[zaloguj się]
[pdf]

NIŻLI (3330) cn i pt

cn (3329), pt (1).

niżli (3137), niźli (104), niżli a. niźli (89); niźli March1, KmitaPsal, SkarKazSej (34), SapEpit, ZbylPrzyg (2); niżli : niźli BierEz (24:2), BierRozm (2:2), SeklWyzn (12:4), KromRozm III (30:1), UstPraw (1:1), KochZuz (1:1), BibRadz (50:1), Mącz (177:11), HistRzym (38:1), HistLan (5:1), KuczbKat (7:1), BudBib (11:3), Strum (14:3), CzechRozm (19:11), CzechEp (2:2), ArtKanc (5:1), GórnRozm (22:16), GostGosp (8:1), LatHar (71:2).

-żl- (2797), -ſzl- (268), -zl- (123), -źl- (94), ſl- (18), -ſſl- (10), -śl- GórnRozm (9), -ſchl- (4), -sl- (3), -szl- (1) [trzy ostatnie z rękopisów].

Sł stp notuje, Cn: niźli, niśli, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Spójnik (3329):
1. Uwydatnia stosunek porównawczy o różnym stopniu nasilenia określeń cech, stanów i czynności: niż, od, od tego jak (1954):
a. Między częściami zdania, obie porównywane treści znajdują się w tym samym zdaniu, mając czasem charakter oznajmienia (bez formy osobowej czasownika) (1344):

Połączenie: »pi(e)rw(sz)y (...) niżli« (6): PatKaz II 21v; zá mną idzie mąż/ ktory ſie przedemną ſtał: bo był pierwſſy niżli ia [qui ante me factus est, quia prior me erat] Leop Ioann 1/30; Praefloreo, Pirwy niżli drugie kwitnąć. Mącz 131b; Frons occipitio prior [...] Czoło yeſt pierwe niżli tył. Mącz 199a; SkarJedn D6v; Pierwſze kazánie Ewánieliey niſzli piſanie. SkarŻyw 363 marg.

α. Występuje przy stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika; quam PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz, JanStat; prae Vulg, PolAnt, Modrz; ab, super PolAnt, Vulg; [w tym przy: więcej (a. więtszy) (434), lepiej (a. lepszy)(188), mniej (a. mniejszy) (51), gorszy (a. gorzej) (45), sroższy (a. srożej) (23), zacniejszy (a. zacniej) (21), barziej (15)] (1318): O myli panye wyαczſſec yeſt myloſyerdzye twoye nyzły grzechi moye BierRaj 18v, 23; March1 A3; BierEz H3 (5); Tedy więcey bédzieſs [!] pocieſſon z modlitwy nábożné/ niżli ſ potrawy roſkoſſné. OpecŻyw [192], 13v (18); on odpyſſal do naschego pana lyſt powyedayacz yzes sam ti gorſchi pyyanycza nyzły ya. LibLeg 11/60v, 6/190v (4); PatKaz II 24v (8); PatKaz III 121v; Murm 51; Sadło kur młodych więczey zagrzewa niżli ſtarych. FalZioł IV 19b, I 7c (85); BielŻyw 44 (16); Cżemu niewiaſty maią gładſzą płeć y ſubtelnieyſzą niżli mężowie. GlabGad A8v, A2v (50); March2 D3; MiechGlab 28; BierRozm 11; Super ſenes intellexi [...] Wiecey niźli ſtarſzy zrożumiałem WróbŻołt 118/100; RejPs 54v (5); RejRozpr F3v; LudWieś A4v; SeklWyzn C (4); RejJóz D8v (2); ZapWar 1545 nr 2646; SeklKat S3v; RejRozm 400 (2); RejKup d5 (8); áby ſobie obrał więcey przyazń Mácedow nizli Perſow [magis Macedonum amiciciam quam Persarum]. HistAl B7v, Dv (4); KromRozm I Cv (8); MurzHist D3v-D4 (4); A oto więtſzy tu ieſt niſzli Ionáſz [plus Iona (marg) quam Ionas (–) hic]. MurzNT Luc 11/32, Matth 6/25 (8); KromRozm II cv (9); KromRozm III C3 (10); Lepyey przyiąć małżeńſki ſtan ſwięty/ Niżli ſkakáć w záwárciu s cielęty BielKom G4, C [2r.] (5); GliczKsiąż B2; LubPs G (2); GroicPorz r4 (2); KrowObr 64v (2); RejWiz 9v (20); Miłowałeś złość więcey niſli dobrothliwość: więcey niepráwość niſli mowić ſpráwiedliwość [Dilexisti malitiam super benignitatem; iniquitatem magis quam loqui aequitatem]. Leop Ps 51/5; Nie ieſtći ſlugá więtſſy nád páná ſwego/ áni Apoſthoł więtſſy niżli ten co go poſlał [non est servus maior domino suo, neque apostolus maior est eo qui misit illum]. Leop Ioann 13/16, Ex 14/12 (40); OrzList iv; vkáż po ſobie/ Ze więcey Bog/ niźli ſtárym/ dał rozumu tobie. KochZuz A4v; RejFig Aa (3); RejZwierz A6v (6); dla tegożem więcey vmiłował roſkazánia twoie/ niżli złotá y klenoty [dilexi praecepta tua prae auro, prae obrizo (marg) magis quam aurum et obrizum (–)]. BibRadz Ps 119/127; powiedam to wam/ Zeć ten odſzedł vſpráwiedliwionym do domu ſwego więcey niżli on [hic iustificatus ... quam enim ille (marg) ab illo (‒)] BibRadz Luc 18/14, Deut 9/14 (24); BielKron 15v (49); GrzegRóżn A2v; KochSat B; Mącz 11a (38); Prot Cv (2); Zdrowſzać chłopu kápuſtá/ groch/ ſzołdrá/ ſłoniny/ niżli śliże álbo kuropátwy y ine iedzenie lekkie. SienLek 4, 7 (13); RejAp B2 (23); GórnDworz Nv [2 r.] (5); GrzepGeom B2; HistRzym 3 (10); Bo v nas płatnieyſza kápicá/ gromnicá/ bylicá [...] kádzidło/ kropidło/ niżli ſzcżyre á dobrothliwe ſłowá iego [Chrystusa] RejPos 29v, 6v (113); RejPosWiecz3 98v; BielSat C (4); GrzegŚm 27; HistLan A4v (2); KuczbKat 70 (3); bo Anyoły Páńſkie/ wierz mi iż to ſą pewnieyſzy ſtrożowic niżli Brácłáwſczy kozacy RejZwierc 86, A2 (76); BielSpr b2v (8); WujJud 35 (4); RejPosWstaw [413]; BudBib 2.Par 25/9 (8); MycPrz II A2v; Strum F (6); WierKróc A4v; BudNT Ioann 12/43 (2); CzechRozm 52 (7); PaprPan By (11); ModrzBaz 5v (60); SkarJedn A*(13); KochOdpr B2 (3); Oczko 24v (2); KochPs 186; Pokazáłá mężna mátká iſz go więcey boiaźnią Bozą niżli mlekiem ſwym karmiłá. SkarŻyw 208, A3v (68); KochTr 4 (2); MWilkHist Bv; StryjKron 215; CzechEp 16 (2); KochFr 21 (3); KlonŻal D; KochWz 137; KochMRot A2 (4); ReszPrz 49; WerKaz 304; BielSen 7 (2); BielSjem 4 (4); KochPieś 29 (2); PudłFr 4 (4); ArtKanc K (3); BielRozm 9 (5); GórnRozm B3v (12); KochWr 24 (2); PaprUp L3v; ActReg 51 (4); Klucżnik co ſie vpija gorſzy niżli złodźiey GostGosp 58, 12; Phil I4 (3); GórnTroas 23 (3); KochPij Cv (2); KochFrag 47; LatHar 6 (31); rzekł Symonowi Piotrowi Ieſus: Symonie Ianow miłuieſz mię więcey niżli ći [diligis me plus his]? WujNT Ioann 21/15, Matth 6/25 (78); WysKaz 24; SarnStat 261 (5); KmitaSpit Cv; SkarKaz 3a (56); Nie nalepſzać to ieſt rzecz [...] Ale przedsię lepſza ieſt, niżli co naygorſza CiekPotr 28, 39 (5); GosłCast 17 (4); SkarKazSj 658b (14); KlonFlis G4v; KlonWor 43 (3); PudłDydo B4.
Przyslowia: Iż lepſzy ieſt huff Ieleni zgodliwych [..,] niżli buff Lwow niezgodliwych RejPos 334; Sroſzſzy ieleni huf gdy ie Lew wiedzie/ Niżli Lwow gdy Ielonek naprzod iedzie. RejZwierc 228v, 187v.

Tunica pallio proprior Proverbium, Bliſzſza koſzſzulá niżli ſuknia/ to yeſt/ Blyſzſzy álbo milſzy yeden niż drugi/ álbo káżdy woli ſobie pierwey dobrze vczinić/ potym drugiemu Mącz [273]d; CiekPotr 86.

Bogátſzyć ieſth wolny nędznik/ Niżli bogáty niewolnik BierEz R2.

Gorſzy ieſt zdraycá domowy/ Niżli nieprzyiaćiel iáwny BierEz R4.

Bo gdzie niemoże być zgodá Lepſſa ſzkodká nizli ſzkodá RejRozpr E2.

obacziſz [...] Yz lepſſa nocha [lege: trocha] wſwobodzie Nizli wielki koſſt wniewoly RejRozm 407.

Bo lepſzy brog niżli ſnop RejWiz 54.

ná dźień Swiętego Marćiná lepſza gęś/ niżli źwierzyná. OrzRozm Lv.

będzie [alchemik] rozdymał węgle mieſzkámi/ pátrzy áſpektu Płánet [...] vpłácże ſie od dymu/ w ten cżás ſłodſzy ſmrod niżli miod BielKron 26.

Plus fellis, quam mellis, Proverbium, Wyęcey żołćy/ niżli miodu To yeſt nedzę [!]/ nizli roskoſzy. Mącz 120c.

Magis mutus quam piscis proverbium, Mniey álbo bárziey milczący niżli rybá. Mącz 301a.

Student magis mellificiis quam foetibus apes, więcey ſie przicziniáyą o miód niżli o płód Mącz 423c.

ále y tám [w kościele] może ieden więcej zgrzeſzyć niżli w kárcżmie RejPos 24.

A lepiey záwżdy nogę wywinąć niżli złámáć. RejZwierc 73.

ácz nie ták wżdy dobrze/ ále wżdy lepiey niżli nie RejZwierc 112v.

Abowiem to ieſt prawdá iż záwżdy lepiey iecháć ná koniu niżli piechotą iść. RejZwierc 143v.

Lepſza ieſt cnotá w kłopocie/ Niżli niecnotá we złocie RejZwierc [233].

Trudniéy záwſze cnoty doſtáć/ Niżli wielkim Pánem zoſtáć. KochMRot A2.

Lepiey ieſt dáwáć niżli bráć. WujNT Yyyyy2.

Powtórzenia: »niżli ... a, i (a)niżli« (9), »niżli ... (a, i) niż« [szyk zmienny] (5), »niżli ... niżli...« [trzykrotne] (1), »niżli ... niż ...« [czterokrotne] (1), »niżli ... aniżli ...« [dziesięciokrotne] (1): OpecŻyw 182 [4 r.]; PatKaz II 80 [2 r.]; FalZioł III 11d [2 r.] (6); LubPs E3; To ieſt gorſze niżli wrzod niżli ſcijátyká/ Gdy po ſwiátu roznoſzą márnego nędzniká. RejWiz 5v; RejAp 170v [2 r.]; RejPos 21; PaprPan Nv; SkarŻyw 245 [2 r.]; WujNT 387 marg (3); CiekPotr 48; prawdę wynioſł y wyſławił: dowodząc iż tá mocnieyſza y trwálſza niźli wino/ niźli krol/ niźli niewiáſtá SkarKazSej 668a; KlonWor ded **3v.

Wyrażenia: »droższy niżli złoto« (1): Wolność zá cię przedáią/ droſzſzą niżli złoto. RejZwierz 128.

»głupszy niżli osieł« (1): Zwingliáni głupſzy niſzli osłowie. SkarŻyw 545 marg.

»gorszy niżli kruk, wilk« (1:1): SeklKat Q3; A iáko o nich mądrzy ludzye piſzą/ iż tácy ludzie gorſzy niżli Krucy RejZwierc 49.

»gorzej niżli w głuchym lesie« (1): Ieſzcże więc tám [na morzu] ſnadź gorzcy niżli w głuchym leſie. RejWiz 13.

»jaśniej(szy) niżli słońce« (6): OpecŻyw 182v; chociay iáſniey to widzą niżli ſłońce/ iż ſie wola á roſkazánie Páńſkie dáleko nie zgadza z wolą/ s poſtępki [...] ich. RejAp 116, 120 (3); przezſen/ wielką odnioſł poćiechę: Vkazał mu ſię mąż dziwny/ y iáśnieyſzy niſzli ſłońce SkarŻyw 98, 81.

bibl. »jaśniej(szy), bielszy niżli śnieg« (4:1): gdy będzieſz raczył możeſz/ ſpráwy moie iaſnieyſſe niſli ſnieg vczynić. RejPs 77, 98; Pokropże mię Pánie Izopem á będę ocżyśćion: omyieſz mię/ á będę bielſſy niżli ſnieg [super nivem dealbabor]. Leop Ps 50/9; ieſliże thy mnie pokropiſz á omyieſz/ tedy iáſniey niżli ſnieg będę wybielon. RejAp 8v; RejPos 47v.

»mężniejszy niżli orzeł« (1): w tym to gniaździe [Strzyżów] Meżnieyſze [!] niżli Orły miedzy tymi naydzye/ Spráwnieyſze niżli Hetman Rzymſki zacny Sillá PaprPan P2v.

»mocnicj niżli dyjament« (1): głowá [Kościoła] rybołow cżłowiek wzgárdzony/ przećiw wſzytkiemu świátu moeniey ſię ſtáwił niżli iáki Dyáment. SkarJedn 23.

»okrutniejszy niżli lew« (1): Y ia bezecni Delfowie/ Okrutnieyſzy niżli lwowie: Wolałbych ſie z ſmoki widzieć BierEz Hv.

»sroższy niżli kat« (1): Narzekaią na nedzni ſwiat Iż ieſt ſroſſy ſnać nizły [!] kat. RejKup c8.

»świetlejszy niżli miesiąc« (1): Ktorá ieſt ta/ tzo tak ijdzie iako zarza [...] ſwietleyſſá niżli mieſiątz OpecŻyw 182v.

»więcej niżli lampertowych pstrocin przewrotności« (1): O ktoby y dziś práwym okiem ná tę beſtią weźrzał [...] naydzieſz tám więcey niżli Lámpertowych pſtroćin odmiennośći á przewrotnośći iey RejAp 107.

»więtsze drapiestwo niżli niedzwiedzemi łapami« (1): naydzieſz [w bestii apokaliptycznej] więtſze łupieſtwo á drapieſtwo dáleko niżli niedzwiedzemi łápámi RejAp 107.

bibl. »więcej niżli włosow (na głowie)« (2): poimáły mię złoſći moie ták iżem ich przeyzreć nie mogł/ a ieſt ich więcey niżli włoſow ná głowie mey [fortificatae (marg) multiplicatae (–) sunt prae capillis capitis mei] BibRadz Ps 40/13; iż inácżey ſię obchodzą z máłym dłużnikiem/ á inácżey z tym ktory długow więcey ma niżli włoſow LatHar 111.

1) W konstrukcjach gradacyjnych, rozwijających wagą wymienionego wcześniej składnika (7): Otocz na then urząd kaplanſky y uyſſzey nyſzly kaplanſky z wyecznoſzczy od troycze blogoſlauyoney yeſt abo byla [Maryja] poſzwyączona PatKaz II 38v; Modice hoc faciam, aut etiam intra modum, W mále to chcę vczynić/ álbo yeſzcze mniey niżli w mále. Mącz 173b; O beſpiecżnieć teraz może Páńſthwo Rzymſkie mowić ſiedzę iáko krolowa/ á ſnadź wyſzſzey niżli krolowa RejAp 150v; RejPos 8v (4).
2) W konstrukcjach z odpowiednimi zaimkami uogólniającymi, gdzie stopień wyższy nabiera znaczenia superlatywu (39): PatKaz II 22v (2); tych [dzieci] ciała więczey niżli ynych ludzi prędcżeyſze ſą ku zarazeniu FalZioł V 61, I 130a (6); RejPs 62; BibRadz I 218v; BielKron 453; Scelere ante alios immanior omnes, Gorſzi y okrutnieyſzi niżli ynſzi wſziſcy. Mącz 11a, 307b; Wielką záiſte narodowi ludzkiemu krzywdę cżyniſz ieſli to rozumieſz o ſobie/ że więcey niżli wſzytcy inſzi y widźiſz y znaſz [si te plus omnibus aliis videre et cognoscere existimes]. ModrzBaz 29; SkarŻyw 125 marg; WujNT przedm 7 (3).

Powtórzenie: »niżli ... i niżli« (1): A iż on ták dobrze y lepyey rozumye ſlowo Boże niżli wſſyſcy ini ludźye ktorzy byli/ ſą/ álbo będą/ y niżli wſſyſtek kośćyoł KromRozm I L.

Połączenia: »[comp] niżli co (in(sz)ego)« (5): gąſzcż z czebule lepſzy niżli z ſzczego inego FalZioł IV 45d; Bo to [obżarstwo] widaſz ná ſwiecie więcey niżli cżego. RejWiz 169; RejPos 14 (2); RejZwierc 267.

»[comp] (...) niżli in(n)y (a. inszy)« (11): BierEz S2; FalZioł I 18d; Cżemu zielona farba wzrok naprawia y więcey iemu lubi niżli inſza. GlabGad B7, G7 (3); RejWiz 76v (2); BibRadz II 2a; RejZwierc 53; SkarŻyw 134; Iáko Piotr S. będąc głową innych/ był ſławnieyſzy nád inne/ y więtſzą ſtrażą opátrzon niżli inni WujNT 447.

»[comp] niżli kto (a. jaki) in(sz)y« (3): Pilat dlá togo pytál/ aby w gniéw Ceſarſki nie vpádl/ bo ſie to iego więcey tykało niżli kogo ijnégo. OpecŻyw 119v; iż ſłodką rzecż żiły więczey w ſię ciągną niżli iaką inſzą, dla przyrodzoney przyiazni ku ſmakowi ſłodkiemu GlabGad C7; SeklKat F3.

β. Występuje po stopniu równym przymiotnika lub przysłówka (5): Plura ponuntur in spe quam in peccuniis, Wiele ſádzą ná nádzieyi niżli ná pieniądzách. Mącz [407]d; iżechmy ſą w nierowney łáſce v niego [Boga]/ niżli kwiatki polne ábo ptaſzętá niebieſkie. RejPos [219], 201v.

Powtórzenie: »niżli ... niż ... i niżli« (1): ym złoto nacżirwieńſze tym nalepſze/ ieſt cięſzkie ſowicie niżli Srebro/ niż Miedz/ y niżli Czena FalZioł III 34b.

γ. Występuje po stopniu najwyższym przysłówka, w konstrukcji z zaimkiem uogólniającym (2): Monárchie nadłużey ſtaly niźli inne ſpoſoby rządów. SkarKazSej 691a.

Połączenie: »[sup] niżli kto« (1): Ze wy [kapłani] nawięcéy rádźi o Bogu mówićie/ A nagorzéy/ niżli kto/ ná świećie czynićie. PudłFr 18.

δ. Przy elipsie poprzedzającego przysłówka (3): Tedy będzie powyſſona proſtá poſluſſnoſtz/ niżli ktorá ſwietſká chytroſtz. OpecŻyw [192]; RejWiz 182; Ze iego [biskupa Tomickiego] ſpráwy y dziś/ pámiętne w Koronie/ Niżli po Stániſławie/ chwálebnym pátronie. RejZwierz 55v.
ε. Przy zaprzeczonym stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika uwydatnia stosunek łączno-porównawczy: jak (10): KromRozm II n2v; KromRozm III D3v; Nemo se anteponat alteri, Niechay ſie żaden nie przedkłáda nád drugiego/ nie więcey o ſobie dzierży niżli o drugim. Mącz 310a; Przydaymy też y drugie cnoty/ ácż nieiáko rownieyſze/ ále niemniey niżli one/ o ktorichem powiedźiał/ cżłowiekowi ktorego w vcżćiwośći máią potrzebne [nihilo tamen minus, quam quae dictae sunt, viro honorato necessarias] ModrzBaz 39v, 99v; GórnRozm I2; Bomći ia od was miał być zálecon: ábowiem w ni w czymem nie był podleyſzy niżli oni bárzo wieldzy Apoſtołowie [nihil enim minus fui ab iis qui sunt supra modum apostoli] WujNT 2.Cor 12/11, s. 305 (3); SkarKaz 549b.
b. Między zdaniami i imiesłowowymi równoważnikami zdań; druga porównywana treść wprowadzana przez „niżli” podana jest w osobnym zdaniu (289):
α. Nawiązuje do stopnia wyższego przysłówka lub przymiotnika zdania głównego: od tego jak(i); quam HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat; prae PolAnt; [w tym do: więcej (a. więtszy) (122), lepiej (a. lepszy) (49), mniej (a. mniejszy) (13), barziej (6)] (282): BierRaj 18v [2 r.]; Lepieyćiem w doſtatku być/ Co zbędzie opcym zoſtáwić: Niżliby o ſie nic niedbał/ Od przyiaćioł potrzeb żebrał. BierEz G, L4; OpecŻyw 62 (3); MetrKor 40/822 (2); PatKaz II 73; PatKaz III 117v; FalZioł I 64c (3); więcey zawſze ſłuchay niżli mow. BielŻyw 17, 49 (3); GlabGad C (3); BierRozm 21; WróbŻołtGlab A3; LibLeg 9/50 (3); ięzyk tákowy fáłeczny/ áno ſie mnie zda ſzkodliwſſy niżli by kto ku mnie ſtrzelał znátęſſego łuku RejPs 189, 99 (5); ComCrac 20 (2); SeklWyzn [c4] (2); SeklKat X; RejKup g5 (3); HistAl Dv; KromRozm I Dv; MurzHist K2v (3); MurzNT 51 (2); KromRozm II 14v; KromRozm III B8; BielKom G5; LubPs S2 marg; Bo y Piſmo powieda iż brzuch co ták tyie/ Więcey ludzi poraża niżli miecż pobije. RejWiz 15, 14v; Lepſſy to cżłowiek ktory thái, ſſaleńſtwo ſwe/ niżli then ktory kryie mądrość ſwoię. Leop Eccli 20/33, Ex 36/5 (9); RejZwierz 117v (4); do krwie pokropienia/ ktora zacnieyſze rzeczy mowi/ niżli mowiłá kreẃ Ablowá [praestantius (marg) melius (‒) loquentem prae (marg) quam (‒) Abel]. BibRadz Hebr 12/24, Deut 4/39 (5); ieſli chcećie ábych byłá małżonką wáſzemu Pánu/ poſzlićieſz zacnieyſze dźiewoſłęby niżliśćie poſłáli. BielKron 427v, 3 (13); Plus scis quid facto opus, Więcey vmieſz niżli potrzebá. Mącz 307a; Supra quam cuiquam credibile est, Dáleko więcey niżliby ſie któ nádziewáć mógł. Mącz 435a, 75a (24); SienLek 32 (4); RejAp 18v (4); GórnDworz K4 (3); Przetóż zráná álbo ku wieczoru/ ćiéń nie równo więtſzy ieſt niżli tá rzecz co od niéy pochodźi. GrzepGeom O4; HistRzym 7v (3); vcżmy ſie też tego z dobrodzyeyſtwá iego/ iáko on nam cżyni/ ábychmy też ták cżynili nád nędznieyſzemi á mdleyſzemi bliźnimi ſwemi/ niżlichmy ſámi. RejPos 21 lv, 34 (27); BielSat C2; Ale lepiey wżdy iż ieden cżłonek záboli niżliby wſzytko ciáło miáło boleć. RejZwierc 73, A3v (23); twierdząc to / że wſzyſtkie vcżynki káżdego cżłowieká/ by też naylepſze/ grzechámi ſą/ y więcey ſzkodzą niżli pomagáią. WujJud 109, 50 (4); WujJudConf 209v; Iſz ia ieſtem [...] cżłowiek mdły/ y krotkiego żywota/ á mnieyſzy niźlibych mogł zrozumieć ſąd y práwá [minor in intellectu iudicii et legum]. BudBib Sap 9/5, Eccli 5/21 (3); Strum K3; CzechRozm 118v (2); o Ludwiku Krolu Węgierſkiem iáśnieyſza rzecż ieſt/ niźlibych ią ſzerokiemi słowy powiedáć miał [notius est quam ut multis verbis referendum sit] ModrzBaz 23v; Lecż y ono záiſte niema być ćierpiano/ żeby bieśiády ábo hoynieyſze ábo dłużſze niżli przyſtoi były ſpráwowáne [Neo illud quidem est ferendum, ut convivia ... ultra legitimum tempus producantur], ModrzBaz 36, 4v (24); SkarJedn 117 (4); KochOdpr B2 [2 r.]; Oczko 6v (5); ochotniey ſzli przez tákie męki y śmierći/ niżli gdy łákomy ná złoto pátrzy. SkarŻyw A3v, A3v (15); KochTr 5; KochFr 36; KochPieś 10; PudłFr 56 (2); BielRozm 17; GórnRozm C2 [2 r.] (9); PaprUp Av; ActReg 90 (3); GostGosp 64 (2); Phil Q; GórnTroas 43; GrabowSet C4; KochFrag 50; LatHar 111 (3); Albowiem lepiey ćierpieć dobrze czyniąc (ieſliby wola Boża byłá) niżli źle czyniąc [Melius est enim benefacientes ... pati, quam malefacientes]. WujNT 1.Petr 3/17, s. 171 (7); SarnStat 261 (6); Więtſzy grzech moy/ niżli żebych do odpuſzczenia przyść miał. SkarKaz 314b, 6a (9); CiekPotr 5 (3); SkarKazSej 673a (3).
Przysłowie: więcey w tym [mnimaniu swym] cżłowiek zgubi/ niżli naydzie. GórnDworz M7.

Powtórzenia: »niżli... (albo, i) niżli« (3), »niż ... a niżli« (1): Mącz 337d [2 r.]; rozmnoży ſię nieſpráwiedliwość więcey niſz teras widziſz/ ániżliś kiedy słychał [multiplicabitur iniustitia super hanc quam ipse tu vides et super quam audisti olim]. BudBib 4.Esdr 5/2; więtſzą mi [łaskę] czyniſz/ niżli oćiec ſynowi vczynić/ niżli mátká dźiećięćiu ſwemu może. SkarKaz 161b; SkarKazSej 663b [2 r.].

Połączenie: »iż ... niżli« (3): FalZioł V 73v; Ale ſnadź ieſzcże lepiey iż ſie wżdy ſwoy pyta/ Niżli kiedy ow opcy zá żywotá chwyta. RejWiz 59, 98v.

1) W konstrukcji z zaimkiem uogólniającym, gdzie stopień wyższy nabiera znaczenia superlatywu (1): nie iedney/ ábo nie kilku oſob rády w ſpráwowániu rzecży vżywáć máią/ ále wiela oſob/ y tych nie ledá iákich/ ále co przednieyſzych y co mędrſzych/ ktorychby oni więcey niżli kto inſzy mogł mieć [quorum illis maior quam cuiquam alli copia esse possit]. ModrzBaz 24v.
2) W zdaniu głównym występuje określenie synonimiczne w stosunku do stopnia wyższego (2): My záprawdę Bragmánowie [.,.] grzechow nie pełniemy/ áni chcemy ich názbyt mieć/ nizli náſze przyrodzenie znoſi [nec ultra volumus habere quam ratio naturae requirit] HistAl I5; Corollarium, Przidátek/ Náddátek/ który dawáyą nád wyſz niżly to co winno yeſt Mącz 66b.
β. Nawiązuje do stopnia równego przysłówka w zdaniu głównym [możliwe też uproszczenie „łatwiej” przed „jemu”] (1): A lat wie iemu przyydźie/ mnie być nie vłomnym / Niźli nád iego [Boga] wolą/ kto ma być rozumnym. KmitaPsal A5.
γ. Przy zaprzeczonym zdania głównym uwydatnia stosunek łączno-porównawczy: ale tak(i) jak (5):
1) Nawiązuje do zaprzeczonego stopnia wyższego przyłówka lub przymiotnika: [po: nie więcej (a. nie więtszy) (4)] (4): Mącz 447c; ná kmiećie y ludźi ſwoie/ podatek (á gdyby wżdy nie więtſzy niżli przyſtoi [utinam non maiorem quam aequum sit]) w kłádáią ModrzBaz 102v; GostGosp 10; Zeby nie więcey o ſobie rozumiał/ niżli potrzebá rozumieć [non plus sapere quam oportet sapere] WujNT Rom 12/3.
2) Nawiązuje do określenia synommicznego w stosunku do stopnia wyższego (1): Mandatis rebus praeverti nolo, Nie chcę ábyscie ſie czego domyśláć mieli nad to niżli wam roskazuyą. Mącz 488c.
δ. Przy elipsie stopnia wyższego w zdaniu głównym (1): lepiey vrośćieſz zwyćiężony/ niż zwyćięſca/ będzie to ſtwoią pochwałą gdy to miłoſierdzie nádemną okażeſz/ puśćiſz mię wolno ſtą trochą ludzi/ niżliby wielkie woyſko poráźił/ á ták day ſie dziś proźbam moim zwyćiężyć. BielKron 253.
A. Człon (lub człony) porównania stanowią określenia czasu (192):
a. „Niżli ” występuje po lub (i) przed okolicznikiem czasu, także mającym charakter oznajmienia (134):
α. Występuje po okoliczniku czasu określającym czynność lub stan wcześniejszy od wprowadzanego przez „niżli”; quam Vulg (67):
Przysłowia: Nietrzeba naſz wkmotry proſyć. Bo będzie pewnie báczymy Pyrwey pogrzeb nyzly chrczyny [!]. RejKup g2.

Cżáſem y dniá [pan młody] nie cżeka: Pierwey rozwodźiny Będą w onym małżeńſtwie/ niżli wywodziny. KlonWor 68.

Połączenie: »(nie) pi(e)rwej (...) niżli« (40): ktory [Jan Chrzciciel] s tweé laſki pirwey byl ſwięty niżli narodzony OpecŻyw 48, 11 (4); PatKaz II 23v; FalZioł IV 52b; MetrKor 59/76; LibMal 1548/141; RejKup g2; LubPs Q4 (2); GroicPorz gg3v; BielKron 16v (3); RejAp E5v; Zmyy pirwey miły Anyele/ Brud s cnoty niżli ná ciele. RejZwierc 237v, 60v; BielSpr 28v; Abowiem káżdy pirwey ſobie pánowáć ábo roſkázowáć ma/ niżli drugim [Sibi enim quisque prius imperare debet, quam aliis]. ModrzBaz 18, 12 (3); SkarJedn A7v (7); SkarŻyw 263; Aniś ty wieku czekał ſłuſznégo do zbroie/ Piérwéy dźiélność dordzáłá/ niżli látá twoie. KochJez A2; GórnRozm D3 [2 r.]; LatHar 378 (2); WujNT 43 (2); SkarKaz 421a [2 r.]; KlonWor 68.

1) W konstrukcji z zaimkiem uogólniającym (3): ná ktory [dług wobec skarbu państwa] niechby pirwſze bacżenie miano/ niżli ná owe ludźiam proſtym vcżynione/ y pirwey ie niżli inſze długi wyćiągano [cuius prior ratio haberetur in exigendo quam aliarum cautionum privatis hominibus datarum] ModrzBaz 124v.

Połączenie: »pi(e)rwej niżli (kto) inny« (2): Scypio on zacny Rzymiánin [...] ktorego dla męſtwá pirwey niżli kogo innego Afrykáńſkim názwano [qui ex virtute primus Africanus appellatus est] ModrzBaz [41]v; Pirwſzy Piotr [...] iż pierwey niżli inni do náuki Chryſtuſowey powołány był SkarJedn 74.

2) Występuje po stopniu wyższym przysłówka [w tym po: rychlej (19)] (23): gdyż dziewecżki rychley ſie imuią mowić niżli chłopecżkowie GlabGad A2v, G5 (3); KromRozm I A4; MurzHist N3v [2 r.]; MurzNT 78v; RejWiz 53v; Leop 4.Esdr 11/27; RejZwierz 25v; boć y ſłowko cżáſem rychley obráźi niżli rącżká. RejZwierc 72v, 104 (3); SkarJedn 302 (2); á cżáſu iednego/ ktorego rániey wſtawał niſzli oni/ zrzućić go z okná y zábić chćieli. SkarŻyw 570, A3 [2 r.] (5); PudłFr 74.
Przysłowia: bo ſie záwżdy rychley vbruka káżdy miedzy węglarzmi niżli miedzy háwtarzmi. RejAp 25.

Bo y vcżeń [...] zręki prędzey/ niżli zięzyka mądry będzie. SkarŻyw A3.

a) W konstrukcji z zaimkiem uogólniającym, gdzie stopień wyższy nabiera znaczenia superlatywu (1): Cżemu ryſzawe albo liſowate włoſi richlej zbieleią niżli inakſze. GlabGad Bv.
β. Wprowadza okolicznik czasu, zawsze po stopniu wyższym przymiotnika lub przysłówka [w tym po: więtszy (a. więcej) (18), lepiej (a. lepszy) (5), barziej (2)] (42): FalZioł V 15 (2); Bá będzieſz drobniey ſtąpał/ wierz mi niżli łoni. RejFig Dd8v; Rectius rem tenere quam antea, Lepiey rzecz rozumieć niżli przed tym. Mącz 348d; BielSat D3v [2 r.]; RejZwierc 162v; SkarŻyw 374; BielRozm 29; ActReg 84; GostGospSieb +4; GrabowSet Kv; ſpániáłość [w niebie] vdátnieyſza/ niżli przed láty Aſſwerowá LatHar 600, 250 (4).

Połączenia: »niżli czasem« (1): iż [...] oni ſławni á zacni Hetmáni wiekow pirwſzych/ záwżdy więcey rozumem á vważnemi rádámi ſwemi porażáli/ niżli cżáſem mocámi. RejZwierc 163.

»niżli kiedy(ś) (na on czas)« (7): iż też więcey wożą ſaniami albo włokami, niżli kiedy na woziech MiechGlab *5v; BielKron 173v; tákowy głod ćirpimy ſłowá prawdziwego Páńſkiego/ więtſzy niżli kiedy ná on cżás oni nędzni mieſzcżánie Ierozolimſcy RejPos 197; BielSat C4v; BielRozm 23; LatHar 600; WujNT 34.

»niżli (...) pi(e)rwej« (14): [Judasz] obieſil ſie/ a w tym więcéy zgrzeſſyl niżli pirwéy. OpecŻyw 118; MetrKor 46/46v; FalZioł V 111v; RejKup p4; ModrzBaz 34; SkarJedn 186; SkarŻyw 56 (6); Tytuły niektore liſtow Páwłá ś. wyráźiłem iáko mniemam właśniey y grzeczniey niżli pierwey WujNT przedm 23; SkarKazSej 679a.

»niżli przed tym (a. przed tem)« (4): LibLeg 11/182v; SkarŻyw 58 (2); zdrowie [w niebie] lepſze/ niżli przedtym Moyzeſzowe LatHar 600.

γ. Występuje między okolicznikam czasu, często z odcieniem przeciwstawienia (25): trzebá doźrzeć áby nie mokro w brogi vkłádano/ á o brogi ſie wcżás ſtáráć niżli w ten cżás kiedy vkłádáć RejZwierc 109v.

Połączenie: »pirwej ... niżli kiedy« (1): A ſnadź pirwey obycżáyow niżli kyedy náuk máyą ſie dzyeći vcżyć/ według ſlow Seneki GliczKsiąż L8.

1) Występuje po stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika; quam Mącz [w tym po: więcej (a. więtszy) (7), lepiej (a. lepszy) (6), rychlej (2)] (23): lecie rychley kokoſz kurcżęta wylęże niżli zimie. FalZioł IV 19b, III 19c (5); Cżemu ku ſtaroſci więcej ſnow bywa niżli z młodu. GlabGad L5v, C6v (5); RejWiz 44v; HistRzym 50v; RejZwierc 162v; WujJud A4v; SkarŻyw 225.

Połączenia: »niżli inedy« (2): GlabGad C6; Cżemuśćie teraz rychley przyſzły niżli inedy [Cur velocius venistis solito]?Leop Ex 2/18.

»niżli kiedy« (1): gdy maſz od Bogá oſobliwe dáry/ Wdzyęcżnieyſzy będzieſz przy mnie [Młodości] niżli kyedy ſtáry BielKom E.

»niżli pierwej« (1): Bis tanto valeo quam valui prius, Dwá kroć ſie teras liepiey mam/ niżli pierwey. Mącz 25b.

»niżli na potym, niżli potym« (1:1): Lepićyci ten ráz ocżyſciatz grzéchy/ ij ijnſſé zloſci odcinatz/ niżli na potym do cżyſtza ié zoſtawiatz. OpecŻyw 191v; WujNT 461.

»niżli przed tym« = quam dudum Mącz (2): Mącz 97b; to ſpráwił/ że ſię grzechow wiele ſnádniey teraz y łatwiey [...] vſtrzedz y możeſz y chceſz/ niżli przedtym. LatHar 676.

b. Wprowadza zdanie podrzędne porównawcze, uzależnione od okolicznika czasu zdania głównego (14):

Połączenia: »już ... niżli« (1): wzyąwſzy ná ſię/ miłość ſthałą ku Pánu ſwoiemu/ á życżliwość wierną ku bliźniemu ſwemu/ iuż poráźić możeſz okruthnieyſze nieprzyiacioły ſwoye/ niżlibyś poráźił wſzytki pogáńſkye naprzednieyſze ſprawce á Hetmány RejPos A4.

»pierwej ... niżli« (6): BielKron 200v; Prius tua opinione hic adero, Będę tu pierwey niżli ſie mnie nádzieyeſz. Mącz 322c, 265c; GórnRozm F2v (2); Pierwey im to vkażą/ iż paniętá ſą/ niżli to iż ludźie ſą. SkarKaz 421a.

α. Nawiązuje do stopnia wyższego przysłówka w zdaniu glównym [w tym do: dłużej (3), rychlej (2)] (7): BielŻywGlab nlb 15; Amázá ſzedł áby zebrał lud Iudſki/ y zmięſzkał dłużey niżli było czás náznáczono iemu [moratus est a tempore statuto (marg) ultra tempus (‒) quod constituerat ei]. BibRadz 2.Reg 20/5; Opinione celerius, Prędzey niżli ſie nádźiewał. Mącz 265d; rychley powiáda cżártá záklnieſz/ niſzli [...] Apoſtátę/ ná dobre námowiſz. SkarŻyw 119, A3 (3); SkorWinsz A3.
c. Wprowadza zdanie podrzędne czasowo-porownawcze, także z odcieniem polencjalno-warunkowym, nawiązując do stopnia wyższego przymiotnika lub przysłówka w zdaniu głównym [w tym do: więtszy (a. więcej) (7)] (20): Tedy ſie będzie więcéy weſelitz ciało vdręcżoné/ niżliby bylo w roſkoſſach vchowané. OpecŻyw [192]; FalZioł V 31; RejPs 64; RejKup k2; KromRozm I C2v; będzie zákryta wſzytká prawdá ná ziemi [...] á wzroſcie nieſpráwiedliwość ſrożſza niżli kiedy przed tym bywáłá. RejPos 5v, 209v (4); y dáleko mu wſzytko ſporzey poydzie niżliby mu nádełbem mácżugą machał. RejZwierc 107, 6v (6); SkarŻyw 131 (3); GórnRozm E3v.

Powtórzenie: »niż ... a niżli« (1): gdyż kroleſtwo Páńſkie á moc y dobrodzyeyſtwá iego niewidome ſą/ ále ſą pewnieiſze niż widome/ á niżliby iuż w ſkrzyni pewney leżáły RejPos 326.

d. Wprowadza zdanie podrzędne czasowo-porównawcze z odcieniem przeciwstawienia w stosunku do okolicznika czasu w zdaniu głównym lub wcześniejszego zdania czasowego; quam Modrz (24): Zaſz to nie pocżćiwa rzecż/ kiedy cie miłuią Wſzyſcy/ á to dobry cżłek pálcy vkázuią. Niżli kiedy cie márnym przezową warchołem RejWiz 192v; dawno było vbłagáć gniew Páná Bogá twego/ á opátrowáć gránicze á potrzeby twoie/ niżli iuż teraz kiedy Pan záſlepił ocży twoie RejZwierc 261v; ModrzBaz 123v.
α. Nawiązuje do stopnia wyższego przymiotnika lub przysłówka zdania głównego [w tym do: więtszy (a. więcej) (7), lepszy (a. lepiej) (6)] (21): OpecŻyw 135; iż wſzelkie zioła gorzcżeyſze ſie zdadzą gdy wyſchną niżli gdy ſą ſwieże GlabGad I7, B4v (3); KromRozm I I2; KromRozm II x3; LubPs A4; Nie moẃ ták: Iż lepſzy były pirwey látá niżli dziś náſtáły BielKron 80v, 80v; Mącz 25c; RejAp 162; będzieſzli gdzie w nieſzcżeśćiu/ to nieſzcżęśćie lekcey mi będzie z tobą ćierpieć ocżymá widząc/ niżli vſzymá słyſząc HistRzym 15v; RejZwierc 7 (2); BielSpr 72v; CzechRozm 56; áza więcey w ten cżás trzebá káráć złocżyńce/ poki ieſt ſerce świeżą krzywdą obráżone/ niżli kiedy ieſt vſpokoione [Magis tum sumenda supplicia sunt de facinorosis, cum animus est recenti iniuria incitatus, quam cum est sedatus]? ModrzBaz 80; ZawJeft 21; WujNT 505.

Połączenia: »niżli ... pierwej« (1): iż święći doſkonáley rzeczy náſze w niebie rozumieią niżli ie pierwey ná ziemi rozumieli. WujNT 611.

»niżli przedtym« (1): Tákże teraz bárźiey ieſt obmyślny w ſwych rzeczach Vpádłych, niżli przedtym w cáłych był náſz Pángrácz? CiekPotr 45.

B. Człon (lub człony) porównania stanowią określenia miary, ujęte liczbowo lub w jednostkach miary (129):
a. „Niżli” występuje po lub (i) przed okolicznikiem miary, także mającym charakter oznajmienia (108):
α. Występuje po okoliczniku miary składającym się z formy stopnia wyższego przymiotnika lub przysłówka [w tym po: więtszy (a. więcej) (5)] (10): FalZioł I 86d (2); MiechGlab 26; Dzieſiąćią cżęśći więtſſyzmy my v krolá niźli wy [Decem partibus maior ego sum apud regem] Leop 2.Reg 19/43; Strum P4; SkarŻyw 36; ModrzBaz 112v.

Po liczbach wyrażających wielokrotność [w tym po: 100-kroć (2), 1000-kroć (1)] (3): Powieda Cicero, że lepiey tyśiąc kroć zginąć/ niżli w ſwoiey Rzecżypoſpolitey bez pomocy oręża nie moc żyć [Millies perire est melius ... quam in sua civitate sine armorum praesidio non posse vivere], ModrzBaz 63v; MWilkHist B2v; WujNT 164.

β. Wprowadza okolicznik miary, wyjaśniający liczbowo lub przez jednostki miary wielkość sygnalizowaną stopniem wyższym; guam Vulg [w tym po: więcej (a. więtszy) (38), mniej (14)] (64): Wezmi ſoku Czenturzijey mniey niżli poł kwarty FalZioł I 25a, I 25a (14); MiechGlab 38; ktora [wola Boga] mi ieſt ſnadz ſmácznieyſſa niżli wielka waga ſrebrá y złotá. RejPs 180v [przekład tego samego tekstu Leop Ps 118/72]; LibLeg 11/164v; KromRozm III G7v; UstPraw A3; Fokárowie ludziem niedoſtátnim látá Bożego 1516. więcey niżli ſto dom o w by iákie miáſtecżko zbudowáli BielKron 288, 228v (3); Paulo plus trecenta vehicula amissa, Máło więcey niżli trzyſtá wósków zginęło. Mącz 307a, 152c (8); SienLek 44; Lan Fráncuſki więtſzy ieſt niżli włóká/ więcéy niż czwierćią. GrzepGeom Mv; HistRzym 110v; BielSpr 69v; SkarŻyw 532; LatHar 510 (5); Wdowá niech będźie obierána nie mniey niżli w ſześćidźieśiąt lat [Vidua eligatur non minus sexaginta annorum] WujNT 1.Tim 5/9, s. 170 marg [2 r.] (4); SarnStat 1160; SkarKaz 244a (3).

W połączeniach z liczbami oznaczającymi mnóstwo [w tym: dziesięć (1), tysiąc (3)] (4): OpecŻyw 129; Lepſſy mi ieſth zakon twoy: niżli thyſiące złotá y ſrebrá [Bonum mihi lex oris tui super milia auri et argenti]. Leop Ps 118/72, Eccli 41/15; Mądrość vmacnia więcey mądrego/ niżli dźieſięć możnych kſiążąt [Sapientia roborabit sapientem prae (marg) magis quam (–) decem potentibus (marg) potentes (–)]/ ktorym ieſt porueżone miáſtho. BibRadz Eccle 7/20.

Wyrażenie: »mniej niżli nic« (1): Látá moiéy śmiertelnośći/ Mniéy niżli nic ku wiecznośći. KochPs 57.
1) Wprowadza określenie miary czasu, zawsze po stopniu wyższym przysłówka [w tym po: (nie) więcej (3), mniej (2), rychlej (2), dalej (1), dłużej (1)] (11): Zá pogáńſkich Ceſárzow yeſſcze/ richley niżli we dwu ſet lat po bożym národzenyu ſſczął ſye był ſpor myędzy krzeſciyany około ſwyętá wyelkonocnego KromRozm III P6v; KrowObr 135; Plus iam anno scio, Wiem to dawniey niżli od roku. Mącz 163b; Rem repetere supra annos duos, Niektórą rzecz wyſzſzey niżli ode dwu lat począć przipomináć/ wyliczáć. Mącz 296a, 204a (6); HistRzym 44v; SkarJedn 225 (2).
γ. Występuje między okolicznikami lub określeniami miary, często z odcieniem przeciwstawienia (33): iákoż nápiſał S: Lukaſz [...] Weſele ieſt ániołom Bożym nád iednym grzeſznikiem pokutuiącym/ niżli nád dziewięćdzieſiąt ſpráwiedliwych [ita gaudium erit in caelo super uno peccatore paenitentiam agente, quam super nonaqinta novem iustis Vulg Luc 15/7; iż tákie będzie weſele w niebie nád iednym grzeſſnikiem ... dáleko więcey niżli nád dziewiąćią dzieſiąt y dziewiąćią ſpráwiedliwych Leop]/ ktorzy nie potrzebuią pokuty. HistRzym 41 [przekład tego samego tekstu: RejPos 166, SkarŻyw 125]; Strum Ev.
1) Występuje po stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika [w tym po: więcej (a. więtszy) (13), lepszy (a. lepiej) (7)] (31): GlabGad B5v; podobnyeyby ſye wyela tákże zacnych y vczonych dźyerżeć/ niżli yednego. KromRozm III N; BielKron 372; Mącz 389d; SienLek 10 (2); GórnDworz Gg4; RejPos 166; Bo ćichy/ ſkromny/ á rozważny cżłowiek więcey ſpráwić y poſtánowić może [...] zá godzinę/ niżli pirzchálec zá cáły dzień RejZwierc 139v; RejPosWstaw [1432]; Lepiey y rychley roſpráwią rzecż choćia záwikłáną kilko biegłych á ćwicżonych/ niżli wiele nieumieiętnych [Melius et citius explicabunt rem quamvis implicatam pauci periti et experientes quam multi imperiti] ModrzBaz 92, 24v [2 r.] (6); SkarŻyw 114 (2); bo mu [kmiotkowi] w dobrą drogę łácwiey dwie furze vcżynić y trzy/ niżli we złą raz. GostGosp 90.

W połączeniach z liczbami oznaczającymi mnóstwo przeciwstawione jednostce [w tym: dziesięć (1), sto (6), tysiąc (1), dziesięć tysięcy (1), tysiąc tysięcy (1)] (10): BierEz Hv; OpecŻyw 191v; iż łátwiey mogę przy panu Sżcżęſciu [...] dźieſięćz lat trwaćz/ niżli przy wás [Cnym, Miernym] iednę godźinę. ForCnR C4; Gravius erit tuum unum verbum ad eam rem, quam mea centum, Ważnieyſze twoye yedno słowo będzie [...] niżli moyich ſto. Mącz 149c; SkarŻyw 571; lepſzy ieſt ieden dźień/ Pánie Boże náſz/ w niebieſkich páłacách twoich/ niżli tyśiąc tyśięcy ná tym płácżliwym pádole. LatHar 600, 52; SkarKaz 42b (3).

Przysłowia: co poſpolićie o dobrych vcżynkách Polacy mowią: lepſza iedná świecká przed ſobą niżli dwie zá ſobą. LatHar 650; Y lepſza iedná świecá przed tobą/ niżli ſto zá tobą. SkarKaz 383a.

bo záwżdy więcey mogą dwá niżli ieden. RejZwierc 26.

δ. Przy zaprzeczonym stopniu wyższym przysłówka uwydatnia stosunek łączno-porównawczy: ale tyle co (1): Nakoniec ábyś tego był pewien/ że niemniey bierzeſz [w komunii] pod iedną oſobą/ niżli pode dwiemá. LatHar 189.
b. Wprowadza zdanie podrzędne porównawcze, uzależnione od okolicznika miary zdania głównego (5): IEdz dwákroć więcey niżli piy SienLek 4; Strum Lv (2).

Powtórzenie: »niżli ... i niżli« (1): pijánice dwá kroć y trzy kroć więcey piją niżli ieſt potrzebá/ y niżli ich przyrodzenie znośić może WerGośc 241.

c. Wprowadza zdanie podrzędne okolicznikowe miary porównawcze z odcieniem przeciwstawienia, zawsze po stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika w zdaniu głównym (16): Látwieyćiem ieden wor nátkaſz/ Niżli kiedy ich wielo maſz. BierEz P2; Mędrſzy ieſt leniwiec ſam przed ſobą/ niżli ſiedḿ mężow ktorzy mowią k rzecży [Sapientior piger in oculis suis, quam septem referentes]. BibRadz Prov 26/16; SienLek 14; RejPos A6v; RejPosWiecz3 98v; RejZwierc 32v (4); káżdy więcey dwiemá ocżymá vyrzy/ lepiey dwiemá vſzymá słyſzy/ á dwiemá rękámi y dwiemá nogámi więcey ſpráwi/ niżli kiedyby tylko iednego oká/ iednego vchá/ iedney nogi y iedney ręki vżywał [quemadmodum unusquisque plus duobus oculis cernit, melius duabus auribus audit, duabusque manibus et duobus pedibus plus negotiorum conficit, quam si uteretur uno oculo, una aure, uno pede et una manu] ModrzBaz 24v, 29v; GórnRozm C4; WujNT 259 [2 r.].

Z liczbami wyrażającymi wielokrotność (2): A to iuż pewnie wiedz/ iż iey [Maryjej Pannie] dáleko wdzyęcżnieyſzą thym poſługę vcżyniſz/ niżlibyś tyſiąc ſwiecżek poſtáwił przed obraſkiem iey RejPos 306v, 27.

2. Uwydatnia stosunek przeciwstawny: a nie (jak, tylko); ale (860):
a. Między częściami zdania, także mającymi charakter oznajmień (bez formy osobowej czasownika): a nie (469): Alexander rzekł/ miſthrzu żądam być mądrego vcżennik nizli od ſproſnego chwałę mieć [cupio sapientis esse discipulus quam vilis laudes habere; Mystrzv życzą bycz vcznyem madrego mystrza/ wyaczey nyszly szkaradego phaly myecz. HistAl 1510 126]. HistAl Dv; Powiedámći wám/ że tento [celnik] s ſtąpił do domu ſwoiego vſprawiedliwiony (marg) nimo [!] onego (–) niſzli on [duscendit hic iustificatus in domum suam, quam enim ille (marg) ab illo (–)] MurzNT Luc 18/14; Byłeś proſzon [...] ábyś leżał s ſwoim ludem ná gránicy Moſkiewſkiey v Stárodubu/ á tám ſobie korzyśći zdobywał niżli tu bliſko przekopu BielKron 402.

Połączenia: »-li ... niżli« (1): Będzye mu [księdzu] proficiat/ daſzli mu go [owsa] korzec/ Niżli garść ſwięconego/ możeſz iſcie to rzec. RejZwierz 107v.

»pierwej ... niżli« (1): dáiąc mu znáć/ iſz pierwey żywot dáć miał y zdrowie/ niſzli ná on ſproſny grzech ich zezwolić. SkarŻyw 491.

»pi(e)rwszy [+ sb] ... niżli« (3): Aleby trzebá dobry wárunek ná káżdą ſummę pożycżoną cżynić: ná ktory niechby pirwſze bacżenie miano/ niżli ná owe ludźiam proſtym vcżynione [cuius prior ratio haberetur in exigendo quam aliarum cautionum privatis homimbus datarum] ModrzBaz 124v; W zakonie nowym pierwſze kápłáńſtwo niźli kroleſtwo. SkarKazSej 679b marg, 679b.

α. Występuje przy stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika; quam PolAnt, Vulg, Mącz, Modrz; prae PolAnt [w tym przy: więcej (a. więtszy) (165), lepiej (a. lepszy) (38), radniej (a. raczej) (33), rychlej (12)] (296): ſluſſniéy ijż vkoronowána ieſt iako krolowá/ niżli iako céſarzowá OpecŻyw 189; ForCnRWiet Av; PatKaz III 147; FalZioł I 105c (8); BielŻyw 160; Bowiem takowemu przyrodzeniu zdrowſze ſą iaycza twarde niżli miękkie. GlabGad 116, C2 (8); MiechGlab *3 (4); zdam ſie ſobie być więcey robakiem niżli człowiekiem RejPs 31, 127 (7); LibLeg 11/40v; RejRozpr F4; SeklWyzn o3 (3); RejJóz H5v; SeklKat A4 (3); RejKup f3 (3); lepieyby nam było wſzytkim pomrzeć nizli widzieć ciebie przed náſzą oblicżnoſcią vmieráiącego [Melius esset nobis omnibus mori quam videre te coram nostra presentia deperire] HistAl N3v; KromRozm I Pv; MurzHist A3; MurzNT 66 (2); KromRozm II d4; Wyęcey muśimy ſlucháć bogá niżli ludźi. KromRozm III M, A6v (8); BielKom D5v; GroicPorz d3v (2); KrowObr 24v; B.aẃ ſie więcey mądroſcią niżli náukámi RejWiz 80, A5 (4); Leop 2.Reg 19/43 (7); RejFig Aa8; Bo tey [cnocie] trzebá perfumow/ niżli ciáłu więcey RejZwierz 141, 8 (5); Abowiem nam lepiey było ſłużyć im/ niżli pomrzeć ná puſzczy [quia bonum (marg) melius erat (‒) nobis servire Aegyptiis, prae mori nos (marg) quam mori (–) in deserto]. BibRadz Ex 14/12, Prov 21/3; BielKron 65 (16); Praestat pauperem esse et nobilem quam divitem et latronem, Lepiey yeſt być vbogim á śláchetnym/ niżli bogátym á łotrem. Mącz 312c; Fides eum non tenit, sed merces, Rychliey go pożytek vymie niżli wiárá. Mącz 446b, 57c (13); SienLek 32v (2); RejAp B2 (7); GórnDworz F6 (3); HistRzym 72v (5); RejPos 40 (19); BielSat D2v; GrzegŚm 7; KuczbKat 100 (2); Azaſz nie lepiey być roſkoſzną owiecżką Páńſką niżli kozłem ſmierdzącym? RejZwierc 131, 31 (17); BielSpr 36 (2); WujJud 33 (4); CzechRozm 2v (13); PaprPan H3 (2); KarnNap A2v; Ia záprawdę tákie oſzuſty/ rádſzey bym łupieżcámi niżli kupcámi názwał/ á ten ich towar łupem [istos praedones potius quam mercatores praedamgue, quam faciunt, verius quam mercaturam appellaverim]. ModrzBaz 34v, 15 (25); SkarJedn 82 (3); KochOdpr A4 [2 r.]; Oczko 20v; SkarŻyw 13 (19); StryjKron 662; CzechEp 24; NiemObr 180; KochWz 142; WerGośc 241; BielSjem 31; KochTarn 77; PudłFr 53; ArtKanc F14; GórnRozm H3v marg (3); ActReg 139; KochCz [A4]; KochFrag 49; więcey wierz nieomylnemu ſłowu Bożemu/ niżli świerzącemu á pierzchliwemu rozumkowi ludzkiemu. LatHar 381, 110 (6); Calix, kielich/ ráczey niżli kubek ábo czáſzá/ gdźie rzecz ieſt ábo o Sákrámenćie ołtarznym/ ábo też o męce. WujNT przedm 22, Matth 11/22 (18); JanNKarKoch F4v; SkarKaz 157b (5); CzahTr C; GosłCast 37; SkarKazSej 661b (5); KlonWor ded **2v; Zwiędła iuż twoiá młodość/ gotuy ſię do Bogá/ Ráczey niźli do świátá ZbylPrzyg B2v.
Przysłowia: Bo lepiey záwżdy ſtráćić rękaw niżli ſuknią RejWiz 192v.

trwáłá bitwá długo/ ále podobno mężnieyſzy káżdy bywa ná chlebie niżli ná ſoli) áż Nowokrzcżeńcy pocżęli ſie w iámy kryć/ przez mury vćiekáć BielKron 215.

Powtórzenie: »niżli ... niż« (1): Beſpieczniéy bogu dufáć/ niżli człowiekowi/ Niż nawiętſzemu krolowi. KochPs 177.

Połączenie: »żeby ... niżli« (1): vcżćiwſza záprawdę rzecż ieſt/ żebyś ty ſam mogł obácżyć właſność rzecży tey o ktorą grá idźie/ niżlibyś záwżdy ná zdániu drugich ludźi záwiſnąć miał [honestius certe fuerit te ipsum inspicere posse rei, qua de agatur, naturam, quam ex sententiis aliorum semper pendere] ModrzBaz 13v.

β. Przy zaprzeczonym stopniu wyższym lub przeczeniu w zdaniu uwydatnia stosunek łączny: ale tak jak (10): KromRozm II f4 (3); KromRozm III D4 (4); Non possumus quin alii a nobis dissentiant recusare, Nie możemy tego nikomu obrónić [...] áby ynáczey nietrzimali niżli my. Mącz 75c; Nie mnieyſze męſtwo rzecży nábyte záchowáć/ Niżli dostawáiąc iych z pocżątku prácowáć [Non minor est virius, quam quaerere, parta tueri]. ModrzBaz 126; Nie mnieyſząć pracę ma náucżyćiel ſzkolny/ niżli ktory z tych [lekarzy, prawników] [Non minor est doctoris scholae labor atque istorum] ModrzBaz 134.
γ. Występuje po stopniu najwyższym przymiotnika, w konstrukcji z zaimkiem uogólniającym (1): przepalenie ktore cżinią doctorowie dla boleſci głoweny [!] zaſtarzałey, ieſt nalepſze złotem rozpalonym niżli żadną iną rzeczą. FalZioł III 34c.
δ. Występuje po „inszy”, „inaczej” itp. wprowadzając wyjaśnienie sygnalizowanej przez nie odmienności; atque, quam Mącz (91): niedáy ſie na takową okrutną mękę krzyżową/ ale odkupi ijnſſym obycżaiem plemię ludſkié niżli przez twé okrutné vmęcżenié OpecŻyw [80], [57]v; Ma też [piołyn morski] wonią przykrą/ ani theż ieſt thak cirpniącze iako piołyn/ á tak y moczi ieſth rozney niżli piołyn FalZioł I 127d; RejKup c5; KromRozm I Cv (2); MurzHist Ev; MurzNT 26; MurzOrt B3 [3 r.]; KromRozm II 14v; KromRozm III I6v (2); Inácżey mnie [Świata] vżywa młody niżli ſtary BielKom D7v; KrowObr 61v; BibRadz I *7; co też y v nas Krześćian to naydzie/ ktorzy gdzie indziey zbáwienia ſzukáią niżli v ſámego zbáwićielá. BielKron 260, 98 (4); Non consiliis solum et studiis dissidebamus, Nie tilko rádą ále też żiczliwością/ dálekoſmy od ſiebie rózni byli/ to yeſt ynácziyem rádzil y ynſzemum żicził niżli ón. Mącz 379c, 7a (8); RejAp Cv (8); Abowiem to co ieſt w nich [w białychgłowach]/ inákſzego niżli w męſzcżyznie/ wſzytko ſie to ku dobremu náſzemu ſciąga. GórnDworz X6v; RejPos 10v (14); BielSat Hv; RejZwierc 62v (2); BielSpr 61; gdy dáleko inſzym ſpoſobem Swiętych/ niżli ſámego Bogá wzywamy WujJud 55v, 57v (4); ktorzi ie [dobra kościelne] ná co inſzego niżli ná święte potrzeby obrácáią [qui ad alios quam ad sacros usus convertunt]. ModrzBaz 133, 15 (7); SkarJedn 350; SkarŻyw 196 (2); BielSjem 33; PudłFr 13; ActReg 164; GostGospSieb +4; KochCz Bv; LatHar 47 (2); WujNT przedm 4 (6); JanNKarKoch F3; SarnStat 363; SkarKaz 347a; Bo człowiek podobnego ſobie przyiaćielá ſzuka/ á od rożnego y inákſzego niźli on vćieka. SkarKazSej 684b, 684b.
1) Wprowadza wyjaśnienie odmienności zlokalizowanej w czasie (3):
a) Wprowadza okolicznik czasu (1): Bywáli też y Málárze co cżynili tarcże/ drzewcá/ choćia inſzym obycżáiem niżli dziś. BielSpr 9v.
b) Występuje między okolicznikami czasu (2): S tego mámy bacżytz ijże wedle ſtárego zákonu ijnych dnij niżli w ſobotę/ mogł każdy pożywatz prażma albo żyta na polu ſwégo bliźniégo OpecŻyw 59v; HistLan C4v.
ε. Występuje po „woleć” (63): OpecŻyw 13v (2); Domowe [gęsi] zaſię wolą ſie paſć albo odpocżywać niżli latać FalZioł IV 18b, I 53d; BierRozm 12; SeklWyzn 2v; RejKup K; Odpowiedział Alexander ſtarym rycerzom/ daleko wolę mieć ſtarſzych poważnoſć opatrzną/ nizli młodych pirzchliwoſć nie opatrzną [Mało eligere senum gravitatem provisam quam iuvenum velocitatem improvisam; Wolyą wybracz sztharczow cząszkoszcz opatrzną/ nyszly mlodych nyerostropną rychloszcz HistAl 1510 73] HistAl B5; MurzHist S4v; Pomnię dobrze oycá ſwego rádę/ Wolę kárność niżli ſnią mieć zwádę. BielKom E4v; Leop *B2; RejFig Aa7v; RejZwierz 32v; BielKron 109 (4); Numerato malim quam existimatione, Wolałbych pogotowiu/ niżli mniemániem. Mącz 253c, 232b (7); RejAp 194v; HistRzym 121 v; RejPos [323]v; káżdy woli ſie dobrze mieć niżli źle. RejZwierc 143v, 32 (5); WujJud 60v (2); CzechRozm 2 (3); Co ieſliże ći z ktoremi ſpráwę mamy/ wolą nam być nieprzyiaćielmi niżli przyiaćielmi [hostes nobis esse malint quam amici] ModrzBaz 104, 141v; KochPs 126; Woláłá iſz [zakonnice] ná żołądek chorżały/ niſzli ná duſzę. SkarŻyw 142, 36 (13); KochWz 141; BielSen 19; PudłFr 23; BielRozm 8; Phil F; WujNT 408; KlonWor ded **2; PudłDydo [B5]; Ktoż rządźić/ niźli z ręku pátrzáć/ też nie woli? ZbylPrzyg A3v; SzarzRyt B4v.
b. Między zdaniami i imiesłowowymi równoważnikami zdań: a nie aby, a me jak (160): wymyſláiąc ſobie nowe wiáry/ nowe vſtáwy/ nowe nábożeńſtwá/ niżli ieſt wola á roſkazánie Páná tego RejPos 29v; RejZwierc 187v; Poprawiwſzy nápuśćże Staw/ y ná Ryb [!] go dobrze/ vznaſz czáſu Spuſtu/ że będą wnim Ryby wielkié/ y dobré/ niżlibyś ié ná nowé dno wſádźił. Strum Lv; aby náſzi ile być może/ żołnierze woynę służyli/ niżliby poſtronni mieli być przyzywáni [Omnino quoad fieri potest, milites nosiri nominis potius conscribendi sunt quam externi accersendi] ModrzBaz 110v.
α. Nawiązuje do stopnia wyższego przysłówka lub przywystępującego w zdaniu głównym; [w tym do: więcej (a. więtszy) (27), rychlej (12), lepszy (a. lepiej) (7), radniej (a. raczej) (5)] (70): OpecŻyw 191v; bo yą [Maryją] vyączey ten ſromoczy nyſzly czczy/ ktory mouy a vyznaua yą bycz grzeſznyczą PatKaz I 13v; FalZioł I 87a (2); boię ſie ia bym go więcey niekarał niżliby ſłuſzało BielŻyw 82, 10; GlabGad G3 (4); Nie lepiey że [lege: lepieyże] że ſie ſmieieſz Nizli tak darmo ſzaleieſz RejJóz D3; MurzNT 61; KromRozm II a3; KromRozm III P5v; GroicPorz ee4v; Wſzák winien ociec ſwięty/ páńſtwá Krześćiáńſkye/ Opátrowáć [...] Lecżby thu rádſzey wydárł/ niżli opátrował RejZwierz 105v; BielKron 30v (3); Nimia cura deterit magis quam emendat, Zbytnia praca richley skáźi niżli nápráwi. Mącz 451a, 328b (3); SienLek 14; RejAp 2v (3); GórnDworz K4v (5); á iżby ſie podobniey niebu y zyemi wſpák obroćić/ niżliby ſie kiedy miáło wſpák obroćić namnieyſze ſłowo iego. RejPos 352v, 183 (4); KuczbKat 310; RejZwierc 72 (5); ći koniecżnie ſtáráć ſię o to máią/ áby tych vrzędow godni byli/ á iżby więcey chćieli być vcżonymi/ niżliby ſię zdáli [utque magis velint docti esse quam videri]. ModrzBaz 135, 25 (9); KochOdpr B2; záchwycony więcey niſzli ſpiąc/ vyrzał bárzo byſtrą rzekę á mętną SkarŻyw 334, [197] (4); BielSjem 3 (2); GórnRozm I2 (3); KochPij C2v; WujNT 108; CiekPotr 21.

Powtórzenia: »niżli ... albo niżli« (2): Intra legem epulari, Nędzniey żyć niżliby ſpráwnie miał/ álbo niżli yeſt vſtáwiono. Mącz 173b; RejZwierc 162v [2 r.].

Połączenia: »niżli ... ani« (1): Gdy pozwány powodá zda rychley niżli być ma/ áni też inſze powody zdáią/ tedy tákowe zdánie ieſt nikczemne. UstPraw G3v.

»iż ... niżli« (1): ták gorąco ná ſię chorągiew krzyżá świętego wzięłá/ iſz więcey płákáłá iſz cżyſtość vtráćiłá/ niſzli iſz vtráćiłá mężá. SkarŻyw 195.

»niżli ... jeszcze« (1): Ale pátrz co hárda myſl wnet káżdemu cżyni/ Rychley niżli pomoże/ ieſzcże go obwini. RejZwierz 16v.

β. Nawiązuje do stopnia najwyższego w zdaniu głównym (1): Ano tego napilniey trzebá ſthrzedz czo ſámo dobrowolnie vcieka/ á nigdy ſie iuż nie wroći/ niżli owego co nigdy s piecá nie zlezie. RejZwierc 159.
γ. Nawiązuje do „inszy”, „inaczej ” itp. w zdaniu głównym, wprowadzając wyjaśnienie sygnalizowanej przez nie odmienności; ac, atque Mącz; quam Mącz, Modrz (84): OpecŻyw 95v; FalZioł V 35v; nie nienálazł/ áby co inego ſerce myſliło niżli vſtá powiedáią. RejPs 22, 123; SeklWyzn 3 (5); RejJóz O2; SeklKat M2v; inſzey nauki ſie dzierżąc nizli tey kthoreieſmy ſie od ſwych miſtrzow náucżyli [Aliam doctrinam quam a nostris doctoribus didicimus observantes] HistAl I4v; KromRozm I E3; KromRozm II b3; KromRozm III G6v; Diar 52; Ieſliby wam kto inſſą Ewángelią przepowiádał/ niżli thę ktorąśćie przyięli [Si quis vobis evangelizaverit praeter id quod accepistis]/ przeklętym niechay będzie. BibRadz Gal 1/9; RejZwierz 67v; BielKron 200v (4); Ne sim salvus si aliter scribo ac sentio, Day bych boże zdechł yeſli ynáczey piſzę niżli dzierżę. Mącz 243b; Alio vorsum dixeram non eo quo tu insimulas, W ynſzym ſpoſób to był rzékł niżli ty ciągnieſz/ rozumieſz/ wiedzieſz. Mącz 394d, 1d (10); RejAp BB6 (5); nieiáko dozwolić/ żeby [...] záwdy cżyniły [białe głowy] opák/ niżli przyſtoi. GórnDworz T8v, Q3; RejPos 30 (19); HistLan C4 (2); RejZwierc A3v (3); wſzákże ſędzia zá pewne wie/ że tá rzecż inácżey ſię w ſobie ma/ niżli ktora ſtroná dowodźi [aliter se habere, quam ab alterutra partium probatum est] ModrzBaz 90, 8v (6); KochPs 47; SkarŻyw 520 (4); Odpowiedźiał mu Węgrżyn/ v nas to wielka ſromotá/ gdyby ſię kto zá inego niśli ieſt vdáwáć miał GórnRozm E4; WujNT 470 (3); SarnStat 1161 (2); CiekPotr B2v.
1) Wprowadza wyjaśnienie odmienności zlokalizowanej w czasie (3): Alium censes esse nunc me atque olim cum dabam, Zá ynſzego mie dziś maſz/ niżli ná ón czás gdymćy dawał. Mącz 262c; Alia est ratio nostrorum temporum quam olim, Ynſzy yeſt ſpoſób náſzych lat niżli przed tym był. Mącz 347b; BielSpr 31v.
δ. Po przeczeniu w zdaniu glównym uwydatnia stosunek łączno-porównawczy: ale ten, który (1): Bo nie inſze rzeczy piſzemy wam/ niżli ktoreśćie czytáli [Non enim alia scribimus vobis quam quae legistis] WujNT 2.Cor 1/13.
A. Wprowadza składnik przeciwstawienia uwydatniając kontrast z tym, co być (nie) powinno: zamiast (226):
a. Między częściami zdania, także mającymi charakter oznajmień (bez formy osobowej czasownika) (126): Niewádzić drugdy przećierpieć/ Máłey krzywdy nizac nie mieć: Niżli dla vporney kaźni/ Mnogich nábyć nieprzyiáźni. BierEz O4v; ſwięti Ambroſzi dopuſcza oſtatek dnia ſwiętego w robocie ſtrawyc [...] niſliby iake zbitki czynic. SeklKat G4; RejKup o6v; Fortunny to co w ſzcżęſciu/ myſli o przygodzye/ Niżli w ten cżás gdy gore/ pytáć ſie o wodzye. RejZwierz A5v; BielKron 116v; RejZwierc [233]; SkarKaz 456a.
α. Występuje po stopniu wyższym przysłówka lub przymiotnika; quam Vulg, Mącz, Modrz [w tym po: lepiej (50), więcej (a. więtszy) (6)] (68): BierEz N; MetrKor 40/ 817; lepieyby miedzy ſobą niemiec tego ludu żidowskiego, niżli tak gi miec iako ieſt v nas, bo lichwią WróbŻołt [S6]v; SeklKat E2 (2); HistAl F7; MurzHist R4; Diar 68; RejWiz 69 (6); Leop Eccle 5/4 (4); Lepiey ieſt ſłucháć fukánia człowieká mądrego/ niżli ſłucháć pieśni ludźi ſzalonych [Melius audire increpationem sapientis, quam vir audiens (marg) quod vir audiat (–) canticum stultorum]. BibRadz Eccle 7/6; BielKron 58; Fuerat praestabilius ubivis gentium agere aetatem quam huc redire, Dáleko lepiey było gdzieſzkolwiek bądź mieſzkáć niżli ſie tu náwróćić Mącz 419d, 419c; RejAp 28; HistRzym 86v; RejPos 46 (4); RejZwierc 42 (8); áby y śpiewał [zakonnik] y nieprzyiaćiele bił Kościołá świętego/ pobożnieyſze by tho były Preces/ niżli nálewáć feces BielSpr c; WujJud 210v; WujJudConf 210; mieć to ná bacżeniu/ ieſli te kráiny w ktorych woyná ma być ſą ták dálekie/ iżby z więtſzym pożytkiem Rzecżypoſpolitey było/ pieniądze ná nię złożyć/ niżli ludźi ſwe od śiebie przez ták dálekie źiemie poſyłáć [ut magis sit e republica illas contribuere, quam militem a se ... mittere] ModrzBaz 125v, 87v; SkarŻyw 4 (5); CzechEp 62; WerGośc 209; BielSjem 21; BielRozm 27; widząc [zbrodzień] wrzkomo zdrowſzą rádę ſobie/ pomściwſzy ſię vćiec ná Niſz/ niżli po wywołániu tułáć ſię po prżyiáćiołách GórnRozm B4v; Iárzynę łácniey wypleć/ niżli ią kupowáć cudną ná naśienie. GostGosp 106; LatHar 138 (2); Miał Piłat ráczey vmrzeć/ niżli gwoli ktoremużkolwiek człowiekowi/ ná śmierć niewinnego Páná ſkázáć. WujNT 184, Matth 18/9 (6); SkarKaz 7b (6); CiekPotr 9; GosłCast 47.
β. Występuje po stopniu równym (1): Dobrzeć teſz tobie iednookięm wniść ku żywotowi niſzli dwie oczy maiąc/ być wrzuconęm wogień piekielny [pulchrum (marg) bonum (–) tibi est unoculum in vitam intrare, quam duos oculos habentem iaci in gehennam ignis; Lepieyći ... á nizli BibRadz] MurzNT Matth 18/9.
γ. Występuje po „woleć” (50): BierEz Hv (4); BielŻyw 57; Wolałbych z nimi nędzować, Niźli tu z tobą mędrować. BierRozm 5; Ba wieręć ia wolę zdrowie Nizli ſobie ſwiat zamotać A głowę prawie skłopotać RejJóz C8v, I3; SeklKat Z2v; RejKupSekl a3v; KromRozm I L2; RejZwierz 13v; BibRadz 1 156a; BielKron 2 (2); Inhoneste optavit parare hic divitias, potius quam in patria honeste pauper vivere, Woláłá ſie tu nieuczćiwie bogáćić/ Niżli domá vczćiwie w vboſtwie żić. Mącz 266d; GórnDworz Aa5v; HistRzym 86; A ſnadźby ſie był wolał nigdy nie národzić [...] niżli wpáść w tákie ſrogośći á ná tákie pomſty á vpadki ſwoie RejPos 335v, 106v; BielSat G2v [2 r.] (3); RejZwierc 76v (6); BielSpr 28v (2); KochMon 20; CzechRozm 161v; drudzy vrzędow ná ktorych ſię proznuie vżywáć woleli/ niżli ſię w ſpráwy prácowite wdawáć [honoribus ociosis uti maluisse, quam operosis negotiis implicari]? ModrzBaz 132v, 65v; SkarŻyw 74 (6); BielSen 16; WujNT ktv; SkarKaz 121b (3).

W połączeniu „woleć” z liczbą wyrażającą mnóstwo (2): Millies oppetere mortem maluissem quam illa pati, Wolałbych tyśiąc rázów vmrżeć niżli to cierpieć. Mącz 221c; Ale mu ſtale ſwoy vmyſł oznaymiał: iſz by wolał tyśiąc śmierći podiąć/ niſzli by miał prawdy poznáney odſtąpić. SkarŻyw 75.

Przysłowie: wolał Kiszek nie mieć wZoładku nizli sąsiada wewsi ActReg 129 [cf Odpowiedzał Floryan [Szary królowi Łokietkowi na polu bitwy]: Miłośćiwy krolu nie toć [wywleczone jelita] ieſzcże męká ále kto ma złego ſąſiadá we wśi. BielKron 373].

Połączenie: »że ... niżli« (1): woleli że im odlicżono to co zá co ſtało/ niżli ku oſiádłośći ſwey znowu przyść. Phil Q4.

b. Między zdaniami i imiesłowowymi równoważnikami zdań (100): Botz potrzebno aby ieden cżlowiek vmarl/ niżliby wſſytek lud miál zaginątz OpecŻyw 82v, 69v; Vwielbiłes Alexandra mowiąc iż on vſiłuie wniſć do Perſidiey/ niſlibyſm y [!] mieli iego Elladę oſięgnąć [Magnificasti Alexandrum dicens guod ille exardescit ingredi Persidiam quam nos Elladam ocupare] HistAl E; płákáli wołáiąc po vlicy/ áby ſie dáli ná łáſkę nieprzyiacielom niżli ſie ſámi mamy ieść przećiw zakonowi wyſtępuiąc. BielKron 147, 3322; RejPos [105]; Bo ták mądrzy powiedáli/ Iż nigdy nie żałowáli/ Kiedy poććiwie milczeli/ Niżli bełkocąc łgáć mieli. RejZwierc 233v; Temu lepiey ieſt ożenić ſie/ niżliby ſie miał vſtáwicżnie w błocie wáláć. WujJud 210v.

Polączenie: »pierwej ... niżli« (2): SkarJedn 164; Dopuść ſobie y wſzytkę máiętność pierwey zgubić/ niſzliby ſię cżartu w iego czárách korzyć miał. SkarŻyw 36.

α. Nawiązuje do stopnia wyższego przysłówka lub przymiotnika występującego w zdaniu głównym [w tym do: lepiej (a. lepszy) (31), radszej (a. radniej a. radszy) (17)] (65): ſzkodę aby radſzey cirpiał niżliby nie ſprawnie czo ziſkać miał BielŻyw 10, 34; MiechGlab 54; RejPs 131; RejJóz C5v; Bych to był pánu ſwyemu [!] Dawno dał wopieke jemu. Lepiey bych był natem wygrał Nyżli czom tych báſnij ſluchał. RejKup n6; HistAl C7; GroicPorz mm2; RejZwierz 46v; BielKron 40v (5); Mącz 194d; RejAp 78v (2); GórnDworz I7 (2); Przeto wiedz to Oycże iżebych rádſza vmárłá/ niżlibych táki vcźynek [!] vcżyniłá HistRzym 8, 86; RejPos 32v (16); BielSat Dv; A ſłuſznieybychmy ſie ſámi winowáć mieli/ niżli iż winuiemy przyrodzenie. RejZwierc 157, 29v (8); BielSpr 9 (2); Strum F2; A zaż nie ſpráwiedliwſza rzecż byłá/ áby vrząd tego [...] ſkarał karániem práwu Bożemu przyſtoynym/ niżli áby miał przyść w ręce zábijce [An igitur non aequius erat magistratum de isto ... poenam sumere legi divinae congruentem, quam ut veniret in manum interfectoris] ModrzBaz 79v, 22 (3); gdy iey Papieſkim rozgrzeſzenim od ſlubow wiecżney cżyſtośći grożono/ rzekłá: rychleybych ſobie nos y vſtá vrznęłá y ocży wyłupiłá/ niſzlibych ná ktore małżeńſtwo zezwolić miáłá. SkarŻyw 161, 294; BielSen 6; BielSjem 4 (2); BierRozm 24; GórnRozm Mv; GostGospPon 169; Pożytecznieyby mu było/ gdyby młyńſki kámień záwieſzono ná ſzyiey iego/ y wrzucono go w morze; niżliby miał zgorſzyć iednego z tych málutkich [Utilius est illi, si lapis molaris imponatur circa collum eius ... quam ut scandalizet unum de pusillis istis]. WujNT Luc 17/2, Matth 5/30 (4).

Połączenia: »iż ... niżli« (6): BielKron 71v; ſzedſzy do morzá wrzućił ie [złoto] w głębokośći/ powiedáiąc: Iż lepiey iż ia ciebie vtopię/ niżlibyś ty mnie vtopić miáło. RejZwierc 38, 56 (5):

»że ... niżli« (1): powiedáiąc iż lepiey że leden [!] zginie niżliby wſzyſcy zginąć mieli RejPos 104v.

β. Nawiązuje do „woleć” podanego w zdaniu głównym; quam Mącz, PolAnt (25): woli [bóbr] cżeśći oſtradáć/ Niżliby miał y gárło dáć. BierEz S3v; GlabGad O5v; SeklKat Z3; Bo ia/ bych vmrzecz wolała Gdy będę nierząd vydzyala. Nizly bych go miała ſczyrpyeċ A ſnaċ bych ſmierċ wolała mieċ. RejKup d8; LubPs bb4v; BielKron 442v; GórnDworz N3v; RejPos 46 (3); Bo będzie drugi wolał gdzie w cieniu pod dębem leżeć/ álbo w kofel náględáć/ niżliby ſie tym co ieſt iemu potrzebnego álbo pożythecżncgo páráć miał. RejZwierc 113, 76v (4); WujJud 247v; BudBib Dan 13/23; woleliby áby więtſza onych niemocnych cżęść pomárłá/ niżli áby on lekarz vdźielił náuki ſwey [mallent maximam illorum aegrotantium partem perire, quam ut ille impertiret doctrinam ... medendi] ModrzBaz 92; iedno bych był wolał wſzytki ná świećie ćięſzkośći y nieſzcżeśćia ćierpieć: niſzli że mię tá iedná rzecż podkáć miáłá SkarŻyw 304, 242; GórnRozm I2; ActReg 86; Woleliby ſnadź byli więźniámi zoſtáli/ Niżli ſię ſrogiey śmierći pod koſze doſtáli. KmitaSpit C5v; CiekPotr 4.

Połączenia: »iżby ... niżli« (2): RejAp 133; Ut vel perire maluerit quam perdere omnia, Izby też raczey wolał zginąć niżliby wſztiſtko vtráćić miał. Mącz 478a.

B. Wprowadza zdanie współrzędne przeciwstawne: ale (5): przichodzyly dwa tatarzi z oczakowa dla odyſkywanya czeladzy ſwej, nyzly myedzi thą czeladzyą ktorą mnye panowye podawaly ony tey czeladzy swej nyenalezly LibLeg 11/107v, 10/98; Od Acceſſorii ktore nienioſſą vieczney vtraty rzeczy glowney [...] na tęn czas od takovych niema bycz rvſſenie ſzędziego, alie na ſzędziego decreczie ma przeſtacz, nizly od takovych acceſſorii [Alioqui a talibus accessoriis; ále od tákowych rzeczy JanStat 647] ktore wſſobie nioſſą Zyſk y ſtratę glowney rzeczy [...] mozego rvſſycz na viecze vedlia obyczaya prava a ſtatutow ſtaradawnych ComCrac 16v; Iſćieć ſkarbu nie vmnoży Niżli to ná ſſyię włoży (marg) Koſzt około białych głow (‒) RejRozpr H3; Lepſze Konie do Rydwaná Pániey záprzągaćie/ Niżli kiedy trzebá pod ſwoy/ żywot go nie maćie. BielSpr b2v.
3. Uwydatnia stosunek czasowy (501):
A. Wprowadza zdanie podrzędne czasowe lub oznajmienie określające czynność późniejszą w stosunku do zawartej w zdaniu głównym: zanim, kiedy jeszcze nie; ante Mącz; antequam PolAnt, Mącz; priusquam Mącz, Modrz [w tym: w antepozycji (93), w interpozycji (119), w postpozycji (255), użycie słownikowe (5)] (472): A przeto niżli ſie rozeydziemy/ dokonáymy tego OpecŻyw 82v; PatKaz III 116; Też z wierzchow Topoley niżli by liſcie s ſiebie wypuſciła/ cżynią maſć w aptekach FalZioł I 104c, I 129c (7); BielŻyw 109; GlabGad F6 [2 r.] (4); MiechGlab 48; WróbŻołt ff8v (2); wydrzy mię ſtey głębokoſći náwálney niżli by mię práwie do końcá pogrąziłá. RejPs 101, 196v; ComCrac 15v; RejRozpr D4v (2); ConPiotr 35; Więcz od niey [aquae vitae] pocżynaią Nizli ſie przeżegnają Ani ſie pozdrawiaią Ni winſzuią. LudWieś B5v, B4; SeklWyzn e4v; RejJóz B6 (4); SeklKat V v; RejKup o7 (6); ZapWar 1550 nr 2666; záwſcięgni ſwoie rozgniewánie Abych wżdi troſſkę ochłodnął niżli s ſwiátá zeidź mam LubPs L; GroicPorz m4v; RejWiz 128 (4); OrzList e4; RejZwierz 114v (3); Od wieku byłám [Mądrość] poſtánowioná/ y od początku niżli była źiemiá [a capite ab initiis terrae (marg) ante tèrram (–)]. Gdy ieſzcze nie były przepáśći ieſtem národzona/ y poki ieſzcze źrzodłá nie obfitowáły wodámi. BibRadz Prov 8/23, Tob 10/12 (3); Ceſarz potym dał im odpowieć piſáną iáko prośili/ iż on wie wſżytko co ſie tam działo niżli oni przyiácháli BielKron 207; A ták on dzyeń rádą y orácyámi tymi ſzcżedł niżli iedli. BielKron 414v, 5 (41); Mącz 11a (12); OrzQuin O4v; SienLek 18v (3); RejAp 133; HistRzym 7v (2); RejPos 60 (4); HistLan E4v; Ale niżli tey woyny ſtroyney docżekamy/ Pewnieyſzą ná káżdy rok ná zapłociu mamy. RejZwierc 250v, 25 (12); ModrzBaz 34v (2); SkarJedn 134; KochPs 108; vmieią ony [niewiasty hebrejskie] ſamy ſobie bábić/ á niſzli przychodziem do nich/ rodzą. SkarŻyw 477, 91 (9); WisznTr 18; KochPam 86; PudłFr 79; ArtKanc D12 (2); KochPropKKoch 3; KochWr 40; GrochKal 27; GórnTroas 65; GrabowSet [F4]; KochFrag 21; WujNT przedm 41 (3); SarnStat 389; SkarKaz )(4 (2); bodaieś ſzyię złąmał [!], álbo Przepadł był: niżliś ná zad wroćił ſię ty dźiádu. CiekPotr 75; KlonFlis F4; SapEpit [B2]v; Niżli miecż w ſię wráźiłá/ thy oſtátnie ſłowá Przerzekłá PudłDydo [B6], B3.
Przysłowie: Niżli śię maſz mśćić/ trzebá myślić. BierEz O4.

Powtórzenia: »niżli ... albo (i) niż« [szyk zmienny] (2), »niżli ... (a, i) niżli« (6), »niżli ... niż ... niż« (1): LubPs T6; BibRadz Ps 90/2; Dum moliuntur, dum comuntur annus est, Niżli ſie námyślą/ niżli ſie vbiorą rok przeydźie precz. Mącz 229c, 104c; gdy tego [...] nawięcey potrzebá było/ niż ſie Chriſtus y Ewánielia oſłáwiłá/ y niżli to iáſnie ludźie poználi CzechRozm 186v; Piérwéy niżli góry wſtáły/ Niż źiemiá/ niż okazáły Krąg niebieſki ieſt ſtworzony/ Tyś ieſt/ boże nieſkończony. KochPs 136; LatHar 640; WujNT 456.

Połączenia: »do tego czasu (...) niżli« (2): proſſę á vpominam/ ábyśćie do tego cżáſu byli w iednośći kośćiołá/ á nowych wiar ſobie nie vſtháwiáli niżli Koncylium będzie. BielKron 208v; Tu okázuie Duch ſwięty/ iż do tego cżáſu niżli ſobie Pan vcżyni końcá onego [...] iż muśi zwirzchność ſwoię záwżdy rozſzyrzáć RejPos 232.

»niżli ... drzewiej«, [»drzewiej niżli ... tedy«] (1): Wſzelkie párchy [...] niżli ié czym námázowáć będźieſz/ drzewiéy roſołem álbo moczem vmyway. SienLek 180v; [Od pocżąthku źiemſkiego okręgu/ drzewiey niżli [antequam] ſtánęli gránice ſwiátá/ pierwey niżli [antequam] wiały zebránia wiátrow ... y przed tym niżłi [!] [antequam] były vtwierdzone poruſſone mocy ... poki ieſſcże nie [antequam] wydawáli gorącá piece w Syon ... y niż [antequam] byli piątnowáni ći co wiárę ſkárbili: tedym ia [Bóg] myſlił [tunc cogitavi] Leop 4.Esdr 6/1 (Linde)].

»niżli ... iż« (2): Nyech ſie sſtáną yáko ſiáno/ ktore gdy vpádnye/ Pirwey niżli Słońce zaydzye/ iż vwyędnye ſnádnye LubPs dd; myſlę o tym ſrogo/ Iż niżli trzydzieśći lat do końcá przeminą/ Ledwe iż ći nędznicy nie wſzyſcy poginą. RejZwierz 33v.

»jeszcze (pirwej) (...) niżli, niżli (...) jeszcze« (5:2): Moẃił z ſobą niżli ſkonam/ Ieſzcże wżdy też ludzi poznam. BierEz Hv; OpecŻyw 111; RejFig Cc4; KOnrad [...] ná Ceſárſtwo wybran/ ktory niżli ieſzcże od Papieżá był koronowan/ wypráwił ſie z Lodwigiem krolem Fráncuſkim przećiw Sárácenom BielKron 181, 448v; RejPos 232; SkarŻyw 383.

»jeszcze (a. pierwej) niżli ... już« (5): zaprawdą ta myla panna pyeruey nyſzly lucyfer zgrzeſzyl ona yuſz laſką bozą nalaſzla PatKaz II 69, 24 (3); A pomni co Ewányeliſtá piſze/ iż ieſzcże niżli doſzli do kápłanow/ zá wiárą ſwoią/ iuż byli ocżyſcieni. RejPos 216, 214v.

»jeszcze niżli ... zawżdy« (1): Iż ieſzcże niżliś był podłożył fundámentá pod wizytki gory/ záwżdym ia był s tobą. RejPos 232.

»napierwej (a. [napirwyj]) niżli, (jeszcze) niżli ... napierwej« (2:1): PRzymiot ieſt ziele ktore ieſt rzecżono połacinie/ Senecion/ iakoby napierwey niżli kthore inſze ziele ſtharzeie ſie FalZioł I 140a; Ieſzcze niżli pocznie Staw ſpuſzczáć/ zbuduy mu v niego napiérwéy Dóm Strum K4v; KlonWor 15; [gdyſs to yeſt byeg prawa poſpolitego, yſſ napirwy, nyſſli ſzye czo dzyacz ma spoliatus debet rèstitui ZapWpol 1531/2].

»naprzod (a. (w)przod) (...) niżli« (8): LibLeg 10/60; ComCrac 14; KrowObr 124v; Nam honores petituri assistebant curiae foribus et consilii publici spectatores antequam consortes erant, Naprzod tylko prziglądáli yáko co ſpráwowano w rádzie niżli ye do rády brano, niżli mieli głos w rádźie. Mącz 403c; SkarJedn 119; Bogdaybym był w przód zginął niżlim tákié dáry Bogu memu obiecał. ZawJeft 41; LatHar 130.

»niżli ... oto« (2): Ale niżli dokończył ſłow tych/ oto Rebeká corká Bátuelá [...] wychodźiłá [antequam complevisset loqui, et ecce Ribcah egrediens] nioſąc wiádro BibRadz Gen 24/15, Gen 24/45.

»pi(e)rw(i)ej (a. pirwyj) (...) niżli, niżli ... pirwej« = antequam Vulg, PolAnt, Mącz, JanStat; prius quam Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, JanStat (183;9): ZapWar 1520 nr 2243; Mądryć wſyſtkiego pokuśi/ Pierwey niżli broń wźiąć muśi BierEz Sv, D4v (3); OpecŻyw 20 (13); poſzwyączyl {m}yą duch ſzwyąty oth uyekow pyerwyey nyſzlym ſyą począla wzyuoczye mey mathky PatKaz II 68v, 25 (5); FalZioł I 69a (3); BielŻyw 15 (2); GlabGad I4v; WróbŻołt 118/67; LibMal 1543/70; LibLeg 11/186; SeklKat O (2); A toć wám odtychmiáſt powiedám/ piérwyi niſzli śię sſtanie [dico vobis ante fieri (marg) prius quam fiat (–) MurzNT Ioann 13/19; BielKom C4 (2); LubPs T6; GroicPorz p4; KrowObr 59; wyćiągniże Ieremiaſzá Proroká z dołu pierwey niżli vmrze [leva Ieremiam prophetam de lacu, antequam moriatur; wyćiągni ... z ſtudniéy niżli vmrze WujBib]. Leop Ier 38/10, Gen 41/50 (14); KochZuz A4v; BibRadz Gen 27/33 (3); też [Jagiełło] niżli z domu wyſzedł/ pierwey nogą kołko zákryślił BielKron 387, 14 (18); KochSat [B4]; Mącz 53b (7); SienLek 14v (2); GórnDworz K2v; HistRzym 30 (4); RejPos 33v (5); RejPosWiecz3 98v [2 r.]; BielSat D4; KuczbKat 35 (2); RejZwierc 97v (2); WujJud 66v; RejPosWstaw [413]; BudBib Dan 13/42; Strum E3; BiałKaz C4; CzechRozm 166; Niebierzćie zapłáty/ áni zá gárdło od mężoboyce [...] áni zá to áby ſię mężoboycá do domu wroćił/ pirwey niżliby nawyżſzy offiárnik vmárł [Ne precium recipitote, nec ob vitam ab homicida ... nec ob domum reditionem, ante mortem summi pontificis] ModrzBaz 79, 21 (11); SkarJedn 86 (3); KochPs 132 (2); SkarŻyw 69 (4); KochTr 21; KochFr 128; KochPieś 19; BielRozm 30; KochWr 21; GostGosp 94 (2); LatHar 4 (9); Gdy bylá poślubioná mátká iego Mária Ioſophowi: pirwey niżli ſie zeſzli/ náleźioná ieſt brzemienna WujNT Matth 1/18, s. 4 (37); SarnStat 892 (4); SkarKaz 457b (4); SkarKazSej 679a; PudłDydo A3v; SzarzRyt C2.

»pierwszy niżli« (1): práwá żóny iego ieſliby ie miáłá piérwſzé niżli ten vczynek [zabójstwo] sſtał ſie/ niwczym nienáruſzáiąc/ gdyż nikt niewinien pokutować zá drugiégo. SarnStat 1171.

»(dawno a. dobrze) przed tym (a. przed tem (czasem)) (...) niżli, (jeszcze a. pierwej) niżli ... (tedy) przed tym« = antequam Vulg, PolAnt, Mącz (44:2): OpecŻyw 17v; Weſzmymy tu przyklath yze kaplany pyeruey nyſzly czyalo boze ofyarouacz mayą A tedy przet tym byuayą poſzwyączeny od byſkupa PatKaz II 37v, 27v; HistJóz A2; FalZioł I 10c (2); A gdzieby tęn tez męzoboicza zabiwſſy vmarl przedtem czaſſem nizliby bel kv prawv pocziągnion tedy dzieczi [...] vchodzą telko ſiedzenia vieze ComCrac 16, 15v; LibMal 1546/112 (2); Przed tym theż to było/ nizli Xerſes krolował w Perſidiey [Ante siquidem quam Xerses regnaret in Persida] HistAl G7v; GroicPorz iv (2); Leop Gen 36/31; BibRadz Prov 8/25; niżli [Eneas] do Włoch przyſzedł/ pytał przed tym bogá Apoliná o ſwoiey ſpráwie iáko ſie mu potocży. BielKron 60v, 175v (7); Ante tubam, Przed tym niżly zátrąbiono. Mącz 11a; Pridie quam occideretur, Dzień przed tym niżli był zábit. Mącz 321d, 236b (5); OrzQuin V2; HistRzym 35; RejPos 9v (4); HistHel D3v; Strum Fv (2); CzechRozm 20; Są tácy/ ktorzi dźień przed tym niżli ná vcżtę idą [pridie quam convivia ineant] purgácyą biorą/ áby záś ná mieyſce iákoby prozne więcey pokármu tkáli ModrzBaz 52; SkarJedn 134; SkarŻyw 35 (2); KochDz 108; WujNT 298 (2); SarnStat 841; CiekPotr 34.

»przed czasem, niżli« (1): aby paniey rodzączey nieprzynękała [baba] w praczowanie wielkie przed cżaſem niżli ſie dziecię ku wyſzciu wydaie FalZioł V 20b.

»niżli ... przedsię« (1): Iednák niżli ćię [ksiądz] rozmachnie Przed ſie tá rzecz mieſzkiem pachnie. RejRozpr A3.

»przedzyj niżli« (1); przedzyi niſzly do piekła s ſtąpię/ abych wám był na przykład MurzHist Iv.

»rychlej ... niżli« (2): [Skanderbeg] rzucił ſie do ſwoich áby ſie rychley potkáli niżli [Turcy] ſpawcę inſzego wybiorą. BielKron 248v; RejPos 242v.

»(naprzod a. pierwej) niżli (...) tedy« (9): pierwey niżli cżego [dzieci] vſty ſwemi vkuſzą/ tedy korala cżyrwonego wziąwſzi [...] zetrzeć gi czo nalepiej á włożyć gi w vſta dziecięciu FalZioł IV 52a, V 83v; KrowObr 119; Pierwey niżli ſię gory zſtáły/ y niżliś wykſztałtował żiemię y okrąg ſwiátá/ tedyś ty ieſt Bogiem od wiekow áż ná wieki [Priusquam montes nascerentur, et formares terram, et orbem et a seculo usgue ad seculum tu (marg) es (–) Deus]. BibRadz Ps 90/2; BielKron 209v (2); ſmierć ktora żadnemu nieprzepuſzcża/ á niżli ſie nádziewam tedy prziydzie HistRzym 94v, 131v; RejPos 13.

»(wnet jeszcze) niżli ... tym (czasem)« (6): RejRozpr D3; BielKron 217v; iż więc práwie przymawiáią tłuśći chudym: Niżli ia ſchudnę/ tym ty zdechnieſz. SienLek 18v; iż im Pan nic więcey nie rzekł iedno áby ſzli á vkázáli ſie kápłanom. A wnet ieſzcże niżli byli doſzli tym ſą ocżyścieni. RejPos 214; Ten liſt/ niſzli ieſt do wyſpu przynieśion: tym cżáſem poſłał do Nereuſzá y Achileuſzá on Aurelian SkarŻyw 437; KochWr 36.

»niżli ... wnetże« (2): FalZioł IV 3c; z zápalenim do niey idąc/ niſzli ſię cżyſtego ćiáłá iey dotknął/ od Cżártá wnetże zámordowan ieſt SkarŻyw 69.

a. Wprowadza oznajmienie (bez formy osobowej czasownika) (8): Bo iuż dziś muśi tydzień myſlić/ kramy y ápteki zwiſzowáć/ trzy kroć ſie żydowi ſpowiádáć/ niżli do ſiebie przyiacioły zwabić. RejZwierc I90v.

Połączenie: »pi(e)rwej (...) niżli« (7): OpecŻyw 111; Tabellae resignatae sunt prius quam redditae, Liſty pirwey odpiecżętowáne ſą niżli oddáne. Mącz 392d; Mądremu pirwey wſzego przyſtoi ſkoſztowáć/ Niżli ſię mieć do broni/ á huffy ſzykowáć [Omnia prius experiri quam armis, sapientem decet]. ModrzBaz 104; WujNT 184 (2); gdy tákie weźmie od W.K.M. ćwiczenie/ áby ſię pierwey człowiekiem być poznał/ niżli pánem y ſynem krolewſkim. SkarKaz )(4, 421a. [Cf 1. A. α., gdzie „niżli” występuje po okoliezmku czasu].

B. Czynność określona w zdaniu podrzędnym wprowadzonym przez „niżli” wyznacza kres trwania tej, o której mowa w zdaniu głównym: do momentu aż [w tym: w antepozycji (4), w interpozycji (2), w postpozycji (20), użycie słownikowe (2)] (28): á niżli [jagnięta] mocz wezmą/ może ie w ſtayni otrębami albo mąką ięcżmienną albo drobnem ſiankiem karmić aż ſie z maciorami ieſć imą. FalZioł IV 1d; Cżemu owoc niżli dozrzeie bywa nie ſmacżny á gorzſki, gdyż dozrzały ſłodki bywa á wdzięcżny. GlabGad C7; vderzył w nocy po kſiężycu ná Tureckie woyſká/ gdzie ich wiele pobił bez ſwey ſzkody niżli ſie ſprawili/ á gdy ſie ſpráwili vſtąpił BielKron 248, 13v (9); Dum haec dicit abiit hora, Nizli to wyrzekł godźiná przeſzłá. Mącz 104c, 158a; HistRzym 29v (2); iáko on [Bóg] długo cżekał onego nędznego narodu ludzkiego/ niżli ie potopem pokáráć racżył. RejPos 195v; RejZwierc 26 (3); BielSpr 8v (2); Strum K2v; iákim tribem rzeczy ſye toczyły Niżli oboie woyſká ku ſobie przybyły? ZawJeft 12; KołakCath C; V dworu też záś wytrwaſz mieśiąc Ruſki/ Niżli przybiją ná drzwi reieſtr Pruſki. KlonFlis H3v.

Połączenia: »dotąd, niżli« (1): Ia ieſzcże poydę dáley gdźie Dotąd niżli Słonce zaydźie. MWilkHist K2.

»jeszcze ... niżli« (1): chcąc mu ſpuśćić zamki kthore ieſzcże dzyerżał/ niżli mu ich Mátyaſz wydárł BielKron 393.

»pierwej niżli« (1): I zbudował Vryáſz Kapłan ołtarz: ná wſſem ták iáko był roſkazał Krol Acház z Dámáſſku/ pierwey niżli przyiáchał Krol Acház z Dámáſſku/ wſſyſtko Vryaſz Kápłan ſpráwił [ita fecit sacerdos Urias, donec veniret rex Achaz de Damasco]. Leop 4.Reg 16/11.

C. Wprowadza zdanie podrzędne czasowe z czynnością równoczesną: kiedy (1): ſprawczi zamkv oczakowskyego [...] themv konya bilo wzyetho za tego konya tyſſyącz dzyenych dano. nyzly yam pytał przed pani za tegoz konia ostatek pyenyedzi kto ma placzycz Zid yeden powyedzial na granyczi Ia z oczakowſkymy lvdzmy ſye wydzyal [...] ony ſemną vmowę pewną othego konya vczinyly LibLeg 11/108.
4. Uwydatnia stosunek warunkowy (8):
A. Wprowadza zdanie podrzędne warunkowe: jeśli(by), gdy(by) (3): Iuż cie cżynię ſwem skarbom na wſzem podskarbiego Sżafuy że ie [...] iuż według twey myſli Niżli by ty złe lata potym na nas przyſzły RejJóz L; Ale y tą roſkoſzą/ wolą one dáć o zięmię/ á nie záchowáć ſie temu/ kogo podcżás s ſerczá miłuią/ niżliby ſie do woley lámentem vſtáwicżnym iego nácieſzyć niemiáły. GórnDworz Dd3; doſyć ieſt nam wierzyć nieomylnym obietnicam [...] Páná ſwego/ ktore niżliby ſie odmienić miáły/ muſiałby ſie pirwey wſzytek ſwiát odmienić á w niwecż obroćić RejPos 270v.
B. Wprowadza zdania i oznajmienia warunku wyłącznego, chyba (żeby), jeśli właśnie nie (5): Więc gdy inácżey[bóbr] nie może zbyć/ Niżliby ſie śmiał dáć zábić. A wie iże to prze ſtroie/ Zęby vgryźie oboie. BierEz S3v; RejJóz C7v; Czego boię ſie że nie okażećie. Bo nie ieſteśćie Proroki/ áni ſynowie Prorokow/ niżli żeby onych o ktorych nápiſano: Biádá Prorokom ſzalonym WujJud 39v.
a. Wprowadza oznajmienie (2): Prozno ten pratzuie/ kto mnimá ſie tznot doſtępitz/ niżli v tznot mnożyciela/ to ieſt v pana Iezuſa OpecŻywPrzedm C4; RejZwierc 158.
5. Uwydatnia stosunek skutkowy, wprowadzając zdanie podrzędne skutkowe: że (2): Niechciał tego miły Bog ábych ia był ieſzcże v bárwirzá álbo v Doktorá leżał/ álbo z woyny nie przyiechał/ niżli mię to potkáło. RejZwierc 152; Ieſliby ſie też tráfiko [!]: iżby ták prędko nieprzyiaćiel nádćiągał/ niżliby woyſká álbo obozu ták prędko niemogł dobrze poſtánowić/ tedy [...] roſkázáć wyiecháć [...] á zádzierżeć ie na ſobie áżby ſie mogli ſpráwić dobrze BielSpr 8v.
*** Bez wystarczającego kontekstu (4): BielŻyw 70; Qnam niżli Mącz 1d, 19b (3).
II. Partykuła w funkcji ograniczającej: nawet (1): káżdey rzeczy pomiernie vżyway á roſtropnym vważeniem/ boć ſie tám rychley o prawdę rozgniewáią/ niżli chociay byś co cudnym á niedomyſlnym pochlebſtwem záfárbował. RejZwierc 25v.

Cf NIEŻLI, NIŻ, NIŻELI, NIŻLIBY, NIŻLIĆ, NIŻLIŻE

MK