»na mszą da(wa)ć, rozdawać« [w tym: za duszę (1), za grzechy (1)] [szyk zmienny] (9 : 1): Tho wydzyawſzi kazala na trzi mſchi panyei dacz. ku czczy a chwalie pannye naſzwyąthſchey. LibMal 1544/84, 1545/105v, 1547/131v; á cos dał prziczinę kxiędzu groſſem ſwoym/ zes mu y dał namſzą/ to ieſt/ aby przigymował ciało y krow pańſką ſobie niepobożnie SeklKat Yv; Chriſtus mowy iedzcie piycie na odpuſczęnie grzechow waſzich/ á kxięza mowia day namszą za duſzę/ za grzechy SeklKat Y3v; RejKup g5, 13, n2; KrowObr 61v; O moy miły á wſzechmocny Pánie/ cżemuż tu nie racżyſz mowić/ iáko ten obłudny ſwiát mowił/ biegay po odpuſciech/ ſuſz śrzody/ day ná mſze/ wrzuć co do ſkrzynki/ biegay około ołtarzow/ ſtáwiay ſwiecki RejPos 235v.

»mszą mieć, miewać, mający« [w tym: za kogo (11), przed kim (5)] = rem divinam (Deo) a. sacra facere a. obire, sacrificium facere a. factitare a. perpetrare, dare operam rebus divinis, sacrificare Deo, peragere sacra Cn [szyk zmienny] (51 : 26 : 1): PatKaz I 12v [2 r.]; SeklKat Y3; RejKup c2v; OrzList d3v, e2; OrzRozm E4, H2v; Ten też [papież Telesforus] vſtáwił ná Boże národzenie po trzy mſze mieváć kápłanom. BielKron 149v; święty Woyćiech [...] przed Papieżem miewał mſzą. BielKron 323v; Kápłan gdy miał Mſzą nieopátrznie/ zwálił rękawy Boże ćiáło z ołtarzá BielKron 398v, 149, 150, 177, 177v, 189v (17); BiałKat 348v; Bo ácż Kościoł cżáſem zwykł Mſze miewáć ná pámiątkę y ná cżeść Swiętych niebieſkich/ wſzákże nigdy nievcżył/ áby im Ofiárá cżynioná być miáłá KuczbKat 190; zá okupowánie [...] Chybabyśćie rozumieli groſz/ ktory Kápłanowi krzcżącemu/ álbo Mſzą máiącemu dáią. WujJud 161v; nie nować to w Kośćiele/ że zá tego álbo owego oſobnie Mſzą miewáią: ponieważ to od cżáſow Apoſtolſkich w Kośćiele bywáło. WujJud 229, 222, 225, 225v [3 r.], 226 [2 r.], 226v [3 r.] (18); WujJudConf 228, 239, 240; Iſidor Metropolit Kijowſki [...] w Szącu w kośćiele Rzymſkim po Grecku Mſzą miáł. SkarJedn d6, 233 [2 r.], 239, 260; Zá tego brátá duſzę/ przez cały rok Mſzą co dzień miał S. Anzelmus, á ieſli mieć niemogł/ tedy drugiego prośił. SkarŻyw 333, 47, 99, 201, 231, 333 (17); StryjKron 672; ReszPrz 18, 46; WerGośc 217; WujNT 452 [3 r.], 616.

»mszą, we mszy, u mszej (od)służyć; służący we mszy; mszej służenie« [szyk zmienny] (4 : 1 : 1; 1; 1): Alexánder Papież [...] vſtáwił áby [...] opłátkiem práſnym ſłużono we mſzy BielKron 149, 156v, 171v, 187, 324v; Iſidor Metropolit Kijowſki [...] po Grecku iáko iedney wiáry Kátolickiey Biſkup y iedney głowy cżłonek Mſzą S. ſłużył/ v iednegoż ołtarzá co y Biſkup Krákowſki. SkarJedn 321; SkarŻyw 309, 356.

»mszą (od)śpiewać; msza śpiewana« [szyk zmienny] (18; 3): BielKom G3v; Cyryllus Biſkup Moráwſki/ proſił Papieżá/ áby ſlowáńſkim ięzykiem niebronił ſpiewáć álbo tzytáć przed ludzmi Mſzey tákowey. KrowObr 198v, 36v, 168, 194v, 198, 198v; OrzRozm G4v; Tákież w Argentorácie poſpolſtwo żáłowáło ſie ná Senat/ iż [...] ſłużby kościelne odmienili náſádziwſzy kápłanow żonátych/ ktorzy obrázy s kościołow wyrzucili/ Páńſką wiecżerzą pod dwiemá oſobomá dáią/ mſzey nie ſpiewáią BielKron 201v; Ná Kleparzu w Krákowie nie dawno ten obycżay záginął/ bo tam v świętego krzyżá mſzą Słowieńſkim ięzykiem ſpiewano. BielKron 343, 166v, 329, 425v [5 r.]; HistLan B4; SkarŻyw 164, 309; ReszHoz 116.

»mszej pomagać« = służyć do mszy (2): Wniedziele abys miniſtrował/ A chedogo mſzey pomagał. Skoro dicentes v ſliſziſz/ Tedy wedzwonek zadzwoniſz. SeklKat A3v; BielKron 398v.

»mszą sprawować (a. odprawować, a. odprawić)« [w tym: za kogo (2)] [szyk zmienny] (12): BielKron 329v; W Medyolanie iedni Mſzą S. obycżáiem Rzymſkim/ drudzy obycżáiem Ambrożego S. ſpráwuią SkarJedn 370; y powiedzą mu żeſmy zá twoię duſzę ná káżdy rok/ tych á tych dni/ Mſze ſpráwowáli. SkarŻyw 99; Mſzą zawżdy wświtánie zwielką ſkruchą odpráwował. SkarŻyw 471, 456, 471 [2 r.], 497 [2 r.], 536; ReszPrz 9; SkarKaz 386b.

»mszej (wy-, do)słuchać, słuchanie« = adesse ad rem divinam, assistere divinis, interesse sacro a. rei sacrae a. rei divinae a. saerificio divino Cn [szyk zmienny] (27 : 3): KrowObr 61, 194; RejFig Aa7v; OrzRozm M3v; BielKron 235v, 322v, 358v, 383v, 414v, 444v; SienLek 12; ná Agátheńſkim Conciliu^m [...] dekret vcżyniono/ áby trzy kroć przez rok ludźie przyſtępowáli: á Mſzey áby ná káżdą Niedzielę ſłucháli. WujJud 225v, 225v [2 r.]; Oczko 23v; SkarŻyw 336, 459, 571; PaprUp D2; ActReg 63, 71; LatHar [ + 11]v, 121 [3 r.], 122 marg, 324, 750; Apoſpolićie zabáwá wſzyſtká ludzka w Swiętá/ co miáłá bydź ſtrawiona ná chwale Bożey/ ſłuchániu Mſzey/ kazánia [...] to ſie obraca ná bieśiády/ obżerſtwo/ opilſtwo PowodPr 51; SkarKazSej 698a.

»kanon mszej« = główna niezmienna część mszy od prefacji do Ojcze nasz (1): [pomarłych niepokoją] Nie pámiętáiąc ná piſmo ś. [...] Ani ná ſwoie requiem, ná wilie/ ná kanon mſzey gdźie o vmárłych mowią requieſcant in pace. CzechEp 83.

»msza (Pana) Krystusowa« [szyk 3 : 1] (4): każdy może obaczic co ieſt mſſa pana Chriſtuſſowa to ieſt/ prigimowanie zwiarą ciala y krwie iego naodpuſcęnie grzechow naſzich SeklKat Y4, Y3 [2 r.]; KrowObr 199.

»msza krześcijańska« [szyk 3 : 1] (4): SeklKat X4v [2 r.]; dowiodę: iż Sbiſzká Kárdynałá krzeſt/ krzeſćiáńſki był: y Mſzą krzeſćiáńſką/ nie báłwochwálſką miewał OrzList e3; ReszPrz 17.

»msza łacińska« = msza odprawiana po łacinie [szyk 4 : 3] (7): Nie Kryſtus tedy tego poſtánowił/ [...] Portueńſki Biſkup wymyſlił kiedy ná [...] ſſoſtym Concilium był/ tám pierwſzą Mſzą Láćińſką ſpiewał KrowObr 198v, 198v [3 r.], Ss2v; Przetoż y to mieyſce dármo nam haeretycy przećiwko Mſzey Láćińſkiey zádawáią [...] ktorą nie obcym iákim ábo nieznáiomym ięzykiem/ ále poſpolitym y wiele ludziom y narodom zwyczáynym/ y znáiomym odpráwuią WujNT 615, 614.

»murzyńska msza« = msza wg obrządku koptyjskiego (1): ieſt AEthyopica, to ieſt Murzyńſka Mſza: ieſt v ś. Klementá druga/ ktory był we Włoſzech [...] gdźie choć ná rożnych mieyſcách/ o tey ś. ofierze/ iednák iednáko y zgodnie vcżą. ReszPrz 20.

»ofiara mszej świętej« [w tym: odprawować (1), słuchać (1), sprawować (5)] (42): WujJud 148v marg, 158, 231v, Mm8; SkarJedn 272, 274; Tám gdy ofiárę Mſzey S. cżynił: pogáńſtwo w kośćioł wpádło y mocą porwawſzy S. Márká związáli SkarŻyw 363, 91 [2 r.], 567; O przenadoſtoynieyſzey Ofierze Mſzey świętey. LatHar 74, 84, 261; Ofiárá Mſzey ś. ná oſtatniey wieczerzy vſtáwiona. WujNT 115 marg; Bo Graekowie ofiárę Mſzey S. Litourgeią zową. WujNT 452; Iáko y ono wſzytko co ſię dzieie przy ofierze Mſzey S. zową Lamániem chlebá. WujNT 453; ten porządek/ ktory przy ofierze Mſzey S. kośćioł po wſzem świećie záchowuie/ od Páwłá Apoſtołá ieſt poſtánowiony. WujNT 608, 103, 253, 274, 318 marg, 322 (27); O przenaświętſzey ofierze Mſzey ś. ktorą dziś Pan Iezus ofiárował y ofiárowáć roſkazał. SkarKaz 155a; Iedná przenadrożſza ofiárá Mſzey ś. iáko im [umarłym] pomoc wiele może SkarKaz 383b.

»msza osobna, osobliwa, oddziel(o)na« [w tym: oddzielona albo osobna (2)] = msza na jakąś intencję, w której tylko kapłan przyjmuje komunię [szyk 13: 3] (6 : 6 : 4): A tak y wemſzi Papieſkiey oſſobliwey/ gdy nie dla prziymowania ſacramentu bywa cziniona ale za duſze/ niemoczne/ konie/ wolij owcże/ powietrze/ za grzechy etc. niemoże być tam prawdziwy ſacrameⁿt SeklKat Y2v; Abowiem Chryſoſtom ś. [...] świadcży że zá cżáſu iego ná káżdy dźień Mſze miewano/ choćia nikt nieprzyſtępował (marg) Mſze w Koſćieie [!] záwżdy były choć oſobliwe. (‒) WujJud 225; gdyżechmy tu przywiedli kilká Papieżow/ ktorzy ſkoro po Apoſtolech Dekretá o tákowych Mſzách oſobliwych wydawáli. WujJud 226v; Oſobne Mſze zá tego ábo owego. WujJud 229 marg, 225, 225v, 226, 226v [2 r.], 227 [2 r.], 227v (14); Niemáſz Mſzy oddźielnych od ſpołecżnośći/ tho ieſt/ niemáſz tákowych gdźieby niebyło rozdawánie álbo vżywánie ſpolne ćiáłá y krwie Páńſkiey. WujJudConf 225v.

»msza pospolita« = przeznaczona dla wszystkich wiernych [szyk 6 : 1) (7): że káżda Mſza ieſt poſpolita/ gdyż káżdemu wiernemu wolno iey ſłucháć WujJud 226; Tu obácż Cżytelniku miły że ći Luteranowie przedśię Mſzy poſpolitych nie odrzucáią/ choć oſobnych nie miewáią. WujJud 227v, 225, 226, 227 [2 r.], Mm6.

»msza rzymska« (1): gánimy [...] iż Papież Kielich Páńſki ludowi krześćiáńſkiemu śmiał odiąć [...] Tákże y Mſzą Rzymſką widźimy być przećiwną temu Sákrámentowi. WujJudConf 179.

[»msza słowieńska«: Ani ná Moráwie/ áni w Polſcze teraz nie ſłycháć Mſzey Słowieńſkiey. HozKsięgi 136 marg.]

»święta msza sejmowa« (1): PIERWSZE [kazanie] NA POCZATKV SEYMV, PRZY S. MSZY SEYMOWEY. SkarKazSej 657.

»msza święta, (prze)naświętsza« [szyk 119 : 7] (123 : 3): BierRaj 18v, 19; KuczbKat 300, 410; Lecż przy Mſzey świętey y ná inſzych Godźinách/ ſłuſznie tylko tych ięzykow vżywamy/ ktore oſobliwie Pan Chriſtus ná Tytule Krzyżá ſwego poświęćić/ y Kośćiołowi zálećić racżył WujJud 182; Mſzą s. záwſze Ofiárą zwano. WujJud 236 marg, 74v, 158 marg, 202, 223 marg, 226v (16); SkarJedn 321, 370; ſłużyli Liturgią/ to ieſt/ ſpráwowáli ofiárę y Mſzą przenaświętſzą SkarŻyw 536, 99 marg, 201, 293, 320, 471 [3 r.], 487; ReszPrz 16 marg, 37, 40, 45, 55 [2 r.], 73; ReszHoz 118; PaprUp D2; Wykład Ceremoniy ábo obrzędow Mſzey świętey/ to ieſt śpiewánia y vbiorow iey. LatHar 78; Ná káżde święto Mſzey świętey vcżćiwie ſłuchay. LatHar 119 marg, [+11]v, 74 marg, 75 marg, 76, 77 [2 r.] (28); iáko y dziś v nas po Láćinie/ w pierwſzey częśći Mſzey ś. proroctwá/ liſty Páwłá S. y Ewángelie czytáią WujNT 615, 35, 89, 103, 608 marg, 723 marg (10); PowodPr 43; A táć ieſt Mſza ſwięta/ w ktorey ſam przez nas ſwoie ſługi/ y kápłáńſtwá iego ſprawce/ pod oſobą chlebá y winá ofiáruie/ ćiáło y kreẃ ſwoię SkarKaz 156b, 244b, 386b; SkarKazSej 699b. Cf »ofiara mszej świętej«, »święta msza sejmowa«.

»wielka msza« = suma, msza uroczysta śpiewana z asystą [szyk 4 : 1] (5): A potym ięto mſzą wielką záś ſpráwowáć/ y iáko ieſt ten zwycżay w kośćiele/ że ku ſpiewániu Ewángieliey/ y Biſkupi Infuły ſwe z głow ſeymuią BielKron 329v, 329, 330; Ieſzcże tenże Auguſtyn ś. roſkázuie/ áby w Swiętá Mſze oſobliwe kápłani ták miewáli/ áby przez nie ludźie od poſpolitey wielkiey Mſzey niebyli odwrácani. WujJud 227; SkarŻyw 164.

»msza za umarłe, zaduszna« = requiem, sacrificium pro mortuis Cn (8 : 3): KrowObr 78, 241; Mſza zá vmárłe y Cżyśćiec zá tym. SkarŻyw 278 marg, 279; Lekcya ná Mſzey Zaduſzney. WujNT 709 marg, 321 marg, 327 marg, 328 marg, 351 marg, 872 marg, Vvvvv4v.

»msza żałobna« (1): Niedármoć Mſzą żáłobną Kápłan onim zámyka/ Requieſcat in pace, iákoby przykázuiąc rzekł/ niechay ten vmárły odpoczywa w pokoiu OrzRozm M3.

»msza diabelska« (1): gdzie tę pánnę w wáſzych Mſzach Dijabelſkich zowiećie y tzynićie/ żywotem/ drogą/ rzędzićielką/ zbáwienim ludzkim KrowObr 192.

»msza kuglarska« [szyk 4 : 2] (6): iżeśćie ſobie dla pieniędzy Mſzą iákąś kuglárſką/ ſtey naſwiętſzey ofiáry/ raz vtzyniony ná krzyżu/ wymyſlili y vtzynili KrowObr 167v, 184v marg, 188v, 194v, 199, Qq4v.

»obłudna msza« (2): Iż Apoſtołowie ſwięći/ y ſtárego kośćiołá ludźie/ nic niewiedzieli/ áni ſlycháli/ o tákowych kuglárſkich/ y obłudnych Mſzach. KrowObr 194v, 199.

»pani msza« (1): ábowiem gdyhyś thákową wiárę miał/ muſiáłáby táńſza być Páni Mſza/ y ze wſzytkimi Mſzarzmi KrowObr 187v.

»msza papieska, kościoła papieskiego« (16 : 1): Iako ieſt rozni dzień od noczy/ tak też rozna ieſt mſza ktorą Chriftus vſtawił odemſzey papieſkiey SeklKat Y3; Mſza papieſka ieſt wktorey powiadaią że kxięża offiaruią ſyna bożego hogu oyczu/ zażiwe/ vmarłe y zayne rzeczy SeklKat Y3, Y2v [2 r.], Y3 [2 r.]; iż ſię żadną rzetzą więcey niet brzydzimy iáko Mſzą kośćiołá Papieſkiego KrowObr 188v; Mſza Papieska goła Máſskárá. KrowObr 198, 194v, 195 żp, 199, Ss3v, Ss4 [2 r.] (10); CzechEp 286.

»pogańska msza« (1): ále łáćińſką álbo pogáńſką thę wáſzę Mſzą/ naprzod Portueńſki Biſkup wymyſlił/ kiedy ná Konſtántynopolſkim ſſoſtym Concilium był KrowObr 198v.

»(ta) msza wasza [= papieska, rzymska]« [szyk 8 : 8] (16): nic inſzego Mſza wáſzá nieieſt/ iedno brzydkość Boża KrowObr 189v; iż tá wáſzá Mſza ieſt od Dijabłá naprzod kxiążęćia tego ſwiátá ſmyſloná/ á potym od Antykryſtá Rzymſkiego Pápieżá potwierdzoná. KrowObr 192, 78, 168, 171, 188v, 190 (16).

»msza zmyślona, wymyślona« [szyk 2 : 1] (2 : 1): Abowiem kiedyby themu wierzyli/ nigdyby wemſzách ſwoich ſmyſlonych tákowymi ſlowy ſromotnymi Syná Bożego niebluznili KrowObr 177v, 187v; A coż my lepák rzecżemy/ cochmy mieli nádzieię w onych ſuchotach náſzych [...]/ w onym biegániu náſzym/ w onych świecżkach/ w onych obraſkach/ w onych wymyſlonych mſzach/ w onych węzełkoch cochmy nośili ná ręku náſzych RejPos 119.

»maosim [= hebr. ma‘aśim ‘uczynki’] albo msza« (1): Ieſztze teſz tá mátká nietzyſta/ vmocniłá páńſtwo ſwoie [...] Annátámi/ [...] Kádzidłem/ Złotem Mirrą/ Popiołem/ á náoſtátek Bogiem ſwoim/ Máoſim/ álbo Mſzą/ w Złoćie/ w Srzebrze/ w Kámieniu drogim KrowObr 242.

»(ani) msza abo (ani, i, to jest) ofiara« [szyk 10 : 7] (17) : KromRozm I D4; bácżmy/ iż chociay to był kápłan/ nie dufał áni mſzam/ ani ofiáram ſwoim/ ále vpada ná koláná ſwoie/ á prośi z wiárą miłoſierdzya v Páná ſwego. RejPos 258, 119v; WujJud 202; Mſza y ofiárá vbłagánia naświętſzy Sácráment ćiáłá Bożego. SkarŻyw 278 marg, 278, 320 [2 r.], 337 [2 r.], 456, 471, 536; Calep 935b; Przetoż nieſłuſznie odſzczepieńcy/ ſpráwowánie y vżywánie Sákrámentu Ciáłá Páńſkiego rádniey wiecżerzą Páńſką/ niżli Mſzą/ ábo ofiárą [...] názywáią. WujNT 607; SkarKaz 386b [2 r.].

»służba boża i msza« (1): Miał ten obycżay/ iſz nie ſzedł do ſłuſzby Bożey/ y Mſzey/ áſzby miał iaki znák od Páná Bogá y widzenie. SkarŻyw 454.

»msza i wieczerza« (1): Heretycy [...] ſwych kácerſkich/ zborowych/ y brogowych wiecżerziy/ piſmem tákże podpieráią/ á záś ná náſzę chrześćijáńſką Mſzą y wiecżerzą/ tym ze piſmem ſzturmuią. ReszPrz 17.