[zaloguj się]
[pdf]

MOŻDŻERZ (80) sb m

możdżerz (58), możdzerz (10), możderz (3), mozdżerz (2), mozdzerz (1), możdzierz (1), mozderz (1), [moźdzerz], możdzierz a. możdżerz a. mozdzerz (3), możderz a. mozderz (1); możdzerz RejZwierc (2); możderz Mymer1, RejRozpr; mozdzerz Murm; możdżerz : możdzerz : mozdżerz FalZioł (34 : 1 : 1), Mącz (4 : 2 : –), BielSjem (– : 3 : 1); możdżerz : możdzerz : mozderz BielSat (4 : 1 : 1); możdżerz : możdzierz BielSpr (5 : 1); możdzerz : możderz RejWiz (1 : 1).

o oraz e jasne (Cn o jasne, e pochylone).

Fleksja
sg pl
N możdżerz możdżerze
G możdżerza możdżerz(o)w
A możdżerz możdżerze
L możdżerzu możdżerzach

sg N możdżerz (7). ◊ G możdżerza (4). ◊ A możdżerz (6). ◊ L możdżerzu (47). ◊ pl N możdżerze (2). ◊ G możdżerz(o)w (9). ◊ A możdżerze (3). ◊ L możdżerzach (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w: moździerz.

1. Kamienny, drewniany lub metalowy przyrząd składający się z naczynia i luźno w nie wchodzącego tłuczka, służący do rozbijania, rozcierania, mieszania; mortarium Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; pila BartBydg, Mącz, Cn (64): Mortarium. Mozdzerz Murm 144; Mymer1 [292]; przeczedz przez chuſtę na panewkę/ á wley w to wina dobrego łyżkę albo cżterzy, potym zaſię wſtaw na ogień, á mieſzay zaſię czałą godzinę [...] aż będzie maſć ſzara/ á aże ſie będzie możdżerza [panewki SienHerb 345b] dzierżała iako kliy FalZioł V 113v, V 112v, 117v; Mącz 233b; Calep [674]b.

W połączeniu szeregowym (1): A Hethman pobrał wiadra y kádźiłdnice [!]/ bánie/ gárnce/ świecżniki/ możdżerze [mortariola; możdżérze WujBib]/ y kubki/ y wſzythki nacżynia złote y ſrebrne. BibRadz Ier 52/19.

Zwroty: »(na-, prze-, s-, u)tłuo, stłuczony (a. utłoczony) w możdżerzu« = conterere in mortario PolAnt; tundere; pulsatus in pila Mącz; pinsere Calep [szyk zmienny] (42 : 1): A gdy ktym ziołam przycżyniſz oliwy przetłukſzy gich w możdżerzu á thego prziłożyſz na maciczę/ twardoſć iey roſchodzi ſie pod tym. FalZioł I 94a; Też proch Imbirowy z Figami zmieſzany, á vtłocżony w możdżerzu/ Ieſt też vżitecżny naprzeciwko tymże przerzecżonym chorobam. FalZioł III 12c; Wezmi Iałowczowych ziarnek/ Bobkowych ziarnek/ każdego rowno po garzſci/ vtłucż każde oſobno w możdżerzu Czo nalepiey możeſz FalZioł V 75, I 37c, 54c, 56a, 61a, 63d (28); RejWiz 14v; Wychadzał tedy lud około namiotow/ á názbirawſſy Mánny zmeł w żárnach ábo ſtłukł w możdżerzu [terebat in mortario; w możdżérzu WujBib] Leop Num 11/8; BibRadz Num 11/8; Pilus, Tłuk álbo biyak którym w możdżerzách tłuką. Mącz 299d, 287a, 300c, 468d; Weźmiſz kwiéćia Poſłonkowégo/ á nátłucz go w możdżerzu/ wygniećże ſok przez chuſtę SienLek 165, 129v, 130, 153, 169v; Weźm Sáletry ſześć cżęśći/ ále iednę Siárki/ Węgla tákież iednę cżęść/ przycżyń kęs bes miárki. Stłucż to ſpołu w Możdżerzu/ álbo zwierć w donicy/ Albo przypraẃ ná wodzie/ ſtępy we młynicy. BielSat N3 [idem] BielSjem 39; Calep 807a.

»zetrzeć w możdżerzu« (1): Napierwey wziąć iagod pſinkowych á zetrzeć w możdżerzu/ pothym przetłocżyć przez chuſtę iż będzie ſok FalZioł V 91.

»zmieszać w możdżerzu« (2): zmieſzayże ty rzecży ſpołem w możdżerzu/ á vcżyń troią ktorey pożyway FalZioł I 57b, I 3a.

Wyrażenia: [»możdżerz kamienny«: Potym ie [migdały] wierć w dunicy álbo w możdżerzu kámiennym SienHerb 525b.]

»ołowiany możdżerz« (1): Wezmi olejku rożanego/ oleyku Citoniorum/ to ieſt pigwianego/ każdego z nich po vncigi/ wley ie do ołowianego możdżerza/ y kijek też ma być ołowiany/ á thym maſz mieſzać z godzinę albo mniey FalZioł V 87v.

[»moźdzerz spiżany«: [w aptece] moźdzerz spiżany, śrzedni, z pistalmi dwiema InwMieszcz 1579 nr 224.]

Szeregi: »możdżerz albo donica« (1): ſtłucż thy rzecży weſpołek w możdżerzu albo w doniczy á zmieſzay FalZioł I 61a.

»stęp(k)a, (albo) możdżerz« [szyk 5 : 2] (7): Pila, instrumentum seu vas medicorum concavum, in quo aliquid teritur stąpka, mozderz BartBydg 115b, 93; Mącz 299c, 300c, 468d; ieſli ſie kurzy s ſtępy álbo z Możdżerzá/ zákrápiáć wodą po troſze BielSpr 73; Pinso ‒ W moſdzoryu [!] albo wſtopie tluke. Calep 807a.

W przen (4):
Zwroty: »tłuc możdzerze; tłuką się (a. kołacą) możdzerze« = przygotowywać kosztowne potrawy (1; 2): RejWiz 15; A gdy vcżynił iákie wezwánie do ſiebie powinowáthych ſwoich/ nie tłukł ten możdzerzow od trzeciego dniá RejZwierc [193]v; Trzęſą ſie thu Apteki/ tłuką ſie możdzerze/ A Polacżek w połmiſkoch ſiedząc ſobie gmerze. RejZwierc 243v.

»w możderz tłuc« = przyrządzać leki (1): Bo niepomoże pigułá Kiedy wbok kole rywułá Doktor ſtoiąc w możderz tłucze RejRozpr G4v.

2. Działo o krótkiej szerokiej lufie do wyrzucania po stromym torze pocisku dużych kul kamiennych lub wybuchowych; tubus aeneus bellicus sursum vi ignis globos saxeos eiciens Cn (16): Drugim obycżaiem ſtrzelbá. Mieć możdżerze/ po temu/ mieć k nim kule wielkie/ Ktore w mieśćie przebiją budowánie wſzelkie. BielSat N2 [idem BielSjem 37], N2 marg, N2v; Włożywſzy kulę w możdżerz/ trzebá ij wywáżyć pod miárą/ iáko miárá vkaże/ áby tą lećiáły kule/ á tám pádáły ná dáchu do miáſtá álbo do zamku gdźie chceſz zápalić. BielSpr 73v, 73v; BielSjem 37, 38.
Zwroty: »kule, kulami z możdżerza puszczać« [szyk zmienny] (5 : 1): poſtáramy ſie iż kulámi z możdżerzow wſzytki was w zamku y w mieśćie z wierzchu puſzcżáiąc pobijemy. BielKron 311v; BielSat M4v, N3v; Ogniem też poſpolićie miaſt y zamkow dobywáią/ puśćiwſzy kilko ſet kul ogniſtych z Możdżerzow BielSpr 62v, 67; BielSjem 35.

»z możdżerzow kulami strzelać« [szyk zmienny] (2): z namiotow też z możdżerzow wielkimi kulámi ſtrzelano wierzchem áż ſie ſklepy obáláły BielKron 316; BielSpr 64v.

»możdżerz zapalić« (1): gdy ią [kulę] w możdźierz kłádą/ tedy onę dźiurkę obrocą ku prochowi áby ią doſzedł ogień/ gdy możdżerz zápálą/ leią drudzy Oley w tákie kule áby dłużey ná dáchu gorzáły. BielSpr 73v.

Synonim: 1. stępa.

JB