[zaloguj się]

MYSZ (178) sb f

Fleksja
sg pl
N mysz myszy
G myszy myszy
D myszy mysz(a)m, myszom
A mysz myszy
I myszą myszami
L myszach

sg N mysz (57).G myszy (8).D myszy (2).A mysz (16).I myszą (2).pl N myszy (49).G myszy (15).D mysz(a)m (1) FalZioł, myszom (1) KochFr.A myszy (21).I myszami (5).L myszach (1).

stp, Cn notuje, Linde XVI w. (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia
1. zool. Mus musculus L. (Rost); mysz domowa, niewielki gryzoń z rodziny myszowatych (Muridae), o smukłym ciele barwy szarej lub brunatnej, wszystkożerny, szkodnik mogący przenosić choroby zakaźne; mus Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn (167): [Kot] W iednym kąćie ſobie śiedział: Po iedney myſzy łápáiąc/ A tám dobre byto máiąc BierEz K; Było ſtękánie wielkie y drżenie/ Iż ſie bało wſzyſtko ſtworzenie. [...] Tedy ſie źiemiá vłożyłá/ A nędzną myſz porodziłá. BierEz Nv, H [3 r.], I3v [3 r.], K [3 r.], M3v, M4v [4 r.] (30); Murm 41; Mymer1 27; FalZioł +7, *3b, I 46a, 133a, IV 6d (17); RejJóz C5v, C6v; RejRozpr F2v; RejRozm 395; Potim wyſzły z oney kráiny myſzy/ więtſze niż kretowie/ ktore iádły ciáłá vmárłych HistAl H7; Pátrzayże co zá Sokoł ſiedzi w onym gniaźdzye/ Snadź lepſzą cżáſem Kánię co myſzy ie znaydzye. RejWiz 11v; Y myſz nędzna gdy v niey orzechy obacżą RejWiz 48, 65v; Leop 1.Reg 5 arg, 5/6; RejZwierz 111, 129v, bb; Y poczynićie podobieńſtwá zádnic y podobieńſtwá myſzy [imagines murium] ktore pſowáły źiemię/ á oddaćie chwałę Bogu Izráelſkiemu BibRadz 1.Reg 6/5; iż Bog dopuſćił był myſzy ktore pſowáły zboża ich. BibRadz I 153c marg, I 153c marg; iż miáſtho klątwy cżęſto máwiał/ boday mię thák myſzy ziádły. BielKron 342; [Semowit] Káſzuby przypędził ku dawániu trybutu/ tákieſz inne Pomorzány y ſtrzyie nieboſzcżyká Popielá co go myſzy ziádły. BielKron 343, 63, 285 [6 r.], 342, 342v, 361; Ichnemon, Zwierzę Egypckie ták wielkie yáko kot ále myſzy podobne. Alias mus Indicus. Mącz 164a, 238b, c, 265b, 357c; SienLek 31, 47v, 71, 150v, 153v (10); GórnDworz M8v; RejPos A2v; Coż ma dármoleg co ná piecu dyſzy/ Iedno wſzy we łbie/ pod kolnierzem myſzy. RejZwierc 221v, 221, 226v; CzechRozm 68; PaprPan Dd2v; POkiś ty/ bury koćie/ ná myſzách przeſtawał/ A w inſzéś ſię myśliſtwo z iáſtrząby niewdawał. Byłeś w łáſce v ludźi/ [...] Teraz iákoś ku myſzom [! możliwa też lekcja: misom; gra słów nawiązująca do znaczenia I.a.α. „misa”] chćiał mieć y półmiſki/ I łáźiłeś po ptaki w gołębiniec bliſki: Dałeś gárdło nieboże KochFr 117, 117; PaprUp A4v; Calep 126a, 682a; KlonKr wstęp A2v, B2v [2 r.]; Co ieſt myſz Homerowa/ co świercżek ſławnego Plutárchá/ álbo komor Maroná wielkiego. [...] to iż vcżone głowy/ Dowćipem ſwym igráły/ y ſmyślnymi ſłowy. KmitaSpit Av; Záby z iednego miáſtá Fráncuzy wygnáły/ Giar wyſpę/ Cykládę/ myſzy otrzymáły. Száráńcża też w Afryce ludźi zwygániałá KmitaSpit A3v; KlonWor 56.

W połączeniach szeregowych (6): FalZioł I 91c, II 13c; Biezącz prze demną [kotem] bi Turczi Gronoſtaie miſſi ſzczurczi RejRozm 397; iedli wſzelki rodzay gádziny niecżyſtey y ſmrodliwey/ to ieſt pſy/ myſzy/ węże/ zdechlinę/ y wſzelki płod ktory ſie ieſzcże nie dobrze wcielił HistAl M3; GroicPorz iiv; Niechayże thu iuż vmilkną oni co powiedáią/ áby myſzy/ ábo pśi/ ábo ſzcżurcy/ ábo ine beſtye/ ſákrámenty ábo ſwiątośći/ zyeść mogły etcet. RejPosWiecz2 95.

W porównaniach (19): Zową też Napellum zwierzątko kthore ieſth iako myſz á to zwierzę mieſzka pod korzeniem thego ziela FalZioł I 93c; igry ſthroiſz/ iákoby myſz w domu gdzie kotow łownych ábo łápek nie máſz HistAl C3v, C3v; GroicPorz ev; Sąchmy tu iáko myſzy/ co w iámę wlecżemy/ Ná zyemi káżde zyarnko/ gdzeykolwiek znaydzyemy. RejWiz 157v, 55, 67, 136, 157v marg, Cc7; A przecżże ſie też ty pyſzniſz á nádymaſz márna mucho/ iáko myſz ná wyſokiey gorze ſiedząca/ ktora áni obacży gdy ią Kaniá ábo Sowá porwie. RejPos 228; RejZwierc 220v, 222v, 229v; CzechEp 335, 343; Calep 313a; KlonWor 37; RybWit B3v.

Tłumaczenie węgierskiej nazwy miejscowej Egier (1): (nagł) O ZAMKV EGIERSKIM (–) EGier myſz po Węgierſku ná ktorą kot godźił/ Y ták długo około iey iámki ćicho chodźił. CzahTr G4v.

W charakterystycznych połączeniach: mysz nędzna (3), okrutna, plugawa; myszy się gonią (2), gryzą (2), zalęgną się, zdychają (2); myszy chwytanie, gubienie; od myszy czyścić, obgryziony, zjedzony; myszy chwytać (pochwycić, uchwycić) (3), gonić, łapać, łowić (wyławiać) (3), skubać (4), tracić, truć (2), wyganiać (3), wypędzać, wywabiać; przed myszami chować.

Przysłowia: GroicPorz ev; Kto wiernie kto niewiernie s Pánem ſie obchodzi/ Lecż on iáko kot ná myſz ná káżdego godzi. RejWiz 136, 67; RejZwierc 222v, 229v; RybWit B3v. [Ogółem 6 r.].

Iáko w ſzpiżárni myſzy záwżdy wiele/ Ták wſzytkich zbytkow przy ſwowolnym ciele. RejZwierc 220v.

Myſzy tám nie bywáią/ Gdźie o zbożu nieznáią. CzahTr H4v.

Grzechy go prześláduią/ ſumnienie go trwoży: Przed ocżymá mu ſtoi ſtráſzliwy ſąd Boży. Zywie iák myſz ná pudle KlonWor 37.

Wyrażenie: »łapka na myszy« (1): Muscipula, machina ad capiendas mures – łapka na miſzi. Calep 682a.
W przen (24): A czos ſie ten oſuſt ſmieye Iuż y myſs rzadzi naſwiecze RejKup x2; Tákże y my práwiechmy Puchacże á Sowy/ Bo nigdy gdzye ieſt iáſno nie wznośimy głowy. Wolimy ták w krzewinie Myſzy ſkubąc ſiedzyeć/ A co ſie wzgorę dzyeie o tym nic nie wiedzyeć. RejWiz 96v; Te Myſzy niecnotliwe co ten kray ſzárpáią/ Wierz mi że ći Kotowie cżyſcie ich drapáią. PaprPan Z2.
Wyrażenia: »mysz biała« = dzień [szyk 1 : 1] (2): Poźrzał wzgorę á gáłąſkę onę/ Myſzy gryzą iuż ná drugą ſtronę/ Z iedney ſtrony cżarna z drugiey biała RejPos B; Gáłąſká tá ná ktorey ták wiśiſz/ Nędzny żywot o ktorym thu ſłyſzyſz/ Ktorąć cżarna y biała Myſz głodze/ We dnie w nocy káżącći gi ſrodze. RejPos Bv.

»mysz czarna« = noc [szyk 1 : 1] (2): RejPos B, Bv cf »mysz biała«.

a) W antropomorfizowanych bajkach (19): Myſz żáby bárzo prośiłá/ By z nią ná wiecżerzy byłá BierEz G4v; Myſz mieyſka to vſłyſzáłá/ Do ſwey iámy śię wezbráłá BierEz M3v; Potym więc trwogá przeſtáłá/ Myſz domowa wybieżáłá. BierEz M3v; Myſz wieśniacżká iey odpowie/ Sioſtro niepewne tu zdrowie. BierEz M3v, G4v [2 r.], M3v [5 r.], Pv, P3 [2 r.]; MYſz dworſka wieśney Myſzy/ prośiłá do ſiebie RejZwierz 120v; Pocżnie klucżnik po chwili/ po zamku ſkrobotáć/ Myſzy ſzukáiąc ſkáłub/ pocżną ſie kłopotáć. RejZwierz 120v, 120v; A ći w błoćie wrzeſzcżeli prze ſwoy vpad ſłáby/ Iáko z myſzámi mowne gdy przegráły żáby. KmitaSpit C2v.
a. Wizerunek myszy (4): Poczynićie ſobie wedle liczby Kſiążąt Filiſtyńſkich pięć zádnic złotych/ y pięć myſzy złotych [quinque mures aurei] BibRadz 1.Reg 6/4, 1.Reg 6/11, 18; vrádzili ią záſię odeſłáć włożywſzy w kápſę pięć myſzy złotych BielKron 63.
2. zool. Zestawienie: »mysz gorna« = Marmota marmota L., świstak; duży gryzoń z rodziny wiewiórkowatych (Sciuridae), występujący wyłącznie w strefie wysokogórskiej Alp i Tatr, ponad górną granicą lasu, jego sadło używano w medycynie ludowej; emptra Murm, BartBydg [szyk 1 : 1] (2): Emptra, mus est montanus in Saxonia, ein emſter. Myſſ gorna. Murm 41; BartBydg 48b.
3. zool. Zestawienie: »leśna mysz« = Apodemus silvaticus L.; mysz zaroślowa; pospolity gryzoń z rodziny myszowatych (Muridae); sorex Cn (1): Mus sylvaticus, Leśna myſz. Mącz 436c.
4. zool. Zestawienie: »wodna mysz« = Neomys fodiens (Pennant); rzęsorek rzeczek; drobny ssak owadożerny z rodziny ryjówkowatych (Soricidae), zamieszkujący zarośla nad wodami; sorex Murm, Mymer1, BartBydg, Calep, Cn (4): Murm 41; Mymer1 27; Sorex, mus, quia rodit ut serra, vodna mysh BartBydg 146b; Sorex, Animal est notissimum, maius mute, clariusque, strepens, domos nostras frequentans, omniaque arrodens – wodną myſz. Calep 993b.
5. [zool. Zestawienie: »mysz brytańska albo pajęcza« = Sorex araneus L.; ryjówka aksamitna; drobny ssak owadożerny z rodziny ryjówkowatych (Soricidae), pospolity w lasach liściastych, na łąkach i w starych parkach; mus araneus, scytale Cn: Myſz Britáńſka. W. 357 SienHerb E#; myſz páięcza SienHerb K4#.]
6. zool. Zestawienie: »indyjska mysz« = Herpestes ichneumon L., mangusta egipska; ssak drapieżny z rodziny łaszowatych (Viverridae), zwany też szczurem faraona, czczony w starożytnym Egipcie (1): Ichneumon – Indyską myſz. Animal est magnitudine felis, specie muris, vulgo nunc Murem Indicum vocant. Nascitur in Aegypto et cum aspide pugnat. Ichneumona Aegyptii adorant, quoniam ova crocodilorum conterit: et luto convolutus, quum os aperiunt, ita in ventres eorum insilit, ut exesis intestinis eos interimat. Calep 499a.
7. zool. Zestawienie: »mysz latająca, skrzydlata« = Chiroptera, nietoperze; rząd ssaków zdolnych do aktywnego lotu, pędzący głównie nocny tryb życia. Posiadają błonę lotną rozpiętą między kończynami przednimi, bokiem tułowia, kończynami tylnymi i ogonem (2): NIetoperz ieſt myſz lataiącza, ſkrzydła maiącz z błonek/ miedzy ktoremi y nogi ſą wroſle FalZioł IV 27a.

W połączeniu szeregowym (1): Gdy ſię ruſzą lelkowie/ y myſzy ſkrzydláte: Nocni Krucy/ Latáwcy/ y Sowy rogáte. KlonWor 74.

8. astron. Nazwa gwiazdozbioru: okręt (1): Hydrá po czáśie wſchodźi/ y Chárt oſtátkiem/ Ciągnąc zá ſobą myſz ku górze poſzládkiem. A tá nád źiemią bieży po máſzt rozdźielona KochPhaen 21.

Cf MYSZOKRZEW, MYSZOŁOW, [MYSZOŁOWNY], MYSZOTRZEW

TZ