Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEWSTRZYMAWANIE

Następne hasło: NIEWSTYDLIWIE »

NIEWSTYD (34) sb m

W pisowni łącznej (30), w rozłącznej (4).

e jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	niewstyd	niewstydy
G	niewstydu
D	niewstydowi
A	niewstyd	niewstydy
I	niewstyd(e)m	niewstydy
L	niewstydzie

sg N niewstyd (8). ◊ G niewstydu (5). ◊ D niewstydowi (1). ◊ A niewstyd (12). ◊ I niewstyd(e)m (3). ◊ L niewstydzie (1). ◊ pl N niewstydy (2). ◊ A niewstydy (1). ◊ I niewstydy (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Brak wstydu, obyczajności, czyny nieobyczajne, nierząd (17)
2. Brak umiarkowania w wyrażeniu poglądów, bezczelność (16)
*** Bez wystarczającego kontekstu (1)

1. Brak wstydu, obyczajności, czyny nieobyczajne, nierząd; impudicitia Calep, Vulg, Cn; impudentia, inverecundia, petulantia Cn (17): BielŻyw 69; GlabGad P3; gdy wychodził zkomory iedney przednieyſzey y wtym niewſtydzie znácżnieyſzey wſzetecżnicy SkarŻyw 107; iáko máiąc [św. Katarzyna z Sieny] długi cżas ſproſne y plugáwe myſli/ y widoki ſzátánow/ wſzytki iy niewſtydy przywodzących SkarŻyw 294; Calep 514b.

niewstyd czyj [w tym G sb (2), ai poss (2), pron poss (1)] (5): SkarŻyw 107, 162, 308 marg, 348; Nie dotykam ſwowolnośći y nieczyſtośći/ y niewſtydu ludźi młodych/ ktorym wſzytká ſię źiemiá záráźiłá. SkarKazSej 705b.

W połączeniach szeregowych (4): WujJud 131v; Bo z wnętrznośći ſercá człowieczego wychodzą myśli złe; cudzołoſtwá/ porubſtwá/ morderſtwá/ złodźieyſtwá/ łákomſtwá/ złośći/ zdrádá/ niewſtydy/ oko złe/ bluźnierſtwo/ pychá/ ſzaleńſtwo. WujNT Mar 7/22; SkarKazSej 699a, 705b.

W przeciwstawieniach: »cnota (2), czystość, przystojność, świątobliwość ... niewstyd« (5): WujJud 131v; iáko ſam przyſtoyność/ y cnotę miłuieſz Ták nie wſtydu/ y fałſzu w drugich nie lubuieſz. KochDryas A2v; Bo wiele ſię ich náydowáło/ ktore iego ſię modlitwy y cnoty wielkiey záwſtydziwſzy/ ſwoy niewſtyd/ y ſromotny żywot háńbiły SkarŻyw 107, 162; SkarKazSej 699a.

Wyrażenie: »do niewstydu obrocony« (1): Niewiáſty y Pánienki Sionu obelżone ſą: á młodźieńcżykowie lepak do niewſtydu Pogáńſkiego ohroceni [adulescentibus impudice abusi sunt Vulg Threni 5/13]. PowodPr 10.

Szeregi: »niewstyd i niesrom« (1): Zalię ocży barzo roztworzone. [,,.] znamionu: niewſtyd y nieſrom GlabGad N6v.

»niewstyd i sprosność« (1): Y ták śmierćią mężną y dowćipem wielkim cżyſtość ſwoię okupiłá/ a niewſtyd y ſproſność pogáńſką oſzukáłá. SkarŻyw 162.

»niewstyd i wszeteczność« (1): (marg) O zgwałconą cżyſtość iednęy [!] Panny Krol z ſynem/ y miáſto wſzytko zginęło. (–) Ták Pan Bog chćiał tym przykłádem niewſtyd y wſzeteczność ludzką vkáráć SkarŻyw 348.

Wyrażenie przyimkowe: »z niewstydem« = bezwstyd (1):

~ Szereg:»z niewstydem a wszetecznie« (1): Z kośćiołá niewiaſty z niewſtydem á wſzetecżnie przybráne/ [...] wygániał SkarŻyw 414. ~

2. Brak umiarkowania w wyrażeniu poglądów, bezczelność; inverecundia Cn (16): GlabGad N7; A cżynią to dziwnym niewſtydem Nowokrzcżeńcy/ ktorzy nawięcey tym dowodem ludzye proſte á rzecży nie dobrze wiádome podchodzą RejPosRozpr b3.

niewstyd czyj [w tym: G sb i pron (5), pron poss (2), ai poss (2)] (9): y niewſtydźiłeś ſye plwáć w twarz wſzemu krzeſćiáńſtwu: w czym táki ieſt niewſtyd twoy OrzList cv; Ná niewſtyd fałſzerzow tych Haeretykow/ ktorzy mienią/ iſz Piotr S. nigdy w Rzymie nie był/ wywody iſz był SkarJedn A7v, 83, 84; SkarŻyw 294, 321, 602; WujNT 103; Ale kto im iuż wierzy/ widząc ták iáſne ś. Ewángeliey ſłowá y tákie kośćiołá ś. wſzytkie Doktory/ ktorzy im vſtá záwięzuią y niewſtyd ich báńbią. SkarKaz 204b.

W połączeniach szeregowych (3): OrzQuin L2v; Obácżże/ Narodzie Ruſki zá iákim vporcm y nie wſtydem y práwie/ iż ták mam rzec/ ſzaleńſtwem/ idzieſz. Izali to nie Dyabelſkie dzieło/ od zgody vćiekáć SkarJedn 337; SkarKaz 548a.

Szeregi: »niewstyd i bluźnierstwo« [szyk 1:1] (2): Przetoż wielki ieſt niewſtyd y bluznierſtwo dzieśieyſzyeh haeretykow/ forytarzow Antychriſtowych WujNT 103; SkarKaz 578b.

»grzech i niewstyd« (1): świątobliwośći [Kościoła] żaden ambicyey y fałſzu przycżytáć/ bez wielkiego grzechu y nie wſtydu niemoże. SkarJedn 112.

»niestatek i niewstyd« (1): á ten nieſtátek y niewſtyd Heretycki/ wſzytkiemu świátu y wſzytkim świętym Bożym/ męcżennikom/ Biſkupom/ Doktorom / mátáctwo ſromotne zádáiąc SkarJedn 84.

»sprosność i niewstyd« (1): Toſz y wtey mierze cżynić y vżywáć słowá tego: twoie to ſproſnośći y niewſtydy cżárćie SkarŻyw 294.

»niewstyd i upor« (1): Ktorym [cudom] niewierzyć/ był by wielki niewſtyd. y vpor Heretycki. SkarŻyw 321. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Impudentia, Inverecundia. ‒ Nie wſtid. Calep 514b.

Synonimy. 1. nieobyczajność, niesrom, niesromieźliwość, nieuczciwość, plugastwo, sprosność, wszeteczność; 2. bezpieczność, zuchwalstwo.

Cf BEZWSTYD, NIEWSTYDLIWOŚĆ, [NIEWSTYDZENIE], PRZEZWSTYD, WSTYD