Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ROGATO

Następne hasło: ROGATYJAN »

ROGATY (84) ai

rogaty (83), rohaty (1); rogaty : rohaty LibLeg (5:1).

o oraz a jasne.

Fleksja

sg
m	N	rogaty	f	N	rogatå	n	N	rogat(e)
	G	rogatégo		G			G	rogatégo
	D	rogat(e)mu		D			D	rogatému
	A	rogaty, rogatégo		A	rogatą		A	rogaté
	I	rogatym		I			I	rogat(e)m
	L	rogatym		L			L
	V	rogaty		V			V

pl
N	m pers	rogaci
	m an	rogat(e), rogaci
	subst	rogat(e)
G		rogatych
A	subst	rogat(e)
I	m	rogat(e)mi
I	f	rogatymi

sg m N rogaty (24). ◊ G rogatégo (3); -égo (1), -(e)go (2). ◊ D rogat(e)mu (1). ◊ A rogaty (5), rogatégo (1). ◊ I rogatym (3). ◊ L rogatym (1). ◊ [V rogaty.] ◊ f N rogatå (1). ◊ A rogatą (4). ◊ n N rogat(e) (2). ◊ G rogatégo (12); -égo (1), -(e)go (11). ◊ D rogatému (1). ◊ A rogaté (7); -é (1), -(e) (6). ◊ I rogat(e)m (3). ◊ pl N m pers rogaci (1). m an rogat(e) [cum N: jelenie] (1) RejAp, rogaci [cum N: osłowie] (1) BielKron. subst rogat(e) (5). ◊ G rogatych (3). ◊ A subst rogat(e) (2). ◊ I m rogat(e)mi (2). f rogatymi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Mający rogi na głowie (53)
- a. O zwierzętach (36)
  - α. Złożony z rogatych osobników (1)
- b. O postaciach mitologicznych (6)
- c. O szatanie (1)
- d. W nazwach gwiazdozbiorów (2)
2. Który posiada element przypominający rogi (11)
- a. W opisie ptaków, ryb i gadów (6)
- b. W opisie roślin (2)
- c. O Mojżeszu: z którego głowy wychodzą promienie wyglądające jak rogi (3)
3. Twardy, o konsystencji rogu (1)
4. Kanciasty, mający wystające brzegi lub krawędzie (11)
- a. O ozdobnym nakryciu głowy (10)
  - W przen (1)
    - a) Wyrażenie: »rogata [= przybrana w świadczące o stanowisku nakrycie] głowa« (1)
    - b) [Wyrażenie iron.: »rogaty bieret« = człowiek w świadczącym o stanowisku nakryciu głowy]
5. Mający ostre, na kształt rogu zakończenie (4)
6. Przen (1)
- a) Trudny do rozstrzygnięcia, kłopotliwy (1)
- b) [O człowieku: pyszny, hardy]
7. Wyrażenie: »rogaty złoty« = nazwa złotej monety; gulden niepełnej wartości, zawierający tylko ok. 50% złota; prawdopodobnie błędne tłumaczenie; monety takie jako pierwszy wybijał biskup Liege Johann von Horn (1484 – 1506), którego nazwisko skojarzono z rogiem i tłumaczono „cornutus”, stąd polska postać „rogaty” (4)

1. Mający rogi na głowie; cornutus Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; corniger Mącz, Calep, Cn; bucerus, corniculatus Calep, Cn; bucerius Cn (53): Cornutus. Hornicht. Rogaty. Mymer¹ 34v; Corniger, Rogáty który rogi noſy, ita dictus est, Bachus, et ita pingebatur Mącz 65d, 50a, 66a; Calep 184a, 261b [3 r.].

a. O zwierzętach (36): RejWiz 65v; Owce [w Szkocji i Anglii] nád obycżay koſmáte/ rogáte y płodne. BielKron 277v, 430; Calep 137b; KlonŻal C2v.

W porównaniach (3): (did) Sumnienie powieda Plebanowy iż ſię oblądzyl (–) Nieklui ſię bo dawno blądzys Bos podobnieiſy iuż ktemu Ku wolowy rogatemu. RejKup N; RejZwierz 28; ktorzy [niewiernicy] teraz buiáią iáko ony rogáte Ielenie po páſtwiſkach rozlicżnych ſwiátá tego/ nic nie myſląc [...] o ſtráſzliwym przyſciu Páná tego RejAp 86v.

Wyrażenia: »bydło rogate« = krowy, woły; armentum Mącz [szyk 20:4] (24): ya kom ya nyepopaszl dw ląkv bydlem Rogathem slachathnyey Anne na puchalach ZapWar 1503 nr 1939, 1504 nr 1992, 1505 nr 2003, 1508 nr 1992, 1510 nr 2062, 1522 nr 2277, 1524 nr 2314, 1550 nr 2670; Y ktorzi poddany naſzi miely Budi ſwe na polach tego Zamkv naſzego Oczakowſkie^go dla pasſyenia bidla rogatego. LibLeg 11/63v; Prziſchedl Taxari Bigocza Carmanak [...] y ſſwoyą Druzyną [...] y wzyely czlowyeka 160. wdymydowczach a wpoltowczach kony 50. bidla rohatego pultoraſta LibLeg 11/100v, 10/59, 11/63, 64, 102v; Komu zaymą bydło rogáte álbo konie z żytá/ tedy ten czyie ieſt bydło ma dáć zá ſzkodę od kożdego bydlęćiá dwá groſzá UstPraw E4v; Mącz 16c; SienLek 95v; StryjKron 777; tákże y od bydłá rogátégo/ y od káżdégo inſzégo bydlęćiá wielkiégo po pułgroſzku wybiéráć máią od tych wſzytkich którzy ná ſkład Krákowſki/ álbo też [...] przez Kráków przeieżdżáć będą SarnStat 965, 964; KlonFlis Cv; KlonWor 19, 21, 22.

»osieł rogaty« = prawdopodobnie: antylopa (1): [więtsza połowica Afryki jest pusta] cżęśćią dla wielkiego gorącá/ cżęśćią też dla źwierząt iádowitych ktore ſie tám rodzą w puſtyniách/ iáko ſą Lwowie/ Wſłoniowie/ Bázyliſzkowie/ Kokodrylowie/ Párdowie/ Máłpy/ Oſłowie rogáći/ y rozmáity narod ſmokow takież wężow BielKron 269v.

»rogate zwierzę« [szyk 2:1] (3): GlabGad C4; Mącz 66a; Poſpolićie rogiem piſmo moc zowie. Bo v zwierząt rogátych wſzytká moc y obroná w rogach. BudBib I 326c marg.

Szereg: »rogaty i gomoły« [szyk 3:1] (4): Isz szlyachathny stanislaw de morj szpaszlmy osymyna nye szathą bydlem rogathem y gomolem na ymyenyu manczyrzyszy [...] thako my pomoszy bog ZapWar 1508 nr 1992, 1505 nr 2004, 1522 nr 2278, 1550 nr 2671.

α. Złożony z rogatych osobników (1): Czyś ludźi nieznał? czyś ták rozumiał/ nieboże/ Ze czérnié inſzy owoc/ niż tarnki/ dáć może? Albo wilk niémiał ſzkodźić rogátému ſtádu KochFr 102.

b. O postaciach mitologicznych (6): KochDryas [A3]; Ná koniec y ſam ćieślá/ który to [labirynt] miſtrował/ Aby tu rogátégo chłopobyká [tj. Minotaura] chował/ Nie záwżdy do wrót tráfi KochFr 107; Miedzy wſzemi nawięcey on ſię Sátyr śili/ Miedzy gminem rogátym naſmutniey ſam kwili KlonŻal B; BACHVS choć był rogáty: wżdy CRESSA niedbáłá O to namniéy: y owſzem Bachá miłowáłá. PudłFr 75, 22; OstrEpit A3.

c. O szatanie (1): [Srodzy/ rogáći Szátánowie nie mową ále rzecżą ſzydzą z Bogá GilPos 2.]

Wyrażenie: »rogaty anjoł« (1): Pátrzayże záſię pilno/ kogo Pan odſtąpi/ Iuż tám y Anyoł Páńſki/ nigdy nie przyſtąpi. Iuż s tákim záwżdy oni bywáią weſeli/ Ktorzy w piekle ſiadáią/ rogáći ányeli. RejWiz 156.

d. W nazwach gwiazdozbiorów (2):

Zestawienia: »Skop rogaty« = gwiazdozbiór Barana (1): Tamże ſą prędkie nogi Skopu rogátégo/ Który śćiéſzkámi bieżąc kołá nawiętſzégo Koſmátéy Cynozury przedśię nie zoſtáie. Sam KochPhaen 9.

»rogaty Woł« = gwiazdozbiór Byka (1): W Tym plácu/ gdźie Rogáty Wół głowę położył/ Máło niżéy pochyły Orion ſye złożył. KochPhaen 13.

2. Który posiada element przypominający rogi (11):

a. W opisie ptaków, ryb i gadów (6): Rinoceros rybá [...]/ nos ma ná dwánaśćie ſtopniow rogáty. BielKron 295; Bo ná Orłowym gniaźdźie zorleie y ſowá/ Choć nocne obycżáie y rogáta głowá. KlonWor 56.

Wyrażenie: »rogata sowa« = prawdopodobnie puchacz (Bubo bubo L.) lub sowa uszata (Asio otus L.), ptaki z rodziny sów (Strigidae), które mają spiczaste uszy wyglądające jak rogi [szyk 1:1] (2): KmitaSpit C5; Cáły dźień go [oszusta] nie vyźrzyſz: w wiecżor ſię vkaże/ [...] Gdy ſię ruſzą lelkowie/ y myſzy ſkrzydláte: Nocni Krucy/ Latáwcy/ y Sowy rogáte. KlonWor 74.

Zestawienia w funkcji nazw zoologicznych: »rogaty wąż« = Cerastes aegyptiacus Dum. et Bibr., gad z rodziny żmij (Viperidae); cerastes BartBydg [szyk 1:1] (2): BartBydg 26b; Bądźże Dan wężem ná drodze/ á wężem rogátym (Ceráſtes) ná ścieſzce [cerastes in semita Vulg Gen 49/17]/ ſzcżypiąc kopytá końſkie BielKron 18v.

[»żaba rogata« = Ceratophrys cornuta (Wied.), płaz z rzędu bezogonowych (Anura), z rodziny Leptodactylidae (brak polskiej nazwy): Zábá rogáta/ Rubeta. Zową ią rogátą/ iż cżub ná głowie miewa/ á w tym kámień rośćie/ co go żábim kámieniem zową/ Steinkrött. SienHerb M#, E3#v.]

b. W opisie roślin (2): Każdy rodzay Makowy ieſth podobny ſobie w liſciu/ iedno iże w kwieciu ma roznoſć/ abowiem ieden mak ma biały kwiath á drugi cżarny á drugi cżyrwony/ drugi rogaty kthory ma kwiath zołty FalZioł I 104a; Tribulus, Wodny orzech rogáty/ álbo morski oſet. Mącz 463c.

c. O Mojżeszu: z którego głowy wychodzą promienie wyglądające jak rogi (przekład i nawiązania do Ex 34/29) (3): Ieſztze teſz tzapkę rogátą álbo kłobuk/ ktory wy Infułą zowiećie/ áby byłá Swięta/ tymi ſlowy żegnaćie. To ſą rogi obudwu Teſtámentu/ iáko Moizeſz rogáty chodził/ y Aaron był w tzapkę przybrány. KrowObr 129; BielKron 35 [2 r.]; [A gdy ſchodźił Moyzéſz z gory Synai trzymał dwie tablice świádectwá/ á niewiedźiał że twarz iego rogáta byłá [quod cornuta esset facies sua] (marg) Twarz rogáta Moyzeſzowá, to ieſt, promieniem iáſnym świéćiłá. (–) WujBib Ex 34/29 (Linde)].

3. Twardy, o konsystencji rogu (1):Wyrażenie: »rogata noga« = kopyto (1): Cornipes, Animal corneos habens calceos, sicut equus et capra et huiusmodi unguium aut pedum animalia. – Zrogatimy nogamy albo botamy. Calep 261b.

4. Kanciasty, mający wystające brzegi lub krawędzie (11): Picarium. Kifernbock. Rogati kuffel [2. wyd.: korbel]. Mymer¹ 41; [InwMieszcz 1575 nr 196; Quadra Viereckicht Teller Rogaty [! błędne znakowanie] tálerz ArtNom H3v; Tegoż roku [1590], w Bracławiu na Ukrainie, dnia 9 miesiąca listopada, spadł w deszczu grad kamienny, rogaty KronMieszcz 83].

a. O ozdobnym nakryciu głowy (10): I vbrawſzy ſie w rogáte Infuły/ iákoby w Kołpaki Tátárſkie/ y w inſze Sátáńſkie máſſkáry: Tám naprzod głowę nowego Biſkupá oleiem ſmaruiećie KrowObr 127, 129 [2 r.].

Wyrażenie: »rogaty bi(e)ret« [szyk 4:2] (6): Bo nie mnimay być káżdy w ſzyrokim cżámlecie/ A z owemi pyerścieńmi w rogátym birecie/ Wſzytko vmiał co trzebá RejWiz 61, 38, 82v; RejAp 60v; iáko ná then cżás Biſkup/ vbrał ſie był ohromnie/ w ſzátę ſzeroką/ á bohátą/ bieret wielki rogáty ſtároſwiecki GórnDworz P; RejPos 327.

W przen (1):

a) Wyrażenie: »rogata [= przybrana w świadczące o stanowisku nakrycie] głowa« (1): dziſieyſzy ápoſtołowie/ ktorzy/ iáko o nich piſmo powieda/ chodzą podnioſzſzy ku gorze rogáte głowy ſwoie RejAp 10v.

b) [Wyrażenie iron.: »rogaty bieret« = człowiek w świadczącym o stanowisku nakryciu głowy: Kto ſobie te ſłowá twoie rogáty bierecie niewiedzieć iáki vważy/ ten ich właſny cel obacży. GrzegŻarnObrProc F2, F3.]

5. Mający ostre, na kształt rogu zakończenie (4): RejWiz 166v; Aclides – Kyec rogati. Calep 18a.

W porównaniach (2): Gdy poźrzał ku południu/ áliżći pan drugi/ [...] Koronę ma ná głowie iáſno roſpaloną/ [...] Sceptrum dzyerży rogáte/ by rogáty kijec RejWiz 166v; Bo naydzieſz drugiego co nie vmie inácżey mowić iedno iákoby mu rogáte kiycze z gęby pirzcháły RejZwierc 139v.

6. Przen (1):

a) Trudny do rozstrzygnięcia, kłopotliwy (1): Powiedz mi w ktori ſpoſob korda pomykali Starzi Polacy/ kiedy ſłow pańſkich ſłuchali? Wierziſz ti/ że ſię wten czas miał ten wolą gadać? Rogati to Syllogizm/ á trudno ij zbadać KochSat Bv; [y podſzcżwali [panowie] niektorego ſzcżekarza Franciſzkaná/ aby Huſa ſwemi queſtiámi rogáthymi zábáwił BazHist 7 (Linde)].

b) [O człowieku: pyszny, hardy: Acżći o cnotliwey krwi Práłatow náſzych Polſkich lepiey ſobie záwżdy tuſzymy: by ich obcy ludźie á zwłaſzcżá więc tu v nas nowo naſtáli rogáći Filozofowie nam nie pſowáli. Respons A3v.]

7. Wyrażenie: »rogaty złoty« = nazwa złotej monety; gulden niepełnej wartości, zawierający tylko ok. 50% złota; prawdopodobnie błędne tłumaczenie; monety takie jako pierwszy wybijał biskup Liege Johann von Horn (1484 – 1506), którego nazwisko skojarzono z rogiem i tłumaczono „cornutus”, stąd polska postać „rogaty”; aureus cornutus Murm, Mymer, BartBydg (4): Aureus cornutus. eyn horn gulden. Rogáty złoty. Murm 197; Mymer¹ 42; BartBydg 16.

Cf NIEROGATY, ROGOWATY