MYSZ (178) sb f
Fleksja
|
sg |
pl |
N |
mysz |
myszy |
G |
myszy |
myszy |
D |
myszy |
mysz(a)m, myszom |
A |
mysz |
myszy |
I |
myszą |
myszami |
L |
|
myszach |
sg N mysz (57). ◊ G myszy (8). ◊ D myszy (2). ◊ A mysz (16). ◊ I myszą (2). ◊ pl N myszy (49). ◊ G myszy (15). ◊ D mysz(a)m (1) FalZioł, myszom (1) KochFr. ◊ A myszy (21). ◊ I myszami (5). ◊ L myszach (1).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI w. (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.
Znaczenia
- 1. zool. Mus musculus L. (Rost); mysz domowa, niewielki gryzoń z rodziny myszowatych (Muridae), o smukłym ciele barwy szarej lub brunatnej, wszystkożerny, szkodnik mogący przenosić choroby zakaźne
(167)
- 2. zool. Zestawienie: »mysz gorna« = Marmota marmota L., świstak; duży gryzoń z rodziny wiewiórkowatych (Sciuridae), występujący wyłącznie w strefie wysokogórskiej Alp i Tatr, ponad górną granicą lasu, jego sadło używano w medycynie ludowej
(2)
- 3. zool. Zestawienie: »leśna mysz« = Apodemus silvaticus L.; mysz zaroślowa; pospolity gryzoń z rodziny myszowatych (Muridae)
(1)
- 4. zool. Zestawienie: »wodna mysz« = Neomys fodiens (Pennant); rzęsorek rzeczek; drobny ssak owadożerny z rodziny ryjówkowatych (Soricidae), zamieszkujący zarośla nad wodami
(4)
- 5. [zool. Zestawienie: »mysz brytańska albo pajęcza« = Sorex araneus L.; ryjówka aksamitna; drobny ssak owadożerny z rodziny ryjówkowatych (Soricidae), pospolity w lasach liściastych, na łąkach i w starych parkach]
- 6. zool. Zestawienie: »indyjska mysz« = Herpestes ichneumon L., mangusta egipska; ssak drapieżny z rodziny łaszowatych (Viverridae), zwany też szczurem faraona, czczony w starożytnym Egipcie
(1)
- 7. zool. Zestawienie: »mysz latająca, skrzydlata« = Chiroptera, nietoperze; rząd ssaków zdolnych do aktywnego lotu, pędzący głównie nocny tryb życia. Posiadają błonę lotną rozpiętą między kończynami przednimi, bokiem tułowia, kończynami tylnymi i ogonem
(2)
- 8. astron. Nazwa gwiazdozbioru: okręt
(1)
1.
zool. Mus musculus L. (Rost); mysz domowa, niewielki gryzoń z rodziny myszowatych (Muridae), o smukłym ciele barwy szarej lub brunatnej, wszystkożerny, szkodnik mogący przenosić choroby zakaźne;
mus Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn (167):
[Kot] W iednym kąćie ſobie śiedział: Po iedney myſzy łápáiąc/ A tám dobre byto máiąc BierEz K;
Było ſtękánie wielkie y drżenie/ Iż ſie bało wſzyſtko ſtworzenie. [...] Tedy ſie źiemiá vłożyłá/ A nędzną myſz porodziłá. BierEz Nv,
H [3 r.],
I3v [3 r.],
K [3 r.],
M3v,
M4v [4 r.] (
30);
Murm 41;
Mymer1 27;
FalZioł +7,
*3b,
I 46a,
133a,
IV 6d (
17);
RejJóz C5v,
C6v;
RejRozpr F2v;
RejRozm 395;
Potim wyſzły z oney kráiny myſzy/ więtſze niż kretowie/ ktore iádły ciáłá vmárłych HistAl H7;
Pátrzayże co zá Sokoł ſiedzi w onym gniaźdzye/ Snadź lepſzą cżáſem Kánię co myſzy ie znaydzye. RejWiz 11v;
Y myſz nędzna gdy v niey orzechy obacżą RejWiz 48,
65v;
Leop 1.Reg 5 arg,
5/6;
RejZwierz 111,
129v,
bb;
Y poczynićie podobieńſtwá zádnic y podobieńſtwá myſzy [imagines murium] ktore pſowáły źiemię/ á oddaćie chwałę Bogu Izráelſkiemu BibRadz 1.Reg 6/5;
iż Bog dopuſćił był myſzy ktore pſowáły zboża ich. BibRadz I 153c marg,
I 153c marg;
iż miáſtho klątwy cżęſto máwiał/ boday mię thák myſzy ziádły. BielKron 342;
[Semowit] Káſzuby przypędził ku dawániu trybutu/ tákieſz inne Pomorzány y ſtrzyie nieboſzcżyká Popielá co go myſzy ziádły. BielKron 343,
63,
285 [6 r.],
342,
342v,
361;
Ichnemon, Zwierzę Egypckie ták wielkie yáko kot ále myſzy podobne. Alias mus Indicus. Mącz 164a,
238b,
c,
265b,
357c;
SienLek 31,
47v,
71,
150v,
153v (
10);
GórnDworz M8v;
RejPos A2v;
Coż ma dármoleg co ná piecu dyſzy/ Iedno wſzy we łbie/ pod kolnierzem myſzy. RejZwierc 221v,
221,
226v;
CzechRozm 68;
PaprPan Dd2v;
POkiś ty/ bury koćie/ ná myſzách przeſtawał/ A w inſzéś ſię myśliſtwo z iáſtrząby niewdawał. Byłeś w łáſce v ludźi/ [...] Teraz iákoś ku myſzom [! możliwa też lekcja: misom; gra słów nawiązująca do znaczenia I.a.α. „misa”] chćiał mieć y półmiſki/ I łáźiłeś po ptaki w gołębiniec bliſki: Dałeś gárdło nieboże KochFr 117,
117;
PaprUp A4v;
Calep 126a,
682a;
KlonKr wstęp A2v,
B2v [2 r.];
Co ieſt myſz Homerowa/ co świercżek ſławnego Plutárchá/ álbo komor Maroná wielkiego. [...] to iż vcżone głowy/ Dowćipem ſwym igráły/ y ſmyślnymi ſłowy. KmitaSpit Av;
Záby z iednego miáſtá Fráncuzy wygnáły/ Giar wyſpę/ Cykládę/ myſzy otrzymáły. Száráńcża też w Afryce ludźi zwygániałá KmitaSpit A3v;
KlonWor 56.
W połączeniach szeregowych (6): FalZioł I 91c, II 13c; Biezącz prze demną [kotem] bi Turczi Gronoſtaie miſſi ſzczurczi RejRozm 397; iedli wſzelki rodzay gádziny niecżyſtey y ſmrodliwey/ to ieſt pſy/ myſzy/ węże/ zdechlinę/ y wſzelki płod ktory ſie ieſzcże nie dobrze wcielił HistAl M3; GroicPorz iiv; Niechayże thu iuż vmilkną oni co powiedáią/ áby myſzy/ ábo pśi/ ábo ſzcżurcy/ ábo ine beſtye/ ſákrámenty ábo ſwiątośći/ zyeść mogły etcet. RejPosWiecz2 95.
W porównaniach (19): Zową też Napellum zwierzątko kthore ieſth iako myſz á to zwierzę mieſzka pod korzeniem thego ziela FalZioł I 93c; igry ſthroiſz/ iákoby myſz w domu gdzie kotow łownych ábo łápek nie máſz HistAl C3v, C3v; GroicPorz ev; Sąchmy tu iáko myſzy/ co w iámę wlecżemy/ Ná zyemi káżde zyarnko/ gdzeykolwiek znaydzyemy. RejWiz 157v, 55, 67, 136, 157v marg, Cc7; A przecżże ſie też ty pyſzniſz á nádymaſz márna mucho/ iáko myſz ná wyſokiey gorze ſiedząca/ ktora áni obacży gdy ią Kaniá ábo Sowá porwie. RejPos 228; RejZwierc 220v, 222v, 229v; CzechEp 335, 343; Calep 313a; KlonWor 37; RybWit B3v.
Tłumaczenie węgierskiej nazwy miejscowej Egier (1): (nagł) O ZAMKV EGIERSKIM (–) EGier myſz po Węgierſku ná ktorą kot godźił/ Y ták długo około iey iámki ćicho chodźił. CzahTr G4v.
W charakterystycznych połączeniach: mysz nędzna (3), okrutna, plugawa; myszy się gonią (2), gryzą (2), zalęgną się, zdychają (2); myszy chwytanie, gubienie; od myszy czyścić, obgryziony, zjedzony; myszy chwytać (pochwycić, uchwycić) (3), gonić, łapać, łowić (wyławiać) (3), skubać (4), tracić, truć (2), wyganiać (3), wypędzać, wywabiać; przed myszami chować.
Przysłowia:
GroicPorz ev;
Kto wiernie kto niewiernie s Pánem ſie obchodzi/ Lecż on iáko kot ná myſz ná káżdego godzi. RejWiz 136,
67;
RejZwierc 222v,
229v;
RybWit B3v. [
Ogółem 6 r.].
Iáko w ſzpiżárni myſzy záwżdy wiele/ Ták wſzytkich zbytkow przy ſwowolnym ciele. RejZwierc 220v.
Myſzy tám nie bywáią/ Gdźie o zbożu nieznáią. CzahTr H4v.
Grzechy go prześláduią/ ſumnienie go trwoży: Przed ocżymá mu ſtoi ſtráſzliwy ſąd Boży. Zywie iák myſz ná pudle KlonWor 37.
Wyrażenie: »łapka na myszy« (1): Muscipula, machina ad capiendas mures – łapka na miſzi. Calep 682a.
W przen (24):
A czos ſie ten oſuſt ſmieye Iuż y myſs rzadzi naſwiecze RejKup x2;
Tákże y my práwiechmy Puchacże á Sowy/ Bo nigdy gdzye ieſt iáſno nie wznośimy głowy. Wolimy ták w krzewinie Myſzy ſkubąc ſiedzyeć/ A co ſie wzgorę dzyeie o tym nic nie wiedzyeć. RejWiz 96v;
Te Myſzy niecnotliwe co ten kray ſzárpáią/ Wierz mi że ći Kotowie cżyſcie ich drapáią. PaprPan Z2.
Wyrażenia: »mysz biała« =
dzień [
szyk 1 :
1] (
2):
Poźrzał wzgorę á gáłąſkę onę/ Myſzy gryzą iuż ná drugą ſtronę/ Z iedney ſtrony cżarna z drugiey biała RejPos B;
Gáłąſká tá ná ktorey ták wiśiſz/ Nędzny żywot o ktorym thu ſłyſzyſz/ Ktorąć cżarna y biała Myſz głodze/ We dnie w nocy káżącći gi ſrodze. RejPos Bv.
»mysz czarna« = noc [szyk 1 : 1] (2): RejPos B, Bv cf »mysz biała«.
a) W antropomorfizowanych bajkach (19): Myſz żáby bárzo prośiłá/ By z nią ná wiecżerzy byłá BierEz G4v; Myſz mieyſka to vſłyſzáłá/ Do ſwey iámy śię wezbráłá BierEz M3v; Potym więc trwogá przeſtáłá/ Myſz domowa wybieżáłá. BierEz M3v; Myſz wieśniacżká iey odpowie/ Sioſtro niepewne tu zdrowie. BierEz M3v, G4v [2 r.], M3v [5 r.], Pv, P3 [2 r.]; MYſz dworſka wieśney Myſzy/ prośiłá do ſiebie RejZwierz 120v; Pocżnie klucżnik po chwili/ po zamku ſkrobotáć/ Myſzy ſzukáiąc ſkáłub/ pocżną ſie kłopotáć. RejZwierz 120v, 120v; A ći w błoćie wrzeſzcżeli prze ſwoy vpad ſłáby/ Iáko z myſzámi mowne gdy przegráły żáby. KmitaSpit C2v.
a. Wizerunek myszy (4): Poczynićie ſobie wedle liczby Kſiążąt Filiſtyńſkich pięć zádnic złotych/ y pięć myſzy złotych [quinque mures aurei] BibRadz 1.Reg 6/4, 1.Reg 6/11, 18; vrádzili ią záſię odeſłáć włożywſzy w kápſę pięć myſzy złotych BielKron 63.
2. zool. Zestawienie: »mysz gorna« = Marmota marmota L., świstak; duży gryzoń z rodziny wiewiórkowatych (Sciuridae), występujący wyłącznie w strefie wysokogórskiej Alp i Tatr, ponad górną granicą lasu, jego sadło używano w medycynie ludowej; emptra Murm, BartBydg [szyk 1 : 1] (2): Emptra, mus est montanus in Saxonia, ein emſter. Myſſ gorna. Murm 41; BartBydg 48b.
3. zool. Zestawienie: »leśna mysz« = Apodemus silvaticus L.; mysz zaroślowa; pospolity gryzoń z rodziny myszowatych (Muridae); sorex Cn (1): Mus sylvaticus, Leśna myſz. Mącz 436c.
4. zool. Zestawienie: »wodna mysz« = Neomys fodiens (Pennant); rzęsorek rzeczek; drobny ssak owadożerny z rodziny ryjówkowatych (Soricidae), zamieszkujący zarośla nad wodami; sorex Murm, Mymer1, BartBydg, Calep, Cn (4): Murm 41; Mymer1 27; Sorex, mus, quia rodit ut serra, vodna mysh BartBydg 146b; Sorex, Animal est notissimum, maius mute, clariusque, strepens, domos nostras frequentans, omniaque arrodens – wodną myſz. Calep 993b.
5. [zool. Zestawienie: »mysz brytańska albo pajęcza« = Sorex araneus L.; ryjówka aksamitna; drobny ssak owadożerny z rodziny ryjówkowatych (Soricidae), pospolity w lasach liściastych, na łąkach i w starych parkach; mus araneus, scytale Cn: Myſz Britáńſka. W. 357 SienHerb E#; myſz páięcza SienHerb K4#.]
6. zool. Zestawienie: »indyjska mysz« = Herpestes ichneumon L., mangusta egipska; ssak drapieżny z rodziny łaszowatych (Viverridae), zwany też szczurem faraona, czczony w starożytnym Egipcie (1): Ichneumon – Indyską myſz. Animal est magnitudine felis, specie muris, vulgo nunc Murem Indicum vocant. Nascitur in Aegypto et cum aspide pugnat. Ichneumona Aegyptii adorant, quoniam ova crocodilorum conterit: et luto convolutus, quum os aperiunt, ita in ventres eorum insilit, ut exesis intestinis eos interimat. Calep 499a.
7.
zool. Zestawienie: »mysz latająca, skrzydlata« = Chiroptera, nietoperze; rząd ssaków zdolnych do aktywnego lotu, pędzący głównie nocny tryb życia. Posiadają błonę lotną rozpiętą między kończynami przednimi, bokiem tułowia, kończynami tylnymi i ogonem (2):
NIetoperz ieſt myſz lataiącza, ſkrzydła maiącz z błonek/ miedzy ktoremi y nogi ſą wroſle FalZioł IV 27a.
W połączeniu szeregowym (1): Gdy ſię ruſzą lelkowie/ y myſzy ſkrzydláte: Nocni Krucy/ Latáwcy/ y Sowy rogáte. KlonWor 74.
8. astron. Nazwa gwiazdozbioru: okręt (1): Hydrá po czáśie wſchodźi/ y Chárt oſtátkiem/ Ciągnąc zá ſobą myſz ku górze poſzládkiem. A tá nád źiemią bieży po máſzt rozdźielona KochPhaen 21.
Cf MYSZOKRZEW, MYSZOŁOW, [MYSZOŁOWNY], MYSZOTRZEW
TZ