robączek ktori vmotąwſti ſzie winnie, grona pſuię. Calep 257a, 1112b; WyprPl C2; Máła rzecz miedzy robaczkámi pſzczołá/ mowi Mędrzec/ á początkiem ſłodkośći ieſt owoc iey. SkarKaz 84a, 84a, b; Trąd [tj. truteń] nie leci ná pole y nie nośi miodu [...] A z plaſtrow nápełnionych miod gotowy ziada: Robaczkom prácowitym śpiżárnią wykrada. KlonWor 45.

W połączeniu szeregowym (1): dobroć/ moc/ mądrość iego [Boga] znáć ná każdem ziołku/ drzewie/ robacżku/ rybie/ ptaku/ zwierzęćiu SkarŻyw A3.

W przeciwstawieniu: »robaczek ... człowiek« (3): Práwyem yuż yeſt nye cżłowyek lecż márny robacżek/ Bom ſie sſtał od wſſech ludzi ták práwie wzgárdzony LubPs Fv; JanNKarGórn G4; [Pan nasz] máłym á wzgardzonym v ludźi był [...] sſtał ſię/ iáko Pſalm mowi/ iáko robaczek/ á nie człowiek. SkarKaz 82b.

W porównaniach (19): OpecŻyw 16; Przedſię tu nye przepatrzaſz nędznego cżłowyeká/ Choć yeſt yáko robacżek przed twą oblicżnoſcyą LubPs C; RejWiz 110v; [szpiegierze mówili] widzyeliſmy y Obrzymy/ przećiw ktorym zdáliſmy ſie yáko chrobacżkowie. BielKron 40v; Vermiculatum opus dicitur, Iż ſie po nim promienie yakoby robaczki albo włoſy vkázuyą Mącz 49c; A coż tedy ty o ſobie rozumieć możeſz nędzny człowiecże/ ktoryś ieſt iáko proch á błoto/ á nieinácżey iáko lichy robáczek przed ocżyma iego RejPos 106v, 46; RejZwierc 197v; pokłoniłá ſię temu: ktory ná drzewie wiśiał [tj. Chrystusowi] znapiſem/ iáko drzewny robacżek/ odpuſzcżáiąc grzech mordercom ſwoim. SkarŻyw 398, 56; Sżátan cżłowiecżeńſtwo Páná Chriſtuſowe robacżkowi przez Dawidá przyrownáne przez śmierć pochwyćił y pożarł. CzechEp 149; A oznaymiał ták/ nie boſtwo iákie cżłowiecżeńſtwem/ iáko wędę chrobacżkiem/ pokryte: ále cżłowieká prawdźiwego ſyná Dawidowego Meſyaſzá przedtym záślubionego. CzechEp 204, 174, 185 [2 r.], 203, 204, 205; SkarKaz 244b; [Ieleni ięzyk [...] ma liſtki podobne Sczawiowi/ nie ták ſzérokié iáko długié á piękne/ w liczbie pięć álbo ſześć/ ná boku ma ſprązki iákoby robaczki UrzędowHerb 85a].

Zestawienia w funkcji nazw zoologicznych: »robaczek jedwabnica, [jedwabny robaczek]« = Bombyx mori L. (Rost); jedwabnik morwowy, motyl z rodziny prządkowatych (Bombycidae); oprzęd gąsienicy tego motyla służy do wyrobu przędzy jedwabnej; bombyx Cn (1): Máły robaczek iedwabnica/ y naśienie iey mnieyſze niżli źiárno máku [...] z onego [...] rodźi ſię robaczek co iedwab z śiebie wije SkarKaz 84a; [Bombyx Seydenwurm Iedwabny robaczek. ArtNom E3v].

»złoty robaczek« = Lampyris noctiluca L.; świetlik świętojański, owad z rzędu chrząszczy, z rodziny świetlikowatych (Lampyridae) (1): Lampyris – Złoti robaczek w noczi ſwieczaci. Calep 580a.

Przen: O człowieku ze względu na jego doczesność, śmiertelność i małą wagę jego postępków w obliczu wielkości Boga (21): BibRadz Is 41/14; Był rodźicom Pan IEZVS poddánym. Wielki y oſtry y wdźięczny bárzo przykład/ nam z nátury pyſznym robaczkom ziemſkim/ ktorzy wolnośći ſámi nie wiemy iákiey ſię domagamy. SkarŻyw 44a, 84a, b [2 r.]; Ia wzgardzony robacżek/ á grzeſznik niepożytecżny/ dźiękuię twoiey dobroći o niebieſki Oycże LatHar 564; Ci robaczkowie źiemſcy/ ći vbodzy poddáni/ ktorzy w tákiey ſą v was wzgárdźie y vćiſku: pátrzćie iáko was noſzą/ żywią y vbogacáią. SkarKazSej 677b; [ModlKobiet 12].
Wyrażenia: »mizerny robaczek« (1): Ták iż wielka rádość á wielka ſie pociechá ſſtawa wſzem onym ták poważnym ſthanom/ z iednego ták márnego á mizernego robacżká/ ktorij powſtawſzy zá pomocą Páńſką vzna ſie á rozżáłuie ſie vpadku ſwego RejPos 166.

»nędzny, marny robaczek« [szyk 10:1] (10:1): RejKup dd4v; Gdyżem ya nędzny robacżek moy wſſechmocny pánye/ W twoim ſwyętym przykazániu obrał ſwe kochánye LubPs ccv; RejZwierz 130; Bo pomni coś ieſt [...] boś ieſt iáko nędzny robacżek á nikczemne ździebłko przed ocżymá iego. RejPos 46v; my nędzni á záſlepieni robacżkowie/ kthorzy iáko mrowki gmerzemy pod nogámi tego Páná ſwego/ vcięcżmy [!] ſie do tego ſwiętego miłoſierdzya iego RejPos 173, 172v, 341v; RejZwierc 166v; przeſtrzegał Pan náſz [...] nas wſzytkich márnych á nędznych robacżkow ſwoich/ temi ſłowy: Wáruycie ſię [...] WerGośc 210; Bo my nędzni robaſzkowie/ od niego bieramy/ Iako od Oycá ſynowie/ cożkolwiek tu mamy ArtKanc T9, L3; SkarKazSej 704a; [ktory [Jezus] dla nędznych chrobacżkow á nieprzyiaćioł ſwoich/ racżył ták wielkie prace áż do okrutney śmierći podiąć ná tym świećie. WujPosN 1584 44 (Linde); WerReguła 59; SkarUp 74].

2. [Pieszczotliwie o małym dziecku: Co páni iego ſłyſząc/ bárzo ſie záſmućiłá/ mowiąc: y hnet mię przeto chcećie odiecháć/ z tymi dwiemá robacżkomá HistFort H5.
a. O Jezusie: Sdrowasz kwiatku z siemije ijego rodzisz/ robaczka czistego besz zlącząnia mąszkiego. TekstyPol 36/135; Tego niewinnego świętego robaſzka/ ſczyſtey panny narodzonego: iſz zły duch zabiwſzy/ iako ſmok okrutny pochłonął beł ConfLutom N3v.]

DDJ