[zaloguj się]
[pdf]

NOZDRZA (136) sb

nozdrza f (32), nozdrze n (7), nozdro n (1), nozdrza a. nozdrze (96); nozdrza OpecŻyw (3), March1, GlabGad (5), BielŻyw, KłosAlg, BielKron (7), BudBib (4), SarnStat (3), PaxLiz, RybGęśli; nozdrze GliczKsiąż, Leop, KarnNap; nozdro KochPs; nozdrza : nozdrze FalZioł (3:1), BibRadz (1:1), SienLek (1:2), [Za postaci wątpliwe uznano wszystkie formy pl (z wyjątkiem N -e jeśli łączy się z czasownikiem w pl i N, A -a) z tekstów, w których nie ma zaświadczonej pewnej odmianki lub występują obie odmianki pewne].

o jasne.

Fleksja
sg pl du
N nozdrze, nozdrza, nozdra
G nozdrzå, nozdrz(e) nózdrz, nozdrzy nozdrzu
D nozdrzåm
A nozdrzę, nozdrzą nozdrzé, nozdrza nozdrze
I nozdrzami
L nozdrzy nozdrzåch, nozdrzéch
inne sg a. pl N - nozdrz(e); sg a. pl G - nozdrzy; sg a. pl A - nozdrze

sg G nozdrzå (3) FalZioł, SienLek (2), nozdrz(e) (1) BudBib; ~ -å (1), -(a) (2). ◊ A nozdrzę FalZiol (3), nozdrzą (1) SienLek. ◊ L nozdrzy (1). ◊ pl N nozdrze (10), nozdrza (1) GliczKsiąż, nozdra (1) KochPs; ~ -e (3), -(e) (7). ◊ G nózdrz SienLek (3), nozdrzy (1) Mącz; nózdrz (1), n(o)zdrz (2). ◊ D nozdrzåm (1). ◊ A nozdrzé (5), nozdrza (3); é March2, OpecŻyw, BielKron (2); -a Leop, KarnNap; -é : -a BibRadz (1:1); ~ é (1), -(e) (4). ◊ I nozdrzami (3). ◊ L nozdrzåch (7), nozdrzéch (1); -åch : -éch SienLek (1:1); ~ -åch (4) RejZwierz, SienLek, RejPos, RejZwierc, -ach (2) BibRadz, Mącz, -(a)ch (1); ~ -éch : -ech SienLek; (1:kust). ◊ sg a. pl N nozdrz(e) (7). ◊ G nozdrzy (6). ◊ A nozdrze (77); é (10), -e (7), -(e) (60); -é OpecŻyw (2); -é : -e SienLek (8:7). ◊ du G nozdrzu (1) BudBib Ex 15/8. ◊ [A (cum nm) nozdrze ErazmJęzyk Cv (Linde).]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII(XVIII) i XIX w.

1. Otwory zewnętrzne nosa u ludzi i zwierząt wraz z otaczającymi je częściami nosa lub same otwory; nares Murm, Mymer1, HistAl, PolAnt, Mącz, Calep, Vulg, JanStat, Cn; nasus PolAnt (135): [żona Marchołta] nozdrze oboie wierzchnie y ſpodnie miáłá niebogá bárzo wielkie [nares habebat valde grandes] March1 A2; Wól też ij oſiel [... ] przez ſwé noſdrzé dychaiątz ſyna bożego z ziębionégo/ parą ſwą zagrzewali. OpecŻyw 15v; Murm 52; Mymer1 22v; á ieſtli w prawey cżeluſci bolą zęby/ thedy thego ziela ſoku w lewą nozdrzę wpuſć á zathuliwſzy nozdrze potrzymay chwilę onego ſokhu w noſie FalZioł I 89a; Theż [delfiny] nie maią nozdrza cżym by woniały (á wſzakoſz wżdy woniaią) FalZioł IV 33c, I 48b, 71b, 89a [2 r.], 91c, 92a (21); Cżemu natura nozdrze vcżyniła. (‒) Są tego pewne przycżyny. Pirwſza dla oſlachczenia twarzi cżłowiecżey, bowiem nie byłoby nicz żadnieyſzego gdy by były dziurki one aże w głowę ziaiące. GlabGad B7v, O [3 r.]; A Diabeł to za Pop czuly. Muſy miec nozdrze przeſtrone Bo czuie na wſzytkie ſtrone. RejKup 15v; Kochamy ſie też widzieć kwitnące polá/ s kthorich roskoſzna wonnoſć idzie w nozdrze náſze HistAl I7v; RejZwierz 118v; Wſzytko to co było ná źiemi máiąc oddech żywotá w nozdrzách ſwych pozdycháło. BibRadz Gen 7/22, Iob 40/19, 21, 41/11; W ten cżás przyſzło do Alexándrá ośḿ ſet: Grekow/ ktore Dáryus wypuśćił z więzyenia poſlepiwſzy ie/ á drugim nozdrze poprowſzy. BielKron 125v, 167 [2 r.], 452v; Simones, qui sine naribus nati sunt, Którzy ſą bez noſá álbo bárzo wpádłych á prziklęsłich płáskich noſdrzy. Mącz 394a, 241a [2 r.], 304d; ále niektorzy on węzłek moczą w vkropie áż rozmięknie/ y wyćiſkáią w nozdrzą iednę kropię/ á trzy w onę drugą po ktorey ząb boli SienLek 77, 15, 28v, 35v [2 r.], 50 [2 r.] (51); RejPos 175v; RejZwierc 33v; Y iáwiły ſię potopy wodne/ á odkryły ſię fundámenty świátá/ od łáiánia twego Iehowo/ od dęćia duchá gniewu twego (marg) wł: nozdrze twey. (–). BudBib Ps 17/14[16]; Przeſtańćie ſię (przeto bać) cżłowieká/ ktorego dychánie w nozdrzy iego BudBib Is 2/22, Ex 15/8; Nozdrzam nic pożytecznieyſzégo gdyż té ſą iáko vpuſt/ álbo rynná Oczko 14v; Calep 688a; ále zá iego zły vczynek nozdrze iemu máią bydź przerznioné [nares sibi praecidi debent JanStat 624]/ iáko wáłáchowi SarnStat 572, 711, 912; Niema vćieſnieyſzego/ iák kto piie dobrze/ Ie ktemu: ze mu będą potraw polne nozdrze. PaxLiz D.

W połączeniach szeregowych (9): OpecŻyw 150 [2 r.]; Cżłowiek theż ma ſiedm wychodow z głowy ktoremi ſie mozg cżyſći á ſmyſły w nich zależą. Ty ſą/ dwie vſzy/ dwie ocżi/ dwie nozdrze á iedny vſta. KłosAlg A3v; KrowObr 81 v; BibRadz Ps 113/6[14]; BielKron 260; Bogi pogáńſkié ze śrébrá ze złotá Nic nie ſą/ iedno ludzkich rąk robotá. Vſtá ich niemé/ oczy nie pátrzáią/ Vſzy nie ſłyſzą/ nozdrá tchu nie máią. KochPs 198; SkarŻyw 40; RybGęśli D; [ErazmJęzyk Cv (Linde)].

W charakterystycznych połączeniach: nozdrza ciasne, grube, płaskie, przyklęsłe, subtelne, szyrokie, wielkie (2), wpadłe; nozdrza (a. nozdrzy) niedostatki, suchość, śmierdzenie, zapiekłość; nozdrza (na)mazać (pomazywać) (7), napełniać, otworzyć (otwarzać) (2), rozpruć (popruć) (3), trzeć, wypłokać, wzdrapać (2), zacisnąć (zaciskać) (2), zalęgać, zatkać (2), zatulić (zatuliwszy) (2); w nozdrze (a. nozdrzą, a. nozdrzę) iść (wchodzić) (2), kłaść (4), (w)lać (2), napryskać, parskać, (w)puścić (wpuszczony, napuszczać) (12), (na-, w)sypać (6), wciągnąć, wetknąć, włożyć (włożony) (7), wprawować, wsiąknąć, wstrzyknąć, wyciskać; nozdrzami ciec, rzucić się.

W charakterystycznych połączeniach przyimkowych: podle nozdrz, u nozdrzy, z nozdrzy (4), na nozdrze, pod nozdrze, przez nozdrze, w nozdrze (a. nozdrzę, a. nozdrzą) (43), w nozdrzach (a. nozdrzy) (8).

Przysłowie: Przetho wam da Pan mięſá byśćie iedli nie ieden dzień/ áni dwá/ áni pięć/ áni dzieſięć/ ábo dwádzieśćiá/ ále cáły mieſiąc: aż wam poleźie przez nozdrzá waſſe Leop Num 11/20; BibRadz Num 11/20.
Wyrażenie: »krotki nozdrzami« = niecierpliwy; (kalka z hebr. qecar ’apajim, brevis naribus PolAnt) (1): Kto ſię rychło gniewa cżyni ſproſność (marg) wł: krotki nozdrzámi cżyni ſproſność [...] (‒) BudBib Prov 14/17.

»smarkate [= zakatarzone] nozdrze« (1): Mucosae nares, Smárkáte nozdrze/ Nos. Mącz 235b.

»wałasze [= przecięte] nozdrza« (1): Yáko bękárt á z nyedobrey matki ſyn/ wyemy tho ſámi y ná oko doſyć/ dobrze widziemy/ iż ták ſpryſkowáni ſą yáko wáłáſſe nozdrzá GliczKsiąż B2.

Szeregi: »nos (a. nosowy), (i, albo) nozdrza« [szyk 3:1] (4): O Noſie y o nozdrzach. GlabGad N7; Mącz 271d; Noſowé álbo nózdrz niedoſtátki SienLek S[sss]3v, 72v.

»oczy i nozdrza« [szyk 2:1] (3): BibRadz I 288c marg; Ktory koń ma wielkie nozdrze á wielkie oczy/ bywa śmiáły. SienLek 187, 188. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»nozdrze i usta« (1): Niekthorzy ſobie kicháczkę czynią ſypąc w nos proch pieprzowy/ álbo ćiemierzyczny/ á gdy ie kichánie nápádnie/ zátulą nozdrze y vſtá SienLek 72. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.]

»nozdrze (i, albo) uszy (a. ucho)« [szyk 3:3] (6): Vſzy ſą ſłow poſłuchacże nozdrze woniey prziymanie. BielŻyw 137; LubPs aa; BielKron 452v; SienLek 140v; Pothym záś/ nozdrze y vſzy pomázuią mu śliną/ y wnet poſyłáią go záraz do Wody Krztowey KuczbKat 145; KarnNap B4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

W przen (1): Zákurzył ſie dym z nozdrzy iego [Pana]/ á ogień wychodzący z vſt iego pożerał/ a węgle ſię od niego roſpalało. BibRadz Ps 18/9.
2. Wyobrażenie otworów zewnętrznych nosa wraz z otaczającymi je częściami, wizerunek heraldyczny (1): Káliſka źiemiá nośi Zubrzą głowę máiąc koronę złotą miedzy rogámi á przez nozdrze kołko/ pole iáko ſzáchownicá białe y cżyrwone. BielKron 425.

MŚ