[zaloguj się]
[pdf]

NIEŚMIERTELNOŚĆ (149) sb f

W pisowni łącznej (145), w rozłącznej (4); -śm- (93), -ſm- (55), -sm- (1).

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja
sg
N nieśmiertelność
G nieśmiertelności
D nieśmiertelności
A nieśmiertelność
I nieśmiertelnością
L nieśmiertelności

sg N nieśmiertelność (30). ◊ G nieśmiertelności (39). ◊ D nieśmiertelności (6). ◊ A nieśmiertelność (44). ◊ I nieśmiertelnością (6). ◊ L nieśmiertelności (24).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) ‒ XVII w.

1. Niepodleganie śmierci; wieczne życie; immortalitas HistAl, Vulg, Pol Ant, Mącz, Modrz, Calep, Cn; integritas PolAnt; aeternitas, perpetuitas Calag; incorruptibilitas, incorruptio Cn (140): BielŻyw 103; HistAl I; BielKom F8v; RejWiz 133, 176; Leop Sap 3/4; Abowiem Bog ſtworzył człowieká ku nieśmiertelnoſći [in integritate] BibRadz Sap 2/23, Sap 3/4; Nie mogli ich [Kastora i Poluksa] náleść/ mnimáiąc áby do niebá záiecháli y miedzy známiony niebieſkiemi vſieść/ przeto im nieſmiertelność przypiſuią Poetowie. BielKron 56; Ktorą to Kráinę ná przodku Pan Bog błogoſłáwił Adámowi y potomſtwu iego/ y Anioły oſádźił/ áby thám w nieśmiertelnośći żył s potomſtwem BielKron 466, 25, 60; GrzegRóżn D3v [2 r.]; Cedro dignum, id est dignum immortalitate, Godne nieſmiertelnośći. Mącz 45c; RejAp 177, 183v [2 r.], Ff4v; Cżłowiek [...] był y oſobą y nieſmiertelnoſcią pocżęśći przypodobnion ku Pánu ſwoiemu RejPos 53, 102, 321v; GrzegŚm 22; RejZwierc 2, 71, 236; BudBib Sap 2/23, 3/4, 8/13, 4.Esdr 8/53[54]; BudNT 1.Tim 6/16; ModrzBaz 143v; iáko y wielki Doktor ktory imię ma od nieśmiertelnośći (to ieſt Athánáziuſz) powiada SkarŻyw 393; KlonŻal D; ArtKanc V13; Immortalitas, Aeternitas, perpetuitas. – Nieſmiertelnosc. Calep 509a; Enochá dla świetych cnot y ſpráwiedliwośći wźiął Pan Bog w nieśmiertelność Ráyſką. KołakSzczęśl C3, C3v, C4v; Ciáło Chriſtuſowe bywa przyimománe [!] w ćiáłá wiernych ludzi: áby tym złączenim z nieśmiertelnym/ człowiek też był nieśmiertelnośći vczeſtnikiem. WujNT 331; ſam możny Krol kroluiących y Pan pánuiących: ktory ſam ma nieśmiertelność/ y mieſzka w świátłośći WujNT 1.Tim 6/16; Nie wchodźi w grob duſzá/ ányelſki duch ieſt/ twarzy Bożey ná ſobie vpominek ma/ nieſmiertelność. SkarKaz 384b, 385b.

nieśmiertelność czyja [w tym: G sb i pron (42), pron poss (8), ai poss (5)] (55): BielKom F7; cżárt [...] pokuśił ſie pirwey o nię [Ewę] iákoby mgł przez nię zruſzyć á odiąć nieśmiertelność cżłowiecżą/ gdyby przeſtąpiłá ſwowolnie przykazánie Páńſkie BielKron 1v, 1v marg; tedy nam thu iſtotne ſwiádectwo dawa [Bóg] o nieſmiertelnośći ſwoiey/ powiedáiąc nam tu nieomylnemi ſłowy ſwemi/ iż on ieſt álphá y omegá RejAp 177v, 5v, 47v, 177v, 182v, 193v; RejPos 52v, 85, 128, [278]v; ábyſmy żywy przykład mieli snich/ przyſzłego wiecznégo żywotá/ náſzéy nieśmiertelnośći/ thu ná świećie dobréy wiáry BiałKat 153v; LatHar 203; KołakCath B4; SkarKaz 383a. Cf »nieśmiertelność ciała«, »nieśmiertelność dusze«, »nieśmiertelność nieskazitelności«.

W połączeniach szeregowych (11): GrzegRóżn D3v; że cżłowiek ſtráćiwſzy prze grzech niewinność ſwą/ ſtráćiwſzy nieſmiertelność ſwą/ ſtráćiwſzy błogoſłáwieńſtwo ſwe/ iuż mdły ieſt RejPos 52v, 49, 53; GrzegŚm 45; RejZwierc 1v; RejPosWstaw [1102], [1103]v; BudNT Rom 2/7; CzechRozm 73v; tym ktorzy w ćierpliwośći vczynku dobrego/ ſzukáią ſławy y czći y nieśmiertelnośći/ odda żywot wiecżny WujNT Rom 2/7.

W przeciwstawieniach: »śmiertelność (6), śmiertelny (6), śmierć (5), doczesność, docześna roskosz, męki wieczne ... nieśmiertelność« (20): gdym ia ieſt ſmiertelny nieſmierthelnoſći nie mogę dáć. HistAl I, E6v; Według lubośći ciáłá wſzyſcy ſie ſpráwuią/ Trácąć ſwą nieſmiertelność ſmierć k ſobie przijmuyą BielKom F7; Abowiem then Philozoph nie dzyerżał nicz o nieśmiertelnośći/ iedno w docżeśnych roſkoſzach wſzytko błogoſłáwieńſtwo pokłádał. RejWiz 19v; [człowiek umarły] Smiertelność w źiemi zoſtáwi/ á nie śmiertelność z niebá/ to ieſt z Duchá weźmie BielKron 467v, 467v; Mącz 239b; GórnDworz X7v; RejPos 14v, 49; GrzegŚm 43; BudNT 1.Cor 15/53, 54; CzechRozm 24v, 219v; Nieśmiertelni Duchowie w ſwey nieśmiertelnośći/ A źiemſcy mięſzkáńcowie w ſwoiey docżeſnośći. KołakCath B4; Abowiem ſpráwiedliwym ludźiom błogosłáwieńſtwo y nieśmiertelność. A nieſpráwiedliwym męki wiecżne ſą położone y przygotowáne. KołakSzczęśl Cv; WujNT 1.Cor 15/53, 54, 2.Tim 1/10.

W charakterystycznych połączeniach: czekać nieśmiertelności, szukać, użyczać; skarb nieśmiertelności, tarcza, uczestnik; stworzyć do nieśmiertelności; wyłączać od nieśmiertelności; stworzyć (2) ku nieśmiertelności, wezwać; brać (2) nieśmiertelność, (przy)dać (4), mieć (5), odjąć (3), otrzymać, (s)tracić (3), wziąć (4); nieśmiertelnością obdarzyć; nadzieja o nieśmiertelności (2); w nieśmiertelności stworzyć, żyć.

Wyrażenia: »nieśmiertelność ciał(a)« [szyk 3:3] (6): SkarŻyw 261; Byſmy ná chrzćie záraz bráli nieśmiertelność ćiał náſzych/ niktby z miłośći ku Chryſtuſowi [...] do chrztu ś. nie przyſtąpił. SkarKaz 205b, 118b [2 r.], 205b marg, Oooob.

»nieśmiertelność dusz(e), duszna« [szyk 28:3] (29:2): BielŻyw 55; RejWiz A8; W ten cżás [Kazimierz Sprawiedliwy] gadáiąc ſie z pány o nieśmiertelnośći duſze/ ſkoro ſie nápił omdlał padł y vmárł zárázem. BielKron 356v, 131; KuczbKat 90; BiałKaz B4v; Siodmy pożytek cżjtánia żywotow świętych vtwierdzenie o nieśmiertelnośći duſz ludzkich. SkarŻyw A4 marg, 262; StryjKron A; Pokázuie ſię też z tey Ewángeliey nieśmiertelność duſz ludzkich po wyſzćiu z ćiáłá/ iż ſą/ żyią/ trwáią/ á nie vmieráią SkarKaz 118b, 117a, 118b [2 r.], 208a [2 r.], b [2 r.], 381a (22).

»lekarstwo nieśmiertelności« = krzyż lub eucharystia (2): Ochotna niewiáſtá/ pokwápiłá ſię ku dotykániu lekárſtwá nieśmiertelnośći [drzewa Krzyża świętego]: boiáłá ſię po táiemnicy zbáwienia ludzkiego deptáć. Nálázłá y gozdzie/ ktorymi Pan przykowany był. SkarŻyw 398; Miedzy Doktorámi też świętymi/ ten go [Sakrament Ciała i Krwie Pańskiej] zowie Eucháryſtyą po Grecku [...] niektorzy lekárſtwem nieśmiertelnośći LatHar 186.

»nieśmiertelność nieskazitelności« (1): Dziwuy ſię á zdumieway/ iż ſię z tobą prochem/ y błotem zrownał Pan chwały/ [...] ná twoię ſię poſługę poniżył/ [...] áby tá ziemiá [...] w nieśmiertelność nie ſkázytelnośći obroćić ſię mogłá. SkarŻyw 2.

»nieśmiertelność wieczna« (1): Pewieneś oney nieſmiertelnośći wiecżney/ ktorey wſzyſcy z rádoſcią cżekamy RejZwierc 102.

»nieśmiertelność żywota« [szyk 1:1] (2): CzechRozm 1v; Biorę teraz wdźięczny żółd od Hetmáná ſwégo: Zywotá nieśmiertelnosć/ roſkoſz y weſelé KochMRot B4.

Szeregi: »nieskazitelność i nieśmiertelność« (1): iſz wnas niebyło żadney concupiſcencyey/ to ieſt/ złey á niepowolney rozumowi żądzey (zácżym ſzłá nieſkázjtelność y nieśmiertelność ćiáłá) SkarŻyw 261.

»niesprochniałość i nieśmiertelność« (1): gdy óno ćiáło/ kthóre źiemiá ku chowániu nie ku ſtráceniu á wiecznemu zágubieniu byłá przyięłá/ thóż źiemiá przepolerowáné ku nie ſpróchniáłośći y nieśmiertelnośći záſye wróći BiałKat 176.

»nieśmiertelność i trwałość« (1): Y ſámá nieśmiertelność y trwáłość duſze to wyciąga/ áby ćiáło ſię wroćiło. SkarKaz 208b.

»trwanie i nieśmiertelność« (1): gruntuiem ſię w wierze o onym świećie y żywoćie/ y o ich trwániu y nieśmiertelnośći SkarKaz 383a.

»wieczność, (a) nieśmiertelność« [szyk 1:1] (2): Mącz 232c; Iáſpiſowá zieloność thá známionowáłá wiecżność á nieſmiertelność Páná thego. RejAp 47v.

»żywot i nieśmiertelność; żywot z nieśmiertelnością« = vita et immortalitas Vulg (7;1): Leop Eccli 6/16; iż on żywym będąc/ żywotá inſzym/ y thego docżeśnego/ y onego przyſzłego wiecżnego z nieśmiertelnośćią vżycża CzechRozm 5, 24v, 94, 123v, 219v, 225; [Jezus Chrystus] ktory iáko ſmierć ſkáźił/ ták żywot y nieśmiertelność [vitam et incorruptionem] oświećił przez Ewángelią WujNT 2.Tim 1/10.

W przen (4):
Wyrażenia: »korona nieśmiertelności« (1): rácż nákoniec P. Iezu Chryſte/ y łáſką twoią opátrzyć/ y potym koroną chwały y nieśmiertelnośći ozdobić ſługę twego LatHar 242.

»owoc nieśmiertelności« (1): Bo weśćia wieku pierwſzego/ były przeſtrone y przeſpiecżne/ podawáiące owoce nieśmiertelnośći [immortalitatis fructum Vulg] BudBib 4.Esdr 7/13.

»rosa nieśmiertelności« (1): Dla nas/ vplwányś Pánie/ ábyś nas pokropił/ Roſą nieśmiertelnośći GrabowSet P4v.

»szata nieśmiertelności« (1): mam ia Páná mego Iezuſa/ ktory mię wſzátę nieśmiertelnośći oblecże. SkarŻyw 553.

2. Trwanie w ludzkiej pamięci, posiadanie nieprzemijalnych wartości (7): Ian Reuchlin tego roku vmárł/ cżłowiek ſtáry vcżony/ w żydowſkim Greckim/ łácińſkim ięzyku / [...] przycżytáią mu nieſmiertelność/ dla iego náuki. BielKron 198; GórnDworz Aa6; Nieſmiertelność zá miłoſćią Oycżyzny idzie. Phil B2 marg; Tákeś ſobie wáſzá kró: M. nie krwią ludzką/ áni trupy pomordowánémi ſłał drógę do nieśmiertelnośći OrzJan 94.
Wyrażenie: »plastr nieśmiertelności« (1): Bo ácż ná ten cżás máło vbolał [Scewola]/ ále ſobie ná to bárzo wdzięcżny plaſtr przyłożył oney wiecżney nieſmiertelnośći ſwoiey. RejZwierc 86v.
Szeregi: »nieśmiertelność i pamięć wieczna« (1): y przez nię [mądrość] mieć będę nieśmiertelność y pámięć wieczną, przez nię rządźić ludźmi/ y narody poſłuſzne mieć będę. SkarKazSej 657b.

»sława i nieśmiertelność« (1): [Historyja jest] y przypędzicielką dobrych potomkow do náſládowánia/ y wyrażenia przeważnych ſpraw przodkow ſwoich/ dla ſławy y nieſmiertelnoſci doſtąpienia StryjKron A.

3. bot. Calendula officinalis L. (Rost), nagietek lekarski; roślina z rodziny złożonych (Compositae); popularny jako roślina ozdobna; kwiaty używane jako przyprawa kuchenna i barwnik spożywczy, liście dawniej jadane jako jarzyna; również roślina lecznicza (1): Ambrosia, Latine Immortalitas, herba est, Zołcień/ álbo nogietek / też nieſmiertelność. Mącz 7c.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Nectar, Latine Immortalitas, Nieśmiertelność. Mącz 244a.

Synonimy: 1. nieskazitelność, wieczność, wiekuistość; 3. nogietek, żołcień.

Cf ŚMIERTELNOŚĆ

AK