[zaloguj się]
[pdf]

MŁYN (234) sb m

Fleksja
sg pl
N młyn młyny
G młyna, młynu młynów
D młyn(o)wi
A młyn młyny
I młynem
L młynie młyniéch, młynåch

sg N młyn (36). ◊ G młyna (57), młynu (1); -a : -u SarnStat (5:1; 1070). ◊ D młyn(o)wi (3). ◊ A młyn (52). ◊ I młynem (4); -em (2), -(e)m (2). ◊ L młynie (19). ◊ pl N młyny (17). ◊ G młynów (25); -ów (8), -(o)w (17). ◊ A młyny (12). ◊ L młyniéch (7), młynåch (1); -éch Mącz (2), Strum (3), SarnStat; -éch : -åch GostGosp (1:1); ~ -éch (4), -(e)ch (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Pomieszczenie i urządzenia rozcierające różne substancje (głównie zboże na mąkę lub kaszę), poruszane ręcznie albo siłą wody, wiatru lub zwierząt; mola Mymer1, Mącz, Calep, Cn; molendinum Mącz, JanStat; molina BartBydg; pistrinum Mącz; moletrina Calep; machina frumentaria Cn (229): [mówi osieł:] Gdym do młyná wory nośił: Chłopum z botá wyrwał wiecheć BierEz R3v; OpecŻyw 25; ZapWar [1526] nr 2454, 1547 nr 2611, 1550 nr 2670; Mymer1 [292]; BartBydg 92b; Theda [!] y mlyn ma bicz poſpolithi, thak yako byvał stharadawna pospolythy LibLeg 6/157v, 6/79 [2 r.], 160, 9/52 [4 r.], 10/71, 11/28 [2 r.]; LibMal 1544/78v, 1547/137, 1554/195; Diar 79; KrowObr 141; Vſtáwiliſmy/ iżby wſzelákie młyny/ iázy ktoreby były ná Wiſle álbo Wárćie vczynione/ á zwłaſzczá coby wádziły ku ſzćiu Szkutam/ Tráftam etc. áby były ſkáżone. UstPraw E2v, C4, K2v; RejFig Dd3v; RejZwierz 101v, 121, 137; Goski *3; BielKron 405v; Frumentum fressum, Zyto trochę kámieniem we młynie náreżone/ to yeſt/ skrupione. Mącz 136b; Pistrinum, Locus in quo pinsitur, Młynicá/ młyn gdźie żito przed tym w ſtępách tłuczono. Mącz 300d, 140a, 229a, b [3 r.], 240a [2 r.], 300d (12); Mąm [woła kramarka] też Pytel do Młyná BielSat B4 [idem BielRozm 14], C; RejZwierc 39v; MycPrz II D; Abowiem iako nie dobrze obwáruieſz wźięćia wody ná Młyn z Stáwu/ bárzo ſye rady ná tych Młyniéch ſtáwy rwą Strum I2, B3v, D13, D13v [5 r.], I2 [3 r.], I2v [6 r.], I3 (22); WierKróc A3v; Mlynarſz ma dawacz dany stego mlyna na koſzdi rok pánu swemu na wyelkę nocz po 72 grzywyen ZapKościer 1588/77, 1580/9, 1582/31v [2 r.], 40v [4 r.], 1584/46v [2 r.], 47 (21); CzechEp 83 [2 r.]; BielRozm 14, 16; Mola, nomen habet a mole, quod faxi mole frumenta leguminaque ea terantur. – Młin. Calep 669a; Moletrina, pistrinum olim dicebatur, quo tempore frumenta tundebantur, non molebantur. – Młin. Calep 669b, 172b, 818a; Klucżnik ma tego pilno doględáć/ żeby wſzelákie zbożá do młynow y záśię z młynow ważono GostGosp 58; Do młyná wieprze dawáć tákie/ coby ich dokarmiwáć GostGosp 62, 32, 54, 58 [2 r.], 60 [3 r.], 62 [7 r.] (23); WujNT Apoc 18/22; W Kárczmę álbo w Młyn [in tabernam et molendinum JanStat 653] żaden nie ma dáć w wiązania SarnStat 683, 202, 209, 343, 644, 681 (25); GrabPospR L3v, L4; KlonFlis F3.

młyn czyj [w tym: pron poss (6), G sb i pron (5), ai poss (3)] (14): ZapWar 1534 nr 2359, 1537 nr 2563, 1547 nr 2611, [1547] nr 2641; LibLeg 9/51v, 10/71, 11/11, 28; LibMal 1554/183v; Gdańſkie mieſzcżány dárowano tym co pierwey dawáli/ to ieſt/ ſiedḿ ſet grzywien z mieyſkiego dochodu/ y wſzytki młyny mieyſkie z wyſpy z Zołáwą máłą y ze wśiámi BielKron 391v; á będźie ſwe mliwo do Páńſkiego młyná záchowywał GostGosp 62, 136; dwór Doleſczet z iego młynem przy nas y przy Zakonie náſzym ma zoſtáć SarnStat 1090, 975; [Młyny 2 szołtysie: jeden na rzece Ropie, [...] drugi na potoku LustrKrak I 142; Jest w tej wsi młyn zamkowy LustrKrak I 206; LustrWpol I 269].

W połączeniu z nazwą młyna lub przymiotnikiem od nazwy miejscowej [w tym: z przymiotnikiem (9), z nazwą (4); młyn + określenie (11), określenie + młyn (2)] (13): ZapWar 1534 nr 2359; LibLeg 9/51v; wgayewym mlynye za dolſkiem chlopu yednemv kozuch barany dobri vkradl LibMal 1545/104; stemze Maczieyem Mlinarzevi za oſſieczna wpyotrowſkym mlynye trzy ſtrony myąſſa vkradli LibMal 1545/105; Item wemlynye na Stelmachach przed ſzwyąthkamy 2 oſkardi vkradl LibMal 1547/136v; nalyaſſchi wemlinye wyrzbaku worek ploczyenny ſpyenyedzmy LibMal 1554/195, 1554/183v; ZapKościer 1584/47, 1585/61v, 1590/47; SarnStat 105, 975, 1308; [Młyn Spithalny, z którego pożytek na szpital idzie LustrPodl 61; Młyn nadrożny dworski na strumieniu LustrWpol I 269].

W porównaniach (2): ták ſię oną iáłmużną wzbogáćiłá/ iſz iáko z młyná/ z onego gárnká gdzie tę trochę miałá/ mąká ſię iey przez pułtrzećiá látá/ poki głod trwał/ ſypáłá. SkarŻyw 103; będziecieli tez iako owe kola co kazde na ſwoi mlin wode ciagnie tam onim [o Bogu] niemiſlcie PaprUp L2v.

W charakterystycznych połączeniach: młyn dziedziczny, krotki, miejski, pospolity, spolny; do młyna pytel (2); młyn(y) (z)budować (5), czyniwać, osadzać, podebrać, postawić (stawiać) (2), robić, trzymać; wodę wywieść na młyn; zostać na młynie.

Przysłowie: Nie ma wołow nie ma koni/ Ieden kłopot drugi goni/ Trzebá záprządz do grábárki/ Sucho na młyn rzadkie miárki BielKom A4.
Fraza: »młyn miele« (2): nie może być bez tego by ſye y Grobla nie miáłá trząść kiedy Młyn miele Strum I2; GostGosp 62.
Zwrot: »we młynie mleć« (2): Pinso, pila tundo vel molis frango, W ſtępie álbo w możdzerzu tłukę/ we młynie álbo w żárnách mielę. Mącz 300c; GostGosp 134.
Wyrażenia: »młyn na jedno koło, na dwie kole, trzema koł, [o jednym kole, o 3 kołach]« (1:1:1): Strum D13v; Młyn trzemá koł/ tuż przy wśi GostGospPon 169; [Jest młyn na Wiśle, na łodziach o jednem kole. LustrKrak I 58; Drugi młyn na tejże wodzie, który zowią Borovy, o 3 kołach korzecznych LustrMalb II 61].

»koński (a. konny) młyn« = młyn wprawiany w ruch przez konie; mola equinaria BartBydg; mola equina Mącz; mola iumentaria a. machinaria Cn (5): Mola asinaria, eyn eſels ml Konſki mlyn. Murm 145; BartBydg 92; MurzNT I 86 marg; Mola Asinaria, Osłowy młyn/ w którym osłowie robią/ my nie mamy osłow/ á przeto konny/ albo/ wołowy młyn zowiemy. Mącz 17d, 229a; [LustrRaw 100; LustrSand 86; ŹródłaEkMalb II 64].

»młyn korzeczny, [korzecznik]« = młyn poruszany za pomocą koła wodnego zwanego korzecznik (1): Szérokość Przekopy ták czyń iáko wielé wody potrzebuieſz. Ieſli ná Młyn Korzeczny ná iedno koło/ tedy doſyć Dwá łokćiá. Strum D13v; [że telko młyn 1 królewski miescki na łodziach na Dunaiczu, a drugi korzecznik LustrKrak I 118].

[»młyn łodny, na łodziach«: Jest młyn na Wiśle, na łodziach LustrKrak I 58, 118; Jerzy Burbach mieszczanin warszewski ma też pod miastem na Wyslie 2 młyny łodne LustrMaz I 13, II 43.

»młyn mączny«: Na Thurowczyznie ruda i młyn mączny i folusz był LustrPodl 61.

»młyn na miarach, na [której] mierze« = młyn, za którego użytkowanie młynarz świadczył na rzecz pana feudalnego opłaty w miarach zboża: A ten młyn jest na miarach, z którego [...] wymiar zawżdy bywa we 3 niedziele. LustrKrak I 89; Młyn wodny na trzeciej mierze [...] na strudze Rgiliowskiej LustrWpol II 161.]

»osłowy młyn; młyn, w ktorym osłowie robią« = młyn wprawiany w ruch przez osły; mola asinaria Mącz, Cn; mola iumentaria a. machinaria Cn (3;1): że téſz bywały osłowé młyny iako dźiś v nas końskie ſą MurzNT I 86 marg; Mącz 17d [2 r.], 229a.

[»młyn piekarski«: Młyn nazwany Piekarski ŹródłaEkMalb II 51.]

»młyn pobrzeżny« (1): A młyn pobrzeżny ná Wiśle zow Bźdźielem KlonFlis F3.

»młyn na [potoczku, potoku, rowie], rzece (a. rzekach), rzeczce, stawie, [strumieniu, wodzie rowowej, zdrojach]« [szyk 3:3] (1:4:1): do pana Voyevody wſzwych krzywdach y sprawach ydz volno bilo [...] Item o Mlyn na rzeczcze Colaczinye kthora yeſth granycza, gdyſz rzeka yeſth pospolitha, a brzeg yey yeden yeſth Corony polſkiey, a drugy zyemye Moldawſkiey LibLeg 6/157v, 9/51v; Ustawiono, aby nie były ani młyny na rzekach takich, po ktorych by towary ziemskie do morza mogły być spuszczan(e). Diar 73; BielKron 430; Ale chceſzli miéć ná ónym Stáwie Młyn/ zbuduyże Strum I2; SarnStat 1070; [Jest młyn na Wiśle, na łodziach o jednem kole. LustrKrak I 58; Młyn jeden na potoku LustrKrak I 173, I 66, 89, 110, 129, 173, 223; Drugi młyn Nagorni nad miastem na temże rowie LustrMalb I 128; Trzeci młyn przezwany Klodka, od zamku mila, przezwany od źiemianina Klodki, zbudowany na tejże wodzie rowowej jako młyny insze LustrMalb I 128; Młyn trzeci na zdrojach, w którym 3 koła korzeczne, dwie mączne a trzecie foluszowe. LustrSand 227; LustrWpol I 269, II 142, 252].

»proch z młyna« = rozpylona mąka, zmieszana z kurzem i innymi zanieczyszczeniami, osiadająca na podłodze i konstrukcjach wewnątrz pracującego młyna (2): Lekarzſtwo ſpaiaiącze y też richło goiącze [...] Wezmi prochu z młyna/ pſzenicze/ ſarcocollam/ wſzytkiego rowno FalZioł V102v, V 102v.

[»młyn pytlowy«: Młyn trzeci pytlowy od 2 lat zbudowany na tejże grobley LustrPom 168.

»słodowy młyn«: [w Łęczycy] Słodowy młyn jeden koński, w którym słody pszeniczne mielają LustrWpol II 133.

»młyn na wagach, ważny« = prawdopodobnie na dużych rzekach na palach jak most pontonowy: Młyn na wagach na Wiśle. – W tem młynie mielą zboże na potrzebę zamkową LustrKrak I 74; Dziewiąty młyn ważny, na tejże rzece Piszi, który teraz jest nowo zbudowany [...] przez młynarza, nazwany Pthaki LustrMaz II 116; LustrSand 244.]

»wołowy młyn« = młyn wprawiany w ruch przez woły; mola iumentaria a. machinaria Cn [szyk zmienny] (1): Mącz 17d; [Cieślom 4, co robili na Rabstynie około wołowego młyna dla mełcia mąki fl. 1/1 – Wawel 1575/446; LustrMaz II 173 ]

[»młyn zakupny« = młyn, za który jego posiadacz zapłacił panu feudalnemu odpowiednią kwotę, co zapewniało mu lepsze do niego prawa: W tej wsi jest młyn zakupny na rzece Brzeznicy LustrKrak I 66, I 173.]

Zestawienia: »młyn wietrzny, [wiatrowy, wiatrak]« = wiatrak, młyn poruszany siłą wiatru; mola pneumatica Cn [szyk 1:1] (2): Ia kom ya nyeposzegl yemu Mlyna vyethrznego ZapWar 1507 nr 2025; widźieli táką rybę wielką/ iż przewyzſzáłá wielkośćią ich okręty/ ktorą było widáć nád wodą wyſoko/ máiąc pławy iáko v wietrznego młyná powietrzniki BielKron 452v; [LustrMalb I 3, 5, 11; Przy folwarku sanickim jest młyn wiatrowy LustrSand 132; Młyn wiatrak wójtowski, który jest zbudowan na włókach wójtowskich LustrWpol II 177].

[»młyn wodny« = młyn poruszany siłą wody; hydraula, hydromyla, mola aquaria, molinae Cn: Młyn wodny na stawku a strudze Notesi przesycha i zimie i lecie, tylko z wiosny miele albo kiedy d[ż]dże są wielkie LustrWpol II 168, II 161, 161.]

W przen (16): S námi wygnáć bydło w pole S námi młóćić y w ſtodole. Z dyabłem do młyná záwieść Ná dyable drwá z łáſa [!] zwieść. MWilkHist F.
Fraza: »sporo młyny mielą [komu]« = ktoś odnosi duże korzyści (1): Sporo im więc młyny mielą Kiedy ſie pámiętnym dzielą RejRozpr C3.
Zwrot: »na swoj młyn wodę ciągnąć, obracać (a. obrocić), walić, (wy)wieść« = działać na własną korzyść (2:4:1:7): Aleć zły gdy kogo chwali/ Ná ſwoyći młyn wodę wáli BierEz S; Rzekłá [...] oto z moich ſłużebnych obierz ktorą chceſz ku ſwey woli (ále to wſzytko [królowa] ná ſwoy młyn wodę obrácáłá) BielKron 458v; Studere suis compendiis, Ná ſwóy młyn wodę obrácáć/ to yeſt łákomie zbieráć. Mącz 288d, 368a; ſzkodę zá pożytek przemieniáiąc/ á ná ſwóy młyn/ iáko po ſtáremu mówią/ wſzyſtkę wodę wiodąc OrzQuin C3; Prot Dv; RejAp 120, 136; GórnDworz D7v, Q2; RejZwierc 92; MycPrz II A2v; był wielki ſpor miedzy ſtronámi/ gdy obie chytrośćią ſwą ná ſwoy młyn wodę wiodąc [uterque pro se] chćieli piſárzowi dym w ocży puśćić/ wywrácáiąc mu on dekret. ModrzBaz 88; Zbytek ſię krzewił, práwá vſtawáły, Lupieſtwá drugich ſrodze vćiſkáły. Kázdy ná ſwoy młyn pilno ćiągnął wodę KlonKr E2v.
α. Żarna (5): Tedy będą [...] dwie mielące we młynie [duas molentes in mola; Będą dwá mlec [!] w iedne żarná Leop ] WujNT Matth 24/41.
Wyrażenie: »młyn ktory rękoma bywa obracan« = żarna (1): Moletrina, Zárná/ młyn który rękomá bywa obrácan Mącz 229b.
Zestawienie: »ręczny młyn« = żarna; mola manuaria Murm, BartBydg; trusatilis mola Murm, Mącz; moletrina, pistrinum Mącz, Cn; pistrilla, pistrina Cn (3): Mola manuaria, eyn klein mlen die man mit den henden vmb treit. Ręczny mlyn Mola trusatilis Murm 145; BartBydg 92; Mącz 466d; [młyn koński albo ręczny albo żarna, prochownia item spiże rozliczne, czymby mogł zamek albo miasto długo chować, gdzieby oblężenie było. UstWojsk 314].
a. Przyrząd do wytłaczania oleju, prasa (1):
Zestawienie: »olejny młyn« (1): mola olearia, Oleyny młyn/ oleyna ſtępá/ báran álbo práſá. Mącz 463a.
b. Różnego rodzaju urządzenia rozcierające, napędzane przeważnie wodą, używane przy wyrobie papieru, folowaniu sukna, garbowaniu skór itp. (2):
Zestawienia: »młyn folusz« (1): kthore [koszule] wkundorffye v Matiſſa vkradl ſplothu podlye mlyna foluſcha LibMal 1544/93.

[»młyn garbarski«: ná którem miescu był przedtem młyn garbarski LustrMalb I 156; ŹródłaEkMalb II 41.]

»papi(e)rowy, [papierny] młyn« (1): Chartaria officina, Pápirowy młyn. Mącz 51b; [Kmelerów młyn papierny zatrzymawa wodę ku szkodzie młynom królewskiem LustrKrak I 17; Jest tam przy tych młyniech królewskich młyn papierowy, który młyn JKM dać był raczył [...] dziekanowi warszewskiemu. Płacił mu z niego papiernik fl. 24 LustrMaz I 13; LustrPom 178; LustrSand 16].

[»młyn sukienniczy, sukiennikow, sukienny«: Przy tem młynie 2 młyny, jeden zameszniczy, drugi sukienników. [...] od sukienników przychodzi od każdego postawu per gr 1 den. 3 LustrMalb I 55; Item młyn sukienny 1. LustrMalb I 191; Drugi młyn sukienniczy, w którym od folowania płacą od każdego postawu per grossum unum LustrMalb II 27; LustrPom 217.

»młyn szewczy, szwiecki«: Przy tymże młynie [słodowym w Malborku] jest młyn szwiecki do tłuczenia dębu, z którego szewcy i garbarze płacą na rok pieniędzy mc. 40 LustrMalb II 26; Czwarty młyn Szewczy, z którego szewcy od tłuczenia dębu płacą na rok mc. 10 LustrMalb II 85, I 54, 128, 156, II 27; ŹródłaEkMalb II 41.

»młyn zameszniczy«: Przy tym młynie są 2 młyny, jedne [!] szewczy i zameszniczy LustrMalb II 27, I 55.]

c. [Urządzenia służące do miażdżenia rudy i materiałów używanych do wyrobu prochu:
Wyrażenie: »młyn do tłuczenia prochu, prochowy«: Na tejże wodzie [...] jest młyn do tłuczenia prochu zbudowany, w którym jest stęp 7, także stąporów mosiądzowych. LustrMalb II 27, I 55, 191; Panewek spiżanych do stęp prochowego młyna mrc 6 ŹródłaEkMalb II 68.
Zestawienie: »młyn rudny«: LustrRaw 44, 45; LustrSand 59, 60; uczynił sobie folwark na tem miescu, na którem przedtym był młyn rudny. LustrWpol II 269.]
d. Tartak, urządzenie do tarcia drzewa na tarcice (1): [młyn, w którym na potrzebę zamku malborskiego trą tarcice, 1. LustrMalb I 191; Piąty młyn, który zowią Piła. – Z tego żaden pożytek nie idzie pieniężny, w którym tylko drzewo trą do potrzeby zamkowej. LustrMalb II 85.]
Zestawienie:»tarty, [tracki, tratny] młyn« (1): V tártych młynow tárćice iáko y wymiar ná tydźień odbieráć/ á doglądáć/ áby były rowno tárte GostGosp 164; [Item młyn tracki na potoku, w którem tramy na tarcice w wilgotne czasy rzezą LustrKrak I 36, 126; wydano na budowanie młyna tratnego, który zbudowano na Rabstinie dla potrzeby zamkowej fl. 39 Wawel 1572/439; ŹródłaEkMalb II 59].
e. [Urządzenie do usuwania wody: przy którem był młyn do Sarpawy, którem młynem wyciągano wodę z żuławy do Wisły LustrMalb I 83. [Cf młyn wiétrzny/ ábo wodoćiąg wiétrzny do wywodzenia wod z mokrzyn/ iáko w Pruśiéch tego dość –aquarium, hydragogium vel hydragoga machina Cn].]
2. [Przyrząd używany w kuchni, służący do mielenia, rozdrabniania, przerabiania produktów spożywczych na proszek: [w inwentarzu kupca] rusznica ze srebrem za fl. 15, 2 młyny żelazne fl. 20, kamyków szklannych pudełko InwMieszcz 1561 nr 100.]
3. Mielenie; sama czynność mielenia (3): A on bil wzyemy hoſpodara mego mlinarz czo czinywal mlin LibLeg 11/167v; Goski 20v; Muśiſz trzy kopy do młynárzá ſtráćić/ Młyn mu zápłáćić. KlonFlis F3.
4. Zestawienia w funkcji n-loc: (2):
»Miły Młyn« = prawdopodobnie dziś Miłomłyn, wieś w pow. ostródzkim (1): wźięli pod Pruſkim Miſthrzem zamki/ Holánd/ Mielzak/ Milimłyn/ Siekierkę/ Piſſcę/ Ornetę/ Lubáwę/ Kwidźin BielKron 418.

»Nowy Młyn« (1): [Bertoldus Bruhane kontor z Królewca] Rizanow y Litwy ktorzy dobywáli zamku Nowego młyná cztery tyſiące ná głowę poráźił. StryjKron 308.

Synonimy: 1.α. żarna; a. zest.: baran, prasa, »stępa olejna«; b. zest. »młyn folusz«: folusz.

Cf MŁYNICA

TZ