[zaloguj się]
[pdf]

ROSA (153) sb f

rosa (132), rossa (17); rossa Oczko (4), Calep (6), SarnStat; rosa : rossa Mymer1 (1:1), Leop (5:1), KochPs (2:3), KochFr (1:1).

o oraz a jasne (w tym w a 3 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N rosa rosy
G rosy
D rosie
A rosę
I rosą ros(a)mi
L rosie
V rosy

sg N rosa (49). ◊ G rosy (30). ◊ D rosie (2). ◊ A rosę (23). ◊ I rosą (32). ◊ L rosie (10). ◊ pl N rosy (4). ◊ I ros(a)mi (2). ◊ V rosy (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Krople wody z pary wodnej zawartej w atmosferze osadzające się wieczorem, nocą lub nad ranem na powierzchni roślin i przedmiotów na skutek ochłodzenia się powietrza; też krople wody innego pochodzenia; ros Murm, Mymer1, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, JanStat, Cn (147): Murm 17; Ros. Thaw. Roſſa. Mymer1 4v; Nalepiey ieſt aby thy zioła byłi ku wodcze brany poki na nich roſa ieſth/ á gdy narzeżeſz gdy iuż roſy niebędzie/ thedy gim day aby przez nocz leżały iżby tak przewiędły FalZioł II 2b, I 155c, V 55 [3 r.], 56; RejWiz 22v; [Hiob mówi o szczęśliwej i spokojnej starości:] Korzeń moy otworzony ieſt wedle wod/ á roſá przemięſſkawáć będzie ná żniwie moim [et ros morabitur in messione mea]. Leop Iob 29/19; GDy iednego pytáli/ gdyby roſá byłá/ Ná łące/ á po nieyby chodziłá Kobyłá. A onby ią chciał vkráść/ iákoby ią przegnał/ Iżby żadny ná roſie/ kędy ſzłá nie poznał. RejFig Dd5, Dd5; ábowiem gdy názáiutrz wſtał á ſćiſnął runo/ tedy wyżął z wełny pełnę báńkę wody z roſy [expressit rorem de vellere]. BibRadz Iudic 6/38, I 138d marg; Abowiem [żona księcia weneckiego] ták byłá chędoga y thák roſkoſzna/ iż nigdy ſie proſtą wodą nie vmywáłá/ iedno iey muſieli z roſy wodę zbieráć/ ktorą ſie w ſubtylnie vdzyáłáney łáźni myłá BielKron 178, 447v; Mala roscida, Iábłká roſą obeſzłe. Mącz 358c, 358c [2 r.]; á poſtaẃ ná ſłońcu przez trzy dni/ á ná rośie przez trzy nocy/ á tę wodkę ná oczy puſzczay. SienLek 63v, 65, 68; BudBib Deut 33/28; á kto niedoznał/ że y v nas po wielu mieyſc/ wód thák róznych doſyć? iż od iednéy bydło tyie/ polá rodzą roſſy wdźięczné wſtáią: á od drugiéy/ nietylko człowiek nie zdrów/ ále Lin/ á ſnać y wąż wpuſzczóny/ zdechnąć muśi. Oczko 4, 4, 29; Iáko wodá śiąknie w źiemię/ Ták niſzczeie ludzkié plemię. [...] Iáko roſſy trawá ſyta Z poránku pięknie zákwita/ Wieczór koſą podśieczona Leży ná źiemi wzgárdzona KochPs 137; CzechEp 309; KlonŻal Bv; Roresco – Vmokrzonim roſſą. Calep [928]a, 927b, [928]a; A mowię/ okopáć ſzcżep/ ieſli był ná źimę obłożony gnoiem/ álbo iáką mierzwą: bo trawę od niego odgárnąwſzy co mu z roſą wilgotność dawa/ vſuſzyłbyś ſzcżep. GostGosp 98; Switánie/ źiołom/ wdźięcżną roſę/ nieśie GrabowSet H, V4v; KlonWor 20; [BielKron 1551 110].

W połączeniach szeregowych (2): Wiátry/ gromy/ obłoki; Zimny y ćiepły cżas/ y dżdże mocżące; Lody/ śniegi/ y roſy/ Ku wiecżney chwale Páńſkiey/ nieśćie głoſy. GrabowSet V4v; SarnStat 264.

W porównaniach (25): LAudanum ieſth rzecż wonna á lipka ciepła á wilka w wtorim ſtopniu/ á ieſt rzecż iakoby roſa na niektore zioła vpadaiącza FalZioł III 27b; A przyſćie iego będzie káżdemu ták wdzięczne/ iako deſſcz nowo poſianemu zbożu/ álbo roſá prágnącey á ſuchey ziemi RejPs 105, 200; iż ſie [Jezus] ſpráwą Duchá ſwiętego/ nie inácżey iáko roſá niebieſka pocżął w żywocie Pánny cżyſtey Máriey LubPs Z3; A [miłość braterska] yeſt yáko oley z Bálſámem zmyeſſány/ Ktorym był Aaron kápłan pomázány [...]. Ieſt práwye yák roſá pádnąc z gory Hermon/ Co hoynye sſtępuye áż ná gorę Syon LubPs dd3, Z2v, Z3, dd3 marg, gg3v; (marg) Czo ieſt práwa á ſzcżyra mądrość. (–) Kiedy ſerce pocżćiwe ma myſl onę cżyſtą [...]. Bogáctwá á roſkoſzy niepocżćiwe zwłaſzcżá/ Iż to s ſiebye otrząſa iáko roſę s płaſzcżá. RejWiz 62v; Leop Sap 11/23, Is 18/4; BibRadz 2.Reg 17/12, Ps 133/3, Is 18/4, Mich 5/7; Caduca et incerta sunt bona fortunae, Czeſne ymienie. Dobrá a Máyętnośći naſze/ ſą yákoby letniá roſá/ Niepewne. Mącz 29a; GrzegŚm 6, 14; Iáko dziſia nędznicy ſą w ſrogiey niewoli/ Wſzák ktą [!] o tym pomyſli áż ſerce záboli. A v nas to oſycha by roſá ná trawie RejZwierc 253, 68; BudBib 2.Reg 17/12; [Niech król] Spádnie iáko deſzcz nieprzepłácony Ná vprágnioné ſuché zagony: Spádnie perłowey podobien rośie Ná łąkę gołą po oſtréy kośie. KochPs 105; SkarŻyw A2v, 70; [BudArt D3v].

Fraza: »rosa pada (a. (u)padnie, a. spadła itp.); padać z rosą; padnienie rosy; rosa (u)padająca« = rorat Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz, Cn; descendit ros Vulg, PolAnt; ros cadit a. fuerit PolAnt; roratio Mącz, Cn [szyk zmienny] (18;1;1;3): Murm 17; Mymer1 4v; Rorat, rosza pada BartBydg 233b; Też ieſt ieden bluſzcż na ktorego liſtkoch roſa padnie á twardzieie/ á w kadzidło ſie obracza FalZioł I 49a, III 27b; RejPs 200; LubPs dd3; A gdy w nocy ſpádowáłá roſá około obozu/ thedy thakież ſpadáłá poſpołu y Mánná. Leop Num 11/9, Sap 11/23; BibRadz Num 11/9, Iudic 6/37, 39, 2.Reg 17/12; BielKron 31; Roresco, ut terra rorescens, Roſá opádła. Mącz 358c; Roratio, Pádnienie roſy. Mącz 358c, 358c [2 r.]; BudBib 2.Reg 17/12; Ktoremu [Stefanowi Batoremu] do tych Páńſkich krolewſkich y Kátolickich cnot/ z ktorych ſie wſzyſcy iáko zroſy pádáiącey ná ſuche ziołká/ chłodziemy y ożywiamy: áby Pan Bog wielkie ſzcżęśćie y zwyćięſtwo nád wſzytkiemi nieprzyiaćioły dáć racżył/ vſtáwicżnie iego świętey miłośći prośiemy. SkarŻyw A2v; CzechEp 178; KochPieś 72; ArtKanc P14.
Zwroty: »rosą pokrapiać, (po)kropion(y); rosa pokrapia (a. pokrapiać może); od rosy pokropiony« = stillare rorem, ex rore tingere PolAnt; irrorare Calep [szyk zmienny] (2:5;2;1): Lázien nie mámy/ Ná ſlońcu ſie zágrzewámy/ á od roſi niebieskiey bywamy pokropieni [aeris rore perfundimur]. HistAl I6v; W vmieiętnoſći iego rozſthąpiły ſię przepáſći/ á obłoki pokrapiáią roſą. BibRadz Prov 3/20, Dan 4/12; HistRzym 100; GrzegŚm 6; wyrąbćie drzewo/ á ſkażćie ie/ wſzákoż pniá korzeniá iego wziemi zániechayćie/ w okowach też żeláznych/ y miedziánych ná trawie polney roſą niebieſką niech będzie kropion BudBib Dan 4/23[20], Dan 4/15[12], 25[22]; że ztámtąd gdźie Słońce nie dochodźi áni wiatr wdźięczny przewiéwa/ áni roſſá niebieſka pokrápiáć może/ wewnątrz práwie náyduią ſye zacné á bárzo pożyteczné kruſzce/ drogié kámienié/ y wody Oczko 1v; Calep 564a.

»rosą przypaść (a. przypadać)« [szyk zmienny] (2): RejWiz 117; Y vczynił thák Bog oney nocy/ iż tylko ſámo runo było ſuche/ á wſzytká źiemiá przypádłá roſą [super totam terram fuit ros]. BibRadz Iudic 6/40.

»[(s)]paść z nieba rosą, [z rosą]« = dostać się komuś za darmo [szyk zmienny] (1): Tákże żoná nierządna gdy iey zewſząd nioſą/ Mnima by iey to pádło z niebá Bożą roſą RejWiz 139v; [Tego muśiſz kupić/ tegoć trzebá/ Z Roſąć to nie ſpádnie w dom twoy z niebá. WirzbGosp B].

»rosę spuszczać, spuszczający (a. wypuszczający)« = rorifer Calep [szyk zmienny] (3:2): Abowiem Pan thák mowił do mnie/ Vſpokoię ſię á będę ſię przypátrował w mieſzkániu moim/ iáko pogodá po dżdżu/ á iáko mgłá wypuſzcżáiąca roſę [nubes rorida] ná vpalenie we żniwo. BibRadz Is 18/4; Ty nocną roſſę ná ſuché zagony Spuſzczaſz/ y wcześny deſzcz nieprzepłácony KochPs 93; KochFr 125; Calep 927b, [928]a.

Wyrażenia: »chłodna, chłodząca rosa« [szyk 2:1] (2:1): RejPs 200; [modlitwa wrzuconej w ogień św. Agnieszki:] wiecżna chwałá y pokłon bądz tobie nieśmiertelny y wſzechmocny Oycże/ yżeś mię przez ſyná ſwego z mocy niepobożney ręki wybáwił: [...] y teras ogień ten/ iáko chłodną roſę vcżyniłeś mi SkarŻyw 70; SkarKaz 552a.

[»rosa jutrzenna«: Tak wiele mieć będzieſz (o Meſyaſzu) vczniow/ ktoremi nieprzyiaćioły zwyćiężyſz/ iako ieſt gęſta roſá iutrzenna. BudArt D3v.]

»kropla rosy« = gutta a. stilla roris Vulg (3): Kto ieſt oycem dżdżá? y kto zrodził krople roſy? z cżyiegoż żywothá wyſzedł lod? á mroz z niebá kto zrodził? Leop Iob 38/28, Sap 11/23; KochPs 196.

»rosa niebieska« = ros caeli(-orum) HistAl, Vulg, PolAnt; aeris ros HistAl [szyk 14:1] (15): Tedi niekthori Ricerz z Macedonow ktoremu imię było Zefir/ nálazł w iednym kámieniu wydrożonym throchę wodi/ ktora ſie tám ſciekłá z roſi niebieskiey/ á nábrawſzy iey w przyłbicę ſwoię przinioſl przed Alexandrá. HistAl H4, I6v; LubPs Z3, dd2v, dd3 marg; Leop Dan 5/21; W obfitosći źiemie będźieſz miał mięſzkánie twoie/ y w roſie niebieſkiey zgory. BibRadz Gen 27/39, Dan 4/12; [Izaak błogosławił Jakubowi, mówiąc:] Dayći Pánie Boże z roſy niebieſkiey y s pożytku zyemie hoyność zboża/ winá/ y oleiu/ ábyć ſłużyli ludzye/ á narodowie náſzy áby cię w pocżćiwośći mieli. BielKron 14v, 14v; BudBib Dan 4/15[12], 23[20], 25[22]; Oczko 1v; KochPs 196.

»nocna rosa« (5): Non nocebitur ei nocturnis roribus, Nic mu ſzkodźić nie będą nocne roſy. Mącz 248d; KochPs 93; KochFr 125; Z twéy łáſki [Boże]/ nocna roſá ná mdłé źiołá pádnie/ A zágorzáłé zbożá/ deſcz ożywia ſnádnie. KochPieś 72; ArtKanc P14.

Szereg: »(i) rosa i (ani) deszcz« (3): BielKron 84; Przez trzy látá y roſy/ y deſzcżu nie będzye [si erit annis his ros et pluvia Vulg 3.Reg 17/1]/ A wielki głod powſtánie/ w tym kroleſtwie wſzędzye. HistHel Bv; KochPs 93.
Wyrażenia przyimkowe: »za rosy« = rano lub wieczorem (3): LubPs F; Lećie wcżás wyganiáć dla chłodu zá roſy/ áby ſie bydło náiádło: bo nie będźie iádło gdy ſłońce páli. GostGosp 116.
~ Wyrażenie: »za wieczornej rosy« (1): Echo też zá tobą chodząc zá wiecżorney roſy/ Zbieráłá po dźwięcżnym leśie roſpuſzcżone głoſy. KlonŻal B2v. ~

»po rosie« (1):

~ Szereg: »wieczor albo po rosie« (1): Rozmowcy/ Bátrách Poetá niedoſzły/ [...] ktoremu odpowiáda Echo to ieſt Dźwięk leśny/ ow co ſię wołáiącemu w leśie/ á zwłaſzcżá wiecżor álbo po rośie ozywa. KlonŻal E3. ~

Przen (22): BielKom E4v; Tákowe ſlugi kośćiołá Swiętego/ tzáſem Duch Swięty zowie Budownikámi/ Sędziámi/ obłokámi roſę y wyroki Boże wipuſztzáiącymi/ Rybitwámi ludzi KrowObr 5; Czáſu ruſzenia twégo przy tobie ſwym pánie Twóy lud chętliwie ſtánie. Lud w cnotách okazáły/ świétny w pobożnośći: Roſá różánéy zarze kréẃ twoiéy młodośći. KochPs 170.
Fraza: »rosa z nieba padnie« (1): Y Apoſtoł S. mowi: wſzyſcy w iedno ćiáło okrzcżenichmy ſą. Iáko tedy cżłonek żywotá nie ma/ ktory przy ćiele nie trwá: ták zbáwienia nie ma/ ktory w iednym ćiele kośćiołá Bożego zroſły z innemi cżłonki nie ieſt. [...] Tá ſamá ieſt winnicá y zamcżyſty ogrod páńſkiego kochánia: ná ktory tylko roſa iego z niebá ſzcżepione ziołká ożywiáiąca pádnie. Okrom ktorego/ nic ſię dobrego nie rodzi SkarJedn 3.
Zwrot: »paść z rosą« (1): Tákżeć my też nędznicy/ nadobnie kwitniemy/ Acż wichrow wſzędy doſyć/ ktorych ſie boimy. Przydzye ſtárość zázyębła/ liſtki pádną z roſą/ A oná smierć iáko chłop/ dybie s tyłu s koſą. RejZwierz 127v.
Wyrażenia: »jutrzenna rosa« (1): Dźiśia z weſelem chodźiſz/ w roſkoſzy ſię záwodźiſz/ dobrey myśli vżywaſz/ w bogáctwie hoynie pływaſz/ á iutro ćię k grobu nioſą/ ieſteś iutrzenną roſą/ ſkoro śmierć ruſzy koſą. ArtKanc R19v.

»niebieska rosa« (1): O Pánie toś mi dobrym krolem y Pánem moim/ ná dobreyeś mię paſzy oſádźił/ nád chłodną niebieſkiey roſy wodą SkarKaz 162a.

a) O łasce i mocy Bożej (11): ſtan mily panie wpozrzodku miedzy nami abys zawſſe laskawie wybawil nas: a ochlodz roſą ducha ſwiętego zemdlone ſerca naſſe RejPs 70; Runo rozumie bożnicę/ á niepłodną zyemię koſcioł s pogánow. Ktore ty rzecży obye ſą pokropyone tą roſą wdzyęcżną Kriſtuſem/ iż też zwyciężyć mogą/ grzech/ ſmierć/ y cżártá. LubPs Q4 marg; GrzegŚm 14.

rosa czego (5): RejPs 92; Abowyem ty w łáſce ſwey zyemyę opátruyeſz/ A rozlicżne hoynośći nam ná nyey ſpráwuyeſz/ Poyąc yą záwżdy roſą miłoſierdzya ſwego/ By wydáłá ſwoy owoc dla cżłeká nędznego. LubPs P3, S4; Dla nas/ vplwányś Pánie/ ábyś nas pokropił/ Roſą nieśmiertelnośći GrabowSet P4v; WSzechmogący y wiecżny Boże/ ktory ſam dźiwnych y cudownych rzecży dokázuieſz/ [...] wley w ſercá ich wiekuiſtą roſę błogoſłáwieńſtwá twoiego. LatHar 628.

Wyrażenie: »rosa niebieska« [szyk 1:1] (2): BielKron 137; Widząc potym S. Bonifácyuſz/ iſz iego náſienie wiáry świętey w Niemcech/ y Fráncyey/ dobrze (z łáſki niebieſkiey roſy) kwitnie: vmyślił ſię do Phryzyey wroćić/ gdzie ſłyſzał ieſzcże o wielu Pogańſtwá SkarŻyw 519.
Szereg: »deszcz a rosa« (1): przeſz ktorą [Maryję] obfytem ducha ſzwyątego dzdzem a roſą polano yeſt kozde ſthworzenye PatKaz III 96v.
b) O kroplach płynu podobnych do rosy (4):
Wyrażenie: »rosa krwawa« (1): Znamiona ktoré będą przed ſądnym dniem. [...] Dzieſiątégo dnia drzéwie wſſytko rokicié ij ziela będą ſie pocitz krwawym potem albo roſę krwawą vkáżą. OpecŻyw 193v.
α) O pocie (2): Mozeſz s nimi [z zuchwalcami] kęs poſiedzieć ráno do obiádá. Ale zaś od obiáda po pozney wiecżerzey/ Gdy nań roſá wyſtąpi/ rozum włoſy wzieży. BielSat D [idem] BielRozm 24.
β) O moczu (1): Popiwſzy ſie to ſtroią/ rozlicżne fortele/ Iedná drugą odcżepi/ y ocży záleie. Druga ſie do niey rzući/ roſkudła iey włoſy/ A druga popuśćiłá/ w onym śmiechu roſy. BielSat D2v.
a. Krople wody innego pochodzenia (12): (nagł) Swięcona wodá. (–) KRoṕże miły Prełacie/ tym Przmielowym kiyem/ Lecż tu idąc opońcżey będę potym pilen. Bo chociay s tą poſtáwą/ s tym kropidłem krocżyſz/ Wiem iż mi nie pomożeſz/ iedno iż mię zmocżyſz. [...] (nagł) Kádzidlnicá. (–) PAchayże miły kſięże/ iedno chybiay noſá/ Podkurz nam to nadobnie/ co zmocżyłá Roſá. RejZwierz 106v; Ieſli chceſz rzek przeźornych pławem nápáść ocży/ Tu Sopot y Tenwicá ſwoię roſę tocży/ Tu Tanew niehámowna San prętki nápawa KochDryas [A3]; BielSjem 31; Potym y zbytnié záwárły ſye zdroie/ A byſtré rzéki wpádły w brzegi ſwoie/ Ziemiá ku ſłoncu pełné ćiężkiéy roſy Rozwiłá włoſy. KochPieś 32.
Zwrot: »przypaść rosą« (1): Iuż go [marynarza] więc przyiaciele z rádoſcią witáią/ O ſzcżęſciu o nieſzcżęſciu iego ſie pytáią. Iuż mu nowe odzyenie iuż koſzule nioſą/ Ono z niego zdeymuiąc co przypádło roſą. RejWiz 94v.
Wyrażenie: »ippokreńska rosa« = woda ze źródła Hippokrene, tj. źródła Pegaza (1): (nagł) Ku Muzom. (–) PAnny/ któré ná wielkim Párnáźie mieſzkaćie/ A Ippokreńſką roſą włoſy ſwé maczaćie: [...] Proſzę/ niech zemną záraz mé rymy nieginą/ Ale kiedy ia vmrę/ ony niechay ſłyną. KochFr 41.
α. Krople deszczu (6): Pátrzże gdy mocne wiátry prochy wzgorę wznoſzą/ A iż ie tám pod niebo wyſoko wynioſą/ Gdy przydą w ty mokrośći/ wnet ſie w kupę zlepią/ A wiátry iáko młotem/ ták to mocno ſklepią. Gdy ie záſię do ſpery ogniſtey wynioſą/ Wnet ono prętko wyſchnie/ co zmoknęło roſą. RejWiz 151, 35.
Zwrot: »(wy)puścić (a. spuszczać, a. wypuszczać) rosę (z siebie)« [szyk zmienny] (4): RejPs 152v; A dla tego niebioſá zámknione ſą nád wámi/ áby wam nie wypuſzczáły roſy [Propterea super vos prohibiti sunt caeli a rore]/ á źiemiá ſię theż záwárłá áby owocow ſwych nie wydawáłá. BibRadz Agg 1/10; A gdy ſiedḿ dni minęły/ w ktorych ſie Noe ſpráwował w okręcie mieſiącá Kwietniá dniá ſiedmnaſtego/ otworzyły ſie przepáśći morſkie/ á obłoki niebieſkie roſę s ſiebie wypuśćiły/ ſzedł deſzcż cżterdzyeśći dni y cżterdzyeśći nocy bez przeſtánia BielKron 4v; RejAp 59.
Wyrażenia: [»rosa dżdżowa«: dziedziczowy wszelakiey czczi i chwaly krayny polskiey kralowy naywdziecznieyszey rosie dzdzowey przirownanemu CorfusDocum 1593 nr 195.]

»rosa obłokow« (1): [Bóg] Stworzył dobrowolnie rozliczne ziołá ku pożywieniu zwierzętom/ á żboża rozmáite nápożytek człowieku/ y ſpuſſcza nánie kiedy chce roſę obłokow ſwoich/ aby niepowiędły dla gorącoſći ſloneczney. RejPs 152v.

2. Szron (1): Pruina, perurendo, quod fruges et virgulta perurat – Roſſa. item ſrzon. Ex rore gelido nascitur, nec fit nisi immoto aere et sereno. Calep [869]b.
3. Spadź, manna; występująca na łodygach i liściach niektórych roślin słodka kroplista ciecz, składająca się z wydalin żerujących na nich mszyc i czerwców oraz z soku wyciekającego z miejsc nakłutych przez te owady, zbierana przez pszczoły do produkcji miodu, krzepnie w postaci białych grudek (4): MAnna ieſt ciepła j wilka miernie, á ieſt roſa kthorą zbieraią zniektorych zioł FalZioł III 4c.
Wyrażenia: [»boża rosa«: będźieli więc funt prochu onego/ włoż k niemu Bożey roſy cżtery vncye/ á cukru białego dwie SienHerb 544b, 546b.]

»rosa niebieska« [szyk 2:1] (3): Miod. [...] Ieſt ſok z roſy Niebieſkiey ktori pcżoły zbieraią cżaſow pogodnych: z kwiatkow woniaiączych. FalZioł IV 27d; Manna, Mánná/ Niebieska roſá. Mącz 208a; KlonWor 11.

4. n-pers (1):
Zestawienie (1): Iakom ya nyenayechal na dom Robothnego Iana Rossi ZapWar 1523 nr 2155.

AĆ