[zaloguj się]
[pdf]

MUNSZTUK (37) sb m

munsztuk (29), muńsztuk (7), monsztuk (1), [mońsztuk, mąnsztuk, mąsztuk]; munsztuk RejWiz (2), RejZwierz (2), GórnDworz (5), RejPos, RejZwierc (5), ModrzBaz (4), StryjKron, KlonŻal, KochWr, LatHar (2), CiekPotr, CzahTr (2); muńsztuk KochPs, KochFr, ZawJeft, WyprPl, SzarzRyt; monsztuk OrzQuin; munsztuk : muńsztuk GórnRozm (2 : 2).

-ſzt- (34), -ſt- (3); -k- (36), -g- (1).

o jasne.

Fleksja
sg pl
N munsztuk munsztuki
G munsztuku, munsztuka munsztuk(o)w
A munsztuk munsztuki
I munsztukiem
L munsztuku

sg N munsztuk (6). ◊ G munsztuku (3) RejZwierc, KochPs, CzahTr, munsztuka (1) WyprPl. ◊ A munsztuk (11). ◊ I munsztukiem (10); -em (1), -(e)m (9). ◊ L munsztuku (1). ◊ pl N munsztuki (1). ◊ G munsztuk(o)w (2). ◊ A munsztuki (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wędzidło, przyrząd do kierowania i hamowania koni zwłaszcza narowistych (z niem. Mundstück); frenum Vulg, Cn; camus, echinus, oreae, salivarium Cn (36): RejZwierz 129; Vcży ſie drugi iáko koniá munſztukiem záłomić/ iáko mu gi przypráwić/ y iáko im záthacżáé/ y iáko go z rázu wybość RejZwierc 14; Broń záś łuk proſty/ ſzáblá ledwo v Hetmáná/ włocznia/ kiy opalony/ proce kręcone/ ſiodłá z dębu bez násłániá/ munſtuki z łyká StryjKron 265; KochFr 79; gdźiebyśćie wźięli konczyrże/ ſzáble/ zbroie/ pánczerże/ ruśnice/ tarcze/ drżewcá/ śiodłá/ munſztuki/ y ine rżeczy ktore tániey z tych źiem prżychodzą/ niż ie brże niedoſtátek rżemieśnikow kupi? GórnRozm L3v; WyprPl B; Bom był wſiadł bárzo z prętká ná koniá biſtrego/ Nie tráfiwſzy munſtuku nań powśćiągliwego. CzahTr C3v; [Nie bárzoć tho koſztowny á okázáły koſzt Kryſthuſowi w iecháć w Ierozolimę na oſle/ y tho okrom ſiodłá y pochew/ ábo złothych naſthołek y munſtukow/ zaiſthe znák to był wielkiego vboſtwá FalcSpr 180v].

W porównaniach (4): w iárzmie ty Litwinie przyrodzonym iáko wół chodźiſz/ álbo iákoby zniewolóna monſztukiem Szkápá Páná przyrodzónégo ná grzbiećie ſwoim nośiſz OrzQuin Q4; A dla tego męſzcżyzni widzącz tę ich gorącą chćiwość/ położyli to zá naiwiętſzą im háńbę/ żyć roſpuſtnie: y tą boiáźnią oſławy/ iáko dużym munſztukiem trzymáć ie [białogłowy] gwałtem w pocżciwym życiu muſzą. GórnDworz Z8v, Ee5; przyrodzeniu ſwemu nie dał ſie [Adam] rządźić á vnośić od pocżćiwey powinnośći ſwoiey/ ále iáko twárdym munſztukiem onym ſwiętym rozumem wſzytko w ſobie hámował y ſtánowił RejZwierc 4v.

W charakterystycznych połączeniach: munsztuk gębę załamuje; munsztukiem załomić; munsztuk ozdobny, powściągliwy.

Wyrażenie: »twardy munsztuk« (4): RejZwierc 4v; A ieźdźcowi záśię co pożytecżnieyſzego/ iedno twárdy munſztuk [łupatis] w gębę temu dźikiemu źwierzowi wpráwiwſzy/ powrácáć go wedle ſwoiey woli? ModrzBaz 71v; ZawJeft 5; CzahTr Fv.
Szeregi: »wędzidło i munsztuk« (1): iedno iáko konie bez wędźidł y munſztukow [sine frenis ac capistris] bijąc ná ſię/ zębámi y kopytámi ſpolne ſobie rány zádawáiąc ModrzBaz 71v.

»munsztuk i wodza« (1): Niebądźże tedy tym/ co ieſt koń/ áni Tym co muł: bo ći w rozum ſą obráni/ Y potrzebuią muńſztuku/ y wódze/ Aby ie człowiek miał po woli w dródze. KochPs 44.

W przen (6): A komu ſie co nie zda/ możeſz go celowáć/ Aleć trzebá ten munſztuk twárdo záhártowáć. RejWiz A8v, 89; muśiſz temu ſwowolnemu oſłowi á temu tępemu ciáłu ſwemu viąć obroku/ á dodáwáć mu oſtrog/ y przypátrowáć mu cżęſto munſztuku/ áby ſwowolnie nie buiáło. RejZwierc A3v, 18.
Zwroty: »na munsztuku chodzić« (1): ochełznáć ią [białogłowę] wſtidem/ á boiáźnią oſławy/ żeby przezdzięki/ ná tym munſztuku chodzącz/ czokolwiek dobrego cżynić muſiáłá. GórnDworz T8v.

[bibl. »włożyć muńsztuk w gębę [czyją]« = zmusić kogoś do posłuszeństwa, zniewolić: To mowi Pan Bog: Oto ia do ćiebie Gog kſiążęćia [...] á włożę muńſztuk w gębę twoie [ponam frenum in maxillis tuis]/ á wywiodę cię/ y wſzytko woyſko twoie. Leop 1577 Ez 38/3 (Linde).]

Szereg: »wędzidło a munsztuk« (1): O ſrogież to wędzidło á munſztuk ná tego twárdouſtego oſłá náſzego/ [...] á poki nie przydzye wárch do głowy/ poty to iedno mamy/ przed ocżymá ſwoiemi. RejPos 247v; [Niechćieyćie być iáko Koń y Muł/ ktorzyć rozumu niemáią. W mąnſthuku á w wędzidle [in camo et freno] cżeluśći ich ſkrocż/ ktorzy ſie ktobie nieprzyſtępuią. Leop Ps 31/9 (Linde)].
Przen: Sposób na powściąganie, hamowanie czego, na utrzymywanie czego w karności (14): trżebaby y muńſztuki z támtąd prżynieść te/ ktoremi we Włoſzech wyſtępki hámuią. GórnRozm 13, L.

munsztuk na co (3): GórnRozm G2; á kto pod práwem żyć niechce/ ten pod Tyránnem muśi: bo to iuż oſtátni munſztuk ná ſwąwolą. KochWr 31; LatHar 259 marg.

Zwroty: »munsztukiem hamować« (2): GórnDworz L12v; ModrzBaz 71v cf »munsztuk praw«, »munsztuk rozumu«.

[»na munsztuku mieć« = powściągać: Tu niechcę żeby kto rozumiał/ iákobych ia ſczodrobliwość wśćiągáć/ y onę ná bárzo przykrym muńſztuku miéć chćiał SenekaGórn H.]

»(o)chełznać munsztukiem« (2): Potrzebá teſz cokolwiek pozwolić młodośći. Ktorą, gdy ią ochełznáć chceſz przykrym munſztukiem CiekPotr 28; SzarzRyt B3.

»munsztuk [na co [a. czemu]] włożyć, zakładać« = frenos inicere Cn (1 : 1): ſtáráyćie ſię áby niektorych złych praw popráwiono/ á ná roſpuſtność wſzędźie hárcuiącą munſztuk włożono [frena inici]. ModrzBaz 140v; LatHar 132; [Abowiem bez pochyby tá ſamá rzecz byłáby doſtátetzna włożyć dobry mąſtuk [wyd. 1585 256: mońsztuk] żywothowi náſzemu/ y pohámowáć go od wſzyſtkiego złego LGranWarszZwierc 1577 118].

Wyrażenia: »munsztuk praw« (1): Ale ludźiom máiącym rozum/ nie milſzego y roſkoſznieyſzego niemiáłoby być/ iáko munſztukiem praw [frenis legum] hámowáć pożądłiwośći [!] ModrzBaz 71v.

»munsztuk rozumu« (1): iż prawdziwa miłość czudnośći ieſt wieldze dobra/ y ſwięta/ á vſtáwicżnie wywodzi chwálebne ſkutki s thych ludzi/ kthorzy roſpuſtę ſmyſłow/ munſztukiem rozumu hámuią GórnDworz L12v.

»twardy, najtwardszy munsztuk« [szyk 3 : 1] (3 : 1): Ale ſobie ſam ſpráwił/ twárdy Munſztuk s cnoty. RejZwierz 64; GórnDworz Aa3; RejZwierc 239; SzarzRyt B3.

Szereg: »wędzidło i munsztuk« (1): Wędźidło y munſztuk ná grzechy zákłádamy/ iáko tego dotknął S. Ambroży LatHar 132.
2. Część instrumentu dętego, którą się trzyma w ustach; ustnik; tu w przen; os fistulae flatoris spiritum moderans et labra continens Cn (1): Ktoby ná munſztug vcżony śmiał położyć wárgi: Ná ktorymeś ty więc dziwne wypráwował pieśńi KlonŻal B2v.

Synonimy: 1. kaganiec, kawecan, kiełzno, kłup, kryg, uździenica, wędzidło.

AKtt