[zaloguj się]
[pdf]

NIŻELI (127) cn

-ż- (118), -z- (9) [w tym rkp. (5)].

e jasne.

Sł stp notuje, Cn s.v. niż, Linde XVIII w. s.v. niż.

Znaczenia
1. Uwydatnia stosunek porównawczy o różnym stopniu nasilenia określeń cech, stanów i czynności: od, od tego jak (57):
a. Między częściami zdania lub oznajmieniami (bez formy osobowej czasownika), zawsze po stopniu wyższym przymiotnika lub przysłówka; quam PolAnt, Vulg, Cn [w tym po: lepiej (a. lepszy) (9), więcej (a. więtszy) (9), mniejszy (2)] (37): abyśćie ſobie dary pańſkie wiecyi [!] ważyli niżeli iá MurzHist R4v; Záſz niewiętſzá rzecz żywot nizeli ſtrawa? i ciało niſzli odźienié [nonne anima plus est esca (marg) quam esca (–) et corpus indumento? (marg) plus quam vestimentum (–)]? MurzNT Matth 6/25, Luc 7/28; GliczKsiąż G2v; GrzegRóżn K2v, L3, L3v; KwiatKsiąż Fv, M4v, N2v, N3v; LeovPrzep C3v, F4; dáleko ieſt lepiey śiedźieć w więźieniu/ niżeli być w wiekuiſtych mękąch [!] Piekielnych KuczbKat 334; Prośże mu y kroleſtwa/ ponieważ on ſtárſzy brát moy niżeli ia [frater meus magnus (marg) maior (–) prae me (marg) est (‒)] BudBib 3.Reg 2/22; Liepſza ieſt powiáda Ecleſiáſtic śmierć á niż gorſky żywot y odpocżynienie wiecżne: niżely chorobá długa. BiałKaz C; Oczko 17v; CzechEp 14, 66; ReszHoz 133; powiáda/ iż ieſt lepſzy y zacnieyſzy ośieł/ niżeli pijánicá káżdy WerGośc 214; OrzJan 20, 38, 41; Szczęśliwſza ieſt rzecz dáwáć/ niżeli bráć [Beatius est magis dare quam accipere]. WujNT Act 20/35, 1.Cor 7/9, s. 63, 143; PowodPr 21, 82.
Przysłowia: daleko prziſtoinieyſza rzęcż yeſt/ milcżeć niżeli mowić. KwiatKsiąż C3.

pomniąc ná onę ſtárodawną Polſką przypowieść. Lepſzy chleb s ſolą z dobrą wolą/ Niżeli Márcypan zá niewolą. KwiatOpis A2v.

będźie lepſzy Wigiláncyuſz pies żywy/ niżeli on lew zmárły? LatHar 330.

Wyrażenie: »więcej przenikający, przeraźliwszy niżeli miecz« (1:1): GrzegRóżn J3v; Boć żywe ieſt ſłowo Boże y ſkuteczne/ y przeráźliwſze niżeli wſzeláki miecz po obu ſtron oſtry [penetrabilior omni gladio ancipiti] WujNT Hebr 4/12.
α. Przy zaprzeczonym stopniu wyższym przymiotnika lub przysłowka uwydatnia stosunek łączno-porównawczy: jak (2): boię ſie żeby cżáſem nieprzyiaćiel ták przeważny/ nie lepiey wiedźiał co ſię známi dzieie/ niżeli my ſámi. PowodPr 73; Ten hándel máło lepſzy ieſt niżeli owo Sacrilegium, ábo kupno Iudaſzowo. KlonWor 15.
b. Między zdaniami, druga porównywana treść wprowadzana przez „niżeli” podana jest w osobnym zdania, zawsze nawiązującym do stopnia wyższego w zdaniu głównym: od tego jak(i); quam PolAnt [w tym do: więcej (a. więtszy) (6), barziej (2), lepiej (2)] (12): ktore ſprawy z ſamych rzecży daleko lepiey mogą być poznane/ niżeli by mogły być zmowy wyrozumiane KwiatKsiąż O4v; SarnStat C4v; KuczbKat 395; WujJud 77; lepiey (ieſt) abym ią dał tobie niżeli bym ią dał mężowi inſzemu [Bonum dare me eam tibi prae dare me eam (marg) Melius est ut dem tibi, quam dem eam (‒) viro alteri] BudBib Gen 29/19; SkarŻyw 189, 284; OrzJan 38 [2 r.]; LatHar 372 marg; prowádzili rozliczne ſwe błędy [...] twierdząc/ iż krzeſt nie głádzi grzechow: y nie czyni człowieká áni czyſtſzym/ áni ſpráwiedliwſzym/ niżeli był pierwey WujNT 13; SiebRozmyśl H4v.
A. Człon (lub człony) porównania stanowią określenia czasu (5):
a. Występuje po lub przed okolicznikiem czasu także mającym charakter oznajmienia (2): zaktorich [wojewodów] Panowania gorzei niżeli zapierwſzich belo PaprUp A4.

Połączenie: »przed tym niżeli« (1): Wzyall theſz tham v Zuchowſkiey koſchki byali krolikowe przed thym nyzeli lyethnyk LibMal 1547/127v.

b. Wprowadza zdanie podrzędne czasowo-porównawcze, także z odcieniem potencjalno-warunkowym (2): ábyś zle o miłosierdziu Bożym trzymáiąc á wnim wątpiąc/ w ćięſzſzy grzech nie wpadł/ niżeliby brátá rodzonego zabił. SkarŻyw 168; OrzJan 135.
c. Wprowadza zdanie podrzędne czasowo-porównawcze z odcieniem przeciwstawienia (1): Rychleyby oko roſpuſtne poſtrzedz ſie mogło w nieprzyſtoynośći/ ktorą ná bruku pierwey przepátruie/ y od niey ſie pohámowáć: niżeli gdy tákie poſtráchy w polu dáleko ſtoią. PowodPr 80.
B. Człon (człony) porównania stanowią określenia miary (3):
α. Wprowadza okolicznik miary, wyjaśniający liczbowo wielkość sygnalizowaną stopniem wyższym; quam Cn (2): zową ten klaſztor Conuertitarum: á bywa w nim więcey niżeli ſto oſob ReszHoz 130, 119.
β. Występuje między okolicznikami miary, z odcieniem przeciwstawienia (1): w kośćiele wolę pięć ſłow według wyrozumienia mego powiedźieć ábych y drugie náuczył: niżeli dźieśięć tyśięcy ſłow obcym ięzykiem [volo quinque verba sensu meo loqui, ut et alios instruam, quam decem milia verborum in lingua]. WujNT 1.Cor 14/19.
2. Uwydatnia stosunek przeciwstawny: a nie (jak) (54):
a. Między częściami zdania, także mającymi charakter oznajmien (bez formy osobowej czasownika) (30):
α. Występuje przy stopniu wyższym przymiotnika lub przysłówka [w tym przy: więcej (12), raczej (a. radniej) (3), lepiej (2)] (21): MurzNT 76; GliczKsiąż M2; Y owſzem by ſwoiey Sofiſtyki ſtrzegli/ lepieyby muſieli Bogá zwáć/ vnitás ábo Iedność niżeli Troyca GrzegRóżn L4, J3v, L3v; lepiey by im ARyſtoteleſá [...] ſłucháć: niżeli nie vmieiętnych y vpornych ludźi głupiego mnimánia. LeovPrzep a2v, b; Więcey ma pátrzyć christiánin ná ſwą powinność, niżeli ná cudzą złość. CzechEp 88 marg, 67; NiemObr 142; PaprUp G4v; ActReg 1, 126; któż tákowi ieſt/ któryby to wáſzé przymiérze rádniéy przymiérzem názwáć miał/ niżeli pokrytą obłudą OrzJan 113, 13, 40, 42; Ewángelią [apostołowie] piſáli ráczey ná ſercách/ niżeli ná księgach. WujNT Xxxxx2; PowodPr 6, 50; KlonWor 23.
β. Występuje po „in(sz)y”, „inaczej”, „zinąd” wprowadzając wyjaśnienie sygnalizowanej przez nie odmienności (4): że dáleko w inym zmyſle niżeli oni vżywał tych ſłow záwżdy Koſcioł Boży SarnUzn Bv; KuczbKat 105; OrzJan 72.
1) Wprowadza wyjaśnienie odmienności zlokalizowanej w czasie (1): A gdy inſzégo dniá niżeli we Wtorek tráfi ſie dźień S. Bártłomieiá SarnStat 727.
γ. Występuje po „woleć” [w tym po: woleć radniej (1)] (5): WerKaz 305; OrzJan 86, 107; że wolał ono dźiećię przyſądźić miłośiernéy mátce, niżeli onéy okrutnicy, co mówiłá, áni mnie áni tobie. SarnStat 1262, 1306.
b. Między zdaniami (4): z kogo Bog więcey kontent/ ieśli nie z tego/ kto nie znáiąc go/ áni mu wiáry obowięzuiąc/ nabożeńſtwá ſwego choć złego we wſzem przeſtrzega áż do vmoru: niżeli ten/ kto Bogá poznawſzy/ y wiárę ſwą mu w iednośći poprzyśiągſzy/ záśię ią odmienia/ łamie PowodPr 15.
α. Nawiązuje do „in(ak)szy” w zdaniu głównym, wprowadzając wyjaśnienie sygnalizowanej przez nie odmienności; atque, quam Cn (3): GrzegRóżn J4v; gdy widział ich niepoſłuſzeńſtwo/ á inákſze myſli/ niżeli puſtelnikom y ſługom Bożym przyſtoi/ poſzedł od nich SkarŻyw 167; LatHar 250.
A. Wprowadza składnik przeciwstawienia uwydatniając kontrast z tym, co być (nie) powinno: zamiast (20):
a. Między częściami zdania, także mającymi charakter oznajmień (bez formy osobowej czasownika) (9):

Połączenie: »pirwej ... niżeli« (1): Oddal od śiebie niezmierny á niebácżny ſmutek Iudaſzow/ ábyś ſię zniego pirwey do powrozá/ niżeli do miłośierdzia Bożego nievćiekł. SkarŻyw 168.

α. Występuje po stopniu wyższym przysłówka (2): A cżemu rozumu w obáleniu Bogow ſwych lepiey nie náſláduią/ niżeli ku ſthánowieniu ich? GrzegRóżn K2v.
Przysłowie: Lepycyći być dobrem chłopem niżeli złem/ yáko Polacy mowyą/ popem. GliczKsiąż O6.
β. Występuje po stopniu równym przysłówka (1): kthorym miło yeſt miłoſnice myeć/ á s nimi w ſwey woli y w pſocye myęſzkáć/ niżeli ſwą wlaſną oddáną z Bogá á ludzi dzyerżeć GliczKsiąż B7.
γ. Występuje po „woleć” [w tym po: radniej woleć (1)] (5): MurzHist O; Mądry tedy pan [...] w ſludze godnem á w vcżonem cżłowyeku woli ſie kocháć niżeli pſow głáſkáć/ muſkáć/ á koni tucżyć. GliczKsiąż N6v; WerGośc 211; OrzJan 137; KTo ſie náuczy lewą ręką robić [...] woli ią dokońcá robić póki żyw/ niżeli práwą ſie przyuczyć znowu SarnStat 550.
b. Między zdaniami: zamiast (aby) (11): że rodzicy prze zuchwálſtwo dzyeći ſwych/ przychodzą ku wyelkim ſzkodam/ fráſunkam y zámutkam/ ták iż drugi ſyn od oycá to vſlyſſy/ boday ſie był nigdy nie vrodził/ niżelim ya kyedy cyebye ták vznał. GliczKsiąż F7v; GrzegRóżn E2v.
α. Nawiązuje do stopnia wyższego przysłówka występującego w zdaniu głównym [w tym do: lepiej (4), radniej (1)] (6): Lepyeyći go dáć do ſzkoły niżeliby myał po polach/ vlicach/ bąki ſtrzelać GliczKsiąż K2v, P3v, P4; Pożytecżniey ieſt iemu/ gdyby żárná ośle włożono ná ſzyię iego/ y wrzuconoby do morzá/ niżeliby obráźił iednego z máłych tych [Expedit (marg) Utilius est (‒) illi, si mola asinaria circumponatur circa collum eius et proiiciatur in mare, quam ut scandalizet unum parvorum istorum]. BudNT Luc 17/2; PowodPr 57.

Połączenie: »iż ... niżeli« (1): Lepycy iż ſie doſtánye z dobrego náucżycyelá do żywotá wiecżnego/ niżeliby tu ná tem ſwyecye nápiwſſy ſie odſſcżepyeńſtwá álbo błędu zá inſſemi Heretykámi isć myał GliczKsiąż L5v.

β. Nawiązuje do stopnia równego przysłówka występującego w zdaniu głównym (1): Ieſli Więc ręka twoia abo noga twoia gorſzycié [!] odetni ią a zarzuć od śiebie dobrzeć (marg) lepiéi (...) téſz tobie chromęm abo vłomnęm wniść ku żywotowi/ niżeliby dwie ręce abo nodze maiąc miáł być vrzuczon wogień wieczny [pulchrum (marg) bonum (‒) tibi est ingredi ad vitam claudum vel mancum, quam duas manus vel duos pedes habentem, iaci in ignem aeternum] MurzNT Matth 18/8.
γ. Nawiązuje do „woleć” podanego w zdaniu głównym (2): Woli to myeć y tego nábywáć cżegoby mile á roſkoſſnye vżył/ niżeli cżegoby s poććiwoſcyą á w myerze vżył. GliczKsiąż F; OrzJan 95.
3. Uwydatnia stosunek czasowy (16):
A. Wprowadza zdanie podrzędne czasowe, określające czynność późniejszą, następczą w stosunku do zawartej w zdaniu głównym: nim [w tym: w antepozycji (1), w interpozycji (6), w postpozycji (8)] (15): KuczbKat 90, 135; wſpomniał Piotr ſłowo Páńſkie/ iáko mowił (iemu) iż niżeli kur zápoie/ záprzyſz ſię mnie trzy kroć [Quia prius gallum cantare (marg) quam gallus cantet (‒) negabis me ter]. BudNT Luc 22/61.

Połączenia: »drzewiej (...) niżeli« (3): iż wáſzá kró: M. [...] ſtáráć ſie pilnie maſz/ iákobyś Niemce drzewiéy pogodźił/ niżeli Turek tu przyiedźie OrzJan 133, 93, 132.

»naprzod (...) niżeli« (2): GrzegRóżn B3v; káżdi naprzód poyrzy ieśli nie v niego gore/ niżeli ſie pyta gdźie ſię zágorzało. PowodPr 80.

»pi(e)rwej (...) niżeli« (4): GliczKsiąż I4v; HistRzym 83; kto Rzymian wiáry náucżył pierwey niſzli Páweł S. do nich piſał/ y pierwey niżeli do Rzymu przyiechał SkarJedn 86; OrzJan 10.

»przed tym niżeli« (3): LibMal 1546/116v; vwielb mię ty oicze v ſamego śiebie/ tą chfałą ktorąm miáł v ciebie przedtym niżeli świat był [ante (marg) prius quam (–) mundum (marg) mundus fieret (–) MurzNT Ioann 17/5; GliczKsiąż G5v.

B. Czynność określona w zdaniu podrzędnym, wprowadzanym przez „niżeli”, wyznacza kres trwania tej, o której mowa w zdaniu głównym: do momentu aż (1): Dobrze vmrzeć/ to záwżdy ná bácżnośći miáłá/ Niżeli ią zdrętwiáła śmierć nam oderwáłá. WisznTr 15.

Cf NIŻLI

MK