Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: (PRAPRAWNUKOW)

Następne hasło: [PRASADLNICA] »

PRASA (62) sb f

-s- (57), -ss- (5).

Oba a jasne (w tym w pierwszym 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl
N	prasa	prasy
G	prasy	prås
A	prasę	prasy
I	prasą	prasami
L	prasie	prasach, prasi(e)ch

sg N prasa (14). ◊ G prasy (10). ◊ A prasę (15). ◊ I prasą (3). ◊ L prasie (6). ◊ pl N prasy (3). ◊ G prås (3). ◊ A prasy (2). ◊ I prasami (1). ◊ L prasach (4), prasi(e)ch (1) Mącz; ~ -ach (2), -åch (2); -ach CzechEp; -åch BudBib; -ach : -åch BibRadz (1:1).

Sł stp: prasa, presa, Cn notuje, Linde także XVII – XIX w.

Znaczenia

Urządzenie przeznaczone do wywierania silnego mechanicznego nacisku na coś (62)
- a. Urządzenie przeznaczone do wytłaczania soku, tłuszczu itp. z owoców lub różnych substancji przeznaczonych do spożycia; również miejsce, gdzie odbywa się tłoczenie, tłocznia (49)
  - Przen (9)
- b. Maszyna drukarska (działająca przez odbijanie na papierze formy drukarskiej) (5)
  - W przen (1)

Urządzenie przeznaczone do wywierania silnego mechanicznego nacisku na coś; torcular Murm, Mymer¹, BartBydg, Vulg, PolAnt, Mącz, Cn; praelum Mącz, Cn (62): Praelo subicere, Miedzy práſy włożyć. Mącz 163a; Praelum, Drzewo które práſę przyćiska. Mącz 318c, 58c, 318c; Calep 1105a.

W porównaniu (1): Sertorius walcżąc przećiw Pompeiuſowi w Hiſzpániey/ ſpráwił ſwoy lud ćiaſno/ ſtali iáko w práśie/ [...] zdáło ſie Pompeiuſzowi woyiko máłe BielSpr 40v.

Zwrot: »prasą cisnąć, w prasie ściskać« (1:1): Premere praelo Práſą ćiſnąć. Mącz 320c; Tedy kazano go kiymi okrutnie bić/ y potym golenie iego w práśie śćiſkáć. SkarŻyw 76.

a. Urządzenie przeznaczone do wytłaczania soku, tłuszczu itp. z owoców lub różnych substancji przeznaczonych do spożycia; również miejsce, gdzie odbywa się tłoczenie, tłocznia; torcularium Vulg, PolAnt; torculare Mącz, Calep; calcatorium BartBydg; torculum Cn (49): Torcular. eyn trott. Práſá. Murm 151; Torcular. Pres. Praſa. Mymer¹ [29²]v, 20; Torcular, prassa, calcatorium, expressorium uvarum vini BartBydg 160b; Wſzythká źiemiá obroći ſię w rownią [...] od wieże Hanáneel áż do pras krolewſkich BibRadz Zach 14/10; Y poſzcżęśćiło mi ſię zá łáſką Páńſką/ żem nápełnił práſę iákoby z pierwſzego zbieránia. BibRadz Eccli 33/17, Num 18/27, 30, 4.Reg 6/29, Prov 3/10, Matth 21/33; Labra vinaria, Cebry/ ſzkopce álbo ynſze naczinie którym wino z winnic do práſi znaſzáyą. Mącz 180a; Torcular [...] et aliquando torculare, Práſá y práſownia/ to yeſt/ dóm gdzie wino práſuyą/ wyćiskáyą. Mącz 458c, 182b; RejPos 59v; Y nápełnią ſię gumná zbożem/ á opływáć będą práſy moſzcżem y oliwą. BudBib Ioel 2/24; BudNT Mar 12/1; A w niey [Pan w swojej winnicy] piękną práſę ſpráwił: Owocu z niey wdźięcznego/ cżekał cżáſu ſwego [Vulg 1s 5/2]. ArtKanc K5v [przekład tego samego tekstu: BibRadz Matth 21/33, RejPos, BudNT, WujNT (2), [Leop]]; Calep 1073b; WujNT Matth 21/33, Mar 12/1; [Leop Matth 21/33 (Linde)].

W porównaniach (4): Iáko w práſie tłocżył Pan pánnę corkę Iudſką. Leop Thren 1/15; BibRadz Ier 25/30; [Duch św.] miał káráć świát z grzechu/ y z ſpráwiedliwośći/ y z ſądu/ ktorym ſię bárżiey Chriſtuſowe ſłowá tłocżą niż wino w práſách/ ábo co innego co więc tłocżone^go práſámi bywa CzechEp 152; SkarKaz 7b.

Zwroty: »prasą przycisnąć« (1): Protropum, Pirwſzy moſzcz który z grón ciecze niżli ye praſą pzrićyſną [!]. Mącz 328a.

»tłoczyć (a. wytłaczać), deptać w prasie; tłoczony prasą; tłoczyć prasę« = calcare in torcularia PolAnt [szyk zmienny] (6:1;1;1): Leop Thren 1/15; [Pan] głos ſwoy wypuśći z świętego przybytku ſwego/ [...] wołáiąc iáko ći ktorzy groná wytłacżáią w práśie [celeusma veluti calcantium]/ do wſzytkich mieſzkáiących ná źiemi. BibRadz Ier 25/30, I 88v marg, 2.Esdr 13/15; Iż iednom ſie ſam vprácował/ tłocżąc á dźwigáiąc tę práſę winną ſwoię [Vulg Is 63/3] RejPos 210v; Onego cżáſu widziałem Iehudy á oni w ſzábáth tłocżyli w praſach/ y noſili ſnopki BudBib 2.Esdr 13/15; CzechEp 152 [2 r.]; Czemu/ pyta go Prorok/ czerwona ſzátá twoiá/ iáko tych co w práśie wino depcą? SkarKaz 7b.

»do prasy, w prasę włożyć« [szyk zmienny] (1:1): FalZioł I 62c; á wierć ié [migdały] ſucho/ álbo tłucz/ przyſmażáiąc ich nád ogniem/ áż ſye dobrze ſtłuſzczą potym ié do práſy włoż á snich oléy wygnieć. SienLek 161.

»wycisnąć prasą, w prasie; w prasie wyciśniony« (1:1;1): Wezmi Migdałow [...] y vtłucż [...]/ á obwinąwſzy moczną chuſtą: przyſmażyć na rincze/ á potym wyciſni w iakiey praſie. FalZioł II 22v; Posca, vinum in torculari aquatum, Poślednie wino álbo cienkuſz winny/ gdzie zwłáſzczá ná poły groná w práſiech wyćiśnione ſą/ tedy ye wodą poliewáyą z octem Mącz 314a; SienLek 161.

Wyrażenie: »prasa ku prasowaniu [czego]« (1): Ná wyſpie też Hiſzpanie [= Hispanioli, tj. Haiti] ktorą Kolumbus wynálazł zbudowano dwádźieśćiá y ośḿ pras ku práſowániu cukrow/ gdzie tám obfićie rośćie. BielKron 448v.

Zestawienia: »prasa oliwna (a. olejna)« = trapes Mącz, Calep; trapetum Mącz, Cn; mola olearia Mącz; prelum olivarium, torculum olearium, torcular olei Cn [szyk 1:1] (2): Trapes, vel Trapetum, mola olearia, Oleyny młyn/ oleyna ſtępá/ báran álbo práſá. Mącz 463a; Calep 1081b.

»prasa winna« = torcular, torculum Cn (2): Quallus, Pleciony koſz do cedzenia/ á zwłáſzczá do cedzenia winá któri pod práſę winną podſadzáyą Mącz 337c; RejPos 210v.

[Szereg: »prasa albo przyłoga«: Gdy śię [mleko owcze] pocżnie zśiádáć/ ná ćiemnym y chłodnym mieścu ma być chowano/ á gdy śię wyćiśnie/ ziąwſzy práſę álbo przyłogę ſolą drobną [...] potrząſnąć Cresc 1571 560 (Linde).]

Przen (9): Poſlićie ſierpy/ bo ſie iuſz doſtáło żniwo: Chodzćie/ á zeydzćie/ boć iuż pełna ieſt práſá/ przelewa ſie z pras: bo ſie rozmnożyłá złość ich. Leop Ioel 3/13, Os 9/2; BibRadz Ioel 3/13; Oto ſłyſzyſz iż ty groná wdzięcżne Páńſkie były puſzcżone w kadź/ y były tłocżone áż obfita kreẃ wyciekłá s práſy tłocżenia onego. RejAp 126; Boiowiſko y práſá nie nákármi iych/ y moſzcż vſtánie v nich. BudBib Os 9/2.

Zwroty: »deptać, prasować prasę wina (zapalczywości) gniewu« (1:1): RejAp 160v; A on ie rządźić będźie laſką żelázną: on też depce práſę (marg) kadź (–) winá zápálczywośći gniewu Bogá wſzechmogącego [et ipse calcat torcular vini furoris irae Dei omnipotentis]. WujNT Apoc 19/15 [przekład tego samego tekstu RejAp].

»prasę wyciskać« [komentarz do Vulg Is 63/3] (1): wſpomni ná ono barzo obfite wytocżenie krwie twoiey/ ktorąś ty z ćiáłá twego/ iáko z groná wydciśnionego/ bez miáry práwie wylał/ gdyś ná ś. krzyżu ſam práſę wyćiſkał LatHar 301.

b. Maszyna drukarska (działająca przez odbijanie na papierze formy drukarskiej); praelum Mącz, Cn; pressorium Cn (5): Potym v niego [u Unglera] ogląday miſterne praſy FalZiołSpicz V 119v.

Zwroty: »obrocić do prasy« = wydrukować (1): Przetożem wolał ten kommentarzyk [tj. „Worek”] obroćić do práſy/ niżli do táſu ná trąbki [tj. do kramu na opakowania, torebki] KlonWor ded *2.

»od prasy wyjść« = zostać wydrukowanym (1): Wtory raz ná świát idźie ten Flis [= dzieło Klonowica]/ á iż mi był ośieroćiał pierwey niż ſię vrodźił/ y niż z Drukániey [!] od Práſy wyſzedł: przetoż ſię teraz [...] przeprowádźić muśiał. KlonFlis Bv.

Zestawienie: »prasa do drukowania« = praelum typographicum Mącz; praelum vestium, pressorium vestium Cn (1): Praelum Typographycum, Práſá do drukowánia xiąg. Mącz 318c.

W przen (1):

Fraza: »prasa wytłoczyła« (1): Mieyże dzięk z tey pracze miły Florijanie, [...] Zeć twa praſa ięzyk naſz ſlicżnie wytłocżyła FalZiołSpicz V 119v.

Synonimy: 1.a. zest. »prasa oliwna«: baran, młyn, stępa, »żarna oliwne«.